प्यारो पोखरा : सिर्जनात्मक सहर

नेपाल नामको टीकी पैरिन्छिन् जो वसुन्धरात्यै टीकीको पनि टीकी हो यो सुन्दर पोखरा।--मुकुन्दशरण उपाध्याय, 'प्राकृत पोखरा

पृथ्वीको कुनै कुनो सौन्दर्यविहीन छैन। हिमाल अन्त पनि छन्। ताल पनि छन्। पहाड छन्, खोलानाला छन्। फाँट छन्। अनेकन संस्कृतिले झपक्क बलेका गाउँबस्ती छन्। तर जसरी पोखरामा सबथोक 'जक्स्टोपोज्ड’ छन्, अन्यत्र छैनन्। त्यसैले त पोखरा, पोखरा भएको हो। 
उसो त पोखरा भनेको भूगोल हुँदै होइन। प्रशासनिक हिसाबले 'पोखरा’ परिभाषित हुनै सक्दैन। एउटा नगरका रूपमा कहलाइनुअघि पनि पोखरा थियो। तर त्यो पोखरामा अहिलेको लेकसाइड पर्दैनथ्यो न सराङकोट पथ्र्यो। न पथ्र्यो ढुंगेसाँघु र कुँडहर फाँट। प्रशासनिक परिभाषाले न बेगनास र रूपा ताल पोखराका हुन्छन् न कविशिरोमणि पोखेरेली दरिन्छन्। जुन बेला 'प्राकृत पोखरा’का लागि मदन पुरस्कार पाए त्यस बेलासम्म स्वयम् मुकुन्दशरण पनि प्रशासनिक हिसाबले पोखरेली थिएनन्। पोखराले भौगोलिक परिभाषालाई खारेज गर्छ र गरिरहेको छ। 
उसो भए पोखरा के हो? पोखरेली को हुन्? खासमा पोखरा भनेको सहर होइन, सौन्दर्य हो। भूगोल होइन, संस्कृति हो। संस्कार हो। सिर्जनात्मकता हो। पश्चिमको नीलगिरिदेखि पूर्वको मनासलुसम्म फैलिएको हिमालले सिँचेको कृषिसंस्कृतिका उपासक प्राय: एउटै लबजमा बोल्छन्, उस्तै अन्न उमार्छन् र खान्छन्, उस्तै गीत गाउँछन्, उस्तै नाच्छन्। उस्तै हाँस्छन्, उस्तै रुन्छन्। यो उस्तै जो गर्छन् ती पोखरेली हुन्। 
आदिकालदेखि अहिलेसम्म पोखराले महानतम सर्जक जन्माएको छ। यहाँ आएका महानतम सर्जकलाई प्रेरणा दिएको छ। पोखराकै सुन्दरताबाट मोहित भएर ऋषि वात्सायनले जीवनको अन्तिम समय यतै बिताएको योगी नरहरिनाथले बताएका छन्। प्रेमर्षि वात्सायनले बसोबास गरेको तपोभूमिलाई आजकल 'वात्सायन घाट’ भनिन्छ जहाँ दुर्घटनावश पोखराको फोहोर विसर्जन गरिन्छ। चिसाखोलामा कश्यप ऋषिको आश्रम रहेको र उनकै नामबाट 'कास्की’ भएको विश्वास गर्नेहरू पनि छन्। यस्तै रजनीश ओशोका प्रथम संन्यासीमध्ये एक योग चिनमयले नेपालमा 'कम्युन’ खोल्न पोखरा नै रोजे। यस्तै जापानी भिक्षु इकाई कावोगोजीले शतकअगाडि पोखरा आएर यसको सौन्दर्य वर्णन गरेका छन्। 
प्रख्यात अध्यात्मिक नियात्रा पुस्तक 'द स्नो लियोपर्ड’ लेखक पिटर म्याथिसन, कवि तथा नियात्राकार विलफ्रिड नोयर; कर्णेल जिमी रोवोर्टस, एडी कोक्सजस्ता प्रसिद्ध लेखकका मुख्य कृतिमा पोखरेली सौन्दर्यको प्रभाव पाइन्छ। विलफ्रिड नोयर तिनै नियात्राकार हुन् जसले 'भर्जिन’ हिमाल माछापुच्छ्रेको १५० मिटर मुन्तिरसम्म आरोहण गरेका थिए। टोनी हेगन, ओलेग पोलुनिन, बिल टिलमन आदिको पैताला र चेतनाले पोखराको सौन्दर्य नापेको पनि उहिल्यै हो। क्रिस बोनिङटनको 'अन्नपूर्ण साउथ फेस’ पनि पोखरेली सौन्दर्यकै एउटा दस्ताबेज हो। लेफ्टिनेन्ट कर्णेल जेम्स ओवेन मेरिओन रोबटर््सलाई नेपाली ट्ेरकिङका पिता मानिन्छ। ब्रिटिस म्युजियमका लागि चरा संकलनहेतु पचासकै दशकमा पोखराको सेरोफेरो नापेका उनी यसकै मोहिनीमा यतै बसे। जीवनको अन्तिम श्वास फेवा किनारमा फेरे। उसो त अन्नपूर्णमा पहिलो पाइला टेक्ने मोरिस हर्जोगबिना पोखरेली सौन्दर्यको पश्चिमेली वर्णन अपूरो हुन्छ। पोहोर साल नेपाल लिटरेचर फेस्टिबल उद्घाटन गरेका युद्ध–संस्मरण लेखक जेपी क्रस पोखराको सुन्दरताले यति तानिए कि चालीस वर्षदेखि यतै बसिरहेका छन्। 
डा. केआई सिंहको संयुक्त प्रजातान्त्रिक पार्टीको पोखरा महाधिवेशनमा शिक्षामन्त्रीका नाताले महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा आएका थिए। बूढापाका साहित्य अनुरागी सम्झन्छन्, साँझको सांस्कृतिक कार्यक्रममा उनले 'नीलकाँडा’ शीर्षकको कविता वाचन गरेका थिए। सम्भवत: पोखरा बसेर लेखिएको महाकविको कविता त्यही मात्रै हो। संयोग वा प्रभाव जे होस्, पोखराबाट फर्केपछि देवकोटाको सौन्दर्य चिन्तन र आध्यात्मिक जीवनमा ठूलो परिवर्तन आएको देखिन्छ।
वामपन्थी लेखक गोकुल पोखरेलदेखि कलाकार चन्द्रमानसिंह मास्केसम्मलाई पोखराको सौन्दर्यले छोएको थियो। मास्केले पोखरामा तीनवटा चित्र बनाए। १९८२ सालमा आएका उनले ताल बाराही र बिन्ध्यवासिनीसहित एक पोखरेली व्यापारीको पोट्रेट पनि बनाएका थिए। 
कवि तीर्थ श्रेष्ठका अनुसार ईश्वर बल्लभ, बालकृष्ण सम, माधव घिमिरे तारन्तार पोखरा आइरहन्थे। भीम दर्शन रोक्का र भैरव अर्याल त लगभग आधी पोखरेली भएरै बाँचे। नन्दलाल पाण्डे, आईबी मल्ल, ललित शाही, भगतसिंह बक्दास, मनोरञ्जन जोशी, शैलेन्द्र साकार, हरि अधिकारी, नगेन्द्रराज पौडेल, केन्द्र माझी, जैनेन्द्र जीवन आदि सर्जक पनि जागिर सिलसिलामा पोखरा आएका थिए। पोखराको सिर्जनशीलतामा यिनीहरूको संलग्नता स्मरणीय ठान्छन् कवि श्रेष्ठ। जागिरकै सिलसिलामा पोखरा आएका मोहन घिमिरेले लेखनाथ पौडेलको नाममा तात्कालीन अर्घौं अर्चलेलाई 'लेखनाथ गाउँ पञ्चायत’ बनाइदिए जसको जगमा पछि लेखनाथ नगरपालिका नै स्थापित भयो।

जब हामी पोखरालाई 'नगर’भन्दा फराकिलो पार्छौं, त्यसले समेट्ने सेरोफेरो मस्र्याङ्दीदेखि कालीगण्डकीसम्म हुन्छ। यो क्षेत्रलाई 'बृहत् पोखरा’ अवधारणामा आजकल 'डिस्कोर्स' गरिन्छ। यसैले स्थापित गर्छ, नेपाली कला–साहित्यमा पोखराको प्रभाव। आदिकवि भानुभक्त, कविशिरोमणि लेखनाथ, राष्ट्रकवि माधव घिमिरे, भूपी शेरचन, लोककवि अली मिया, मुकुन्दशरण उपाध्याय, जनकविकेशरी धर्मराज थापा, झलकमान गन्धर्व, विजय बजिमय, सरुभक्त, तीर्थ श्रेष्ठ, दुर्गा बराल वात्सायन, क्षेत्रप्रताप अधिकारी, चेतन कार्की, नारायण वाग्ले, मञ्जुश्री थापा, नवराज कार्की, उषा शेरचन, सरिता तिवारी, प्रकट पगेनी, हरिदेवी कोइराला, अमृत गुरुङ, विवेक श्रेष्ठ, कर्ण दास, विनोद बानिया, रोशन शेरचन, अमर न्यौपाने, सरस्वती प्रतीक्षा, भूपिन, माधव वियोगी, ईश्वरमणि अधिकारी, दीपक समीप, शरण आँसु र सुरेश प्राञ्जलीसम्म फैलिएको पुस्तान्तरमा पोखरेली सौन्दर्य–संस्कृतिको उच्च प्रतिफल छ। यो फेहरिस्तमा जति गर्दा पनि छुट्ने कति छन्–छन्। पोखरेली सर्जकहरू जुनजुन कुनामा जुनजुन समयमा बसेर सिर्जनामा लागेका भए पनि तिनले पोखराको प्रभावलाई देशभर पुर्‍याउन योगदान गरेका छन्। पोखरेली सौन्दर्यले शब्द, रङ्ग र संगीतका सबै क्षेत्रका राष्ट्रव्यापी प्रभाव पारेको छ। नेतृत्व गरेको छ। गन्तीमा राख्दा 'मोनोटोनस’ हुने गरी सर्जक जन्माएको छ पोखराले। यी सबै सर्जकलाई तुलामा राखेर हेर्दा पोखराको वास्तविक वजन देख्न सकिन्छ, पूरा देशको सापेक्षमा। यस्तो भार जसलाई पन्छाएर हेर्दा चौथाइ खण्ड पनि बाँकी रहन्न। त्यसैले पोखरा कला, साहित्य र संगीतको मोफसल होइन, केन्द्र हो।

कला, साहित्य र संगीतको क्षेत्रमा करियर खोज्न ठूला सहर पस्ने परम्परा नयाँ होइन। पोखरा इतिहासमा र अहिले पनि काठमाडौं पसेको छ, नपसेको होइन। तर पोखरा काठमाडौं मात्रै होइन, देशदेशावर जहाँजहाँ पसेको छ, रङ फेरेर पसेको छैन। त्यहाँको रङलाई पनि बदल्ने सामथ्र्य बोकेर पसेको छ। पछिल्लो समय पोखराले काठमाडौं पस्नमा होइन, पोखरामै बसेर सिर्जना गर्न रुचाएको छ। पोखराले कहिल्यै 'स्पेस' खोजेन बरु 'स्पेस' निर्माण गर्‍यो। आफ्ना लागि पनि अरूका लागि पनि। यो पोखरेली वाङ्मयिक संस्कारको एक विशेषता हो।

कास्की जिल्लामा मात्रै तीन दर्जनभन्दा बढी वाङ्मयिक संस्था क्रियाशील छन्। सेरोफेरोका जिल्लामा यस्तै क्रियाशीलता उच्चकोटिको छ। वाङ्मयिक संस्थामा जेठोमध्येको पोखरेली युवा सांस्कृतिक परिवार होस् या कान्छोमध्येको र्‍यान्डम रिडर्स सोसाइटी, देशका कुनै पनि कुनाका सर्जकले चिनेका र सुनेका नाम हुन्। गुणस्तरीय र इमानदार क्रियाशीलताबिना यस्तो वाङ्मयिक 'ब्रान्डिङ’ सम्भव हुन्थेन। कला, साहित्य, संगीत, नृत्य, गायन, नाटक, सिनेमा आदि सिर्जनविधालाई शिरमा थापेर स्थापित यस्ता संस्थाकै कारण पोखराबाट यतिका सर्जक विकसित हुन सकेका हुन्। हिजो साहित्यको अँध्यारो युग छँदै रुद्रराज पाण्डे जागिरे भएर भएर पोखरा आउँछन्, यतैका विष्णुहरि पौडेलसँग मित लाउँछन् र भन्छन्, 'पोखरा मेरो पनि घर हो।’ प्रख्यात गायक अरुण थापा पोखरा आउँछन्। यहाँ आएपछि मात्रै आफू गायक भएको पत्तो पाउँछन् र भन्छन्, 'मबाट गायक जन्माउने आमा हो पोखरा।' स्वरसम्राट् नारायण गोपाल पनि प्रेमिका पेमला बोकेर यतै आएका हुन्, अपनत्वको खोजीमा। यस्ता उदाहरण थपे उपन्यासै बन्छ।
पोखरा आउने जोकोही सर्जक अतिथि हुँदैनन्, पारिवारिक सदस्य हुन्छन्। आखिरकार पोखरा 
भनेको सहर पनि त होइन। एउटा संस्कार, संस्कृति र सभ्यता जो हो।

Published Originally at: 

http://kantipur.ekantipur.com/printedition/news/2016-12-09/20161209115001.html
Picture: A painting by Cheryl Sinclair

Read More

पुरानो पोखरा

सोच्दिनँ भन्छु तर नसोची धर पाउन्नँ, मान्छेले सहर बनाउँछ कि सहरले मान्छे ? मान्छेले समय फेर्छ कि समयले मान्छे ? मेरै मस्तिष्कको एउटा छेउबाट गुज्रेर सोचाइ जान्छ तर म सोचाइलाई मेरै सोचाइ भन्ठान्छु । प्रश्नलाई मेरै मौलिक प्रश्न भन्ठान्छु । मौलिक सोचाइको स्वामित्वभावले कहिले दु:खी हुन्छु, कहिले खुसीले उत्तेजित हुन्छु । मात्रै सोच्नु पनि कस्तो सुखद र दु:खद कारण हुँदो रहेछ !

तिनताका विशाल कुँडहर फाँटमा मात्रै तीन–चारवटा घर थिए । कुँडहर फाँटमा भएका तीन–चार थान घरलाई थिए भने पनि ठीक, थिएनन् भने पनि ठीक । कात्तिक महिना फाँटमा मंसिर लाग्थ्यो । महिनाको मंसिर होइन कि धान थन्क्याउने मंसिर । महिनाको मंसिरमा स्कुलको कक्षा उक्लिइन्थ्यो । कात्तिक महिनामा हुने अन्तिम परीक्षा सकेपछि दाइ पशुपति पौडेल र मेरो कामै धानका कुन्यू रुँघ्ने हुन्थ्यो । स्थानीय छाडा बस्तुभाउ मात्रै होइनन्, हिमालपारि मुस्ताङबाट ओर्लेका घोडा, खच्चड र गधाको उधिन्याइबाट जोगाउन दिनभर खलेगह्रामा बस्थ्यौँ । दुई भाइ कुन्यूमा खेल्थ्यौँ । तिर्खा लागे, नहरमा बगेको सेतीको पानी सोझै खाइदिन्थ्यौँ । तिनताका हामीलाई दिउँसो भोक लाग्दैनथ्यो । खान नपाइने ग्यारेन्टी भएपछि भोक नलाग्दो रहेछ । तर, लाग्ने कुरा एउटै काफी थियो, झ्याउ । झ्याउ यति लाग्थ्यो कि त्यसले झ्याँगेर टाउको रिगाउँथ्यो ।

खेल्ने कुरा सकिएपछि हामी परालको कन्यूमा चढ्थ्यौँ । कन्यूबाट करिब दुई किलोमिटर टाढाको पृथ्वी राजमार्गमा मोटर गुडेको प्रस्ट देखिन्थ्यो । कन्यूमा जेनतेन अडिएर हामी ‘पिट्टा लगाइ’ खेल्थ्यौँ । माथिबाट तल कुनै मोटर आयो भने मैले दाइलाई एक पिट्टा हान्थेँ । तलबाट माथि गयो भने दाइले एक पिट्टा हान्नुहुन्थ्यो । खेलभरमा दुवैले लगभग २० पिट्टा खाइन्थ्यो । अचेल त्यही सडकमा ट्राफिक जाम हुन्छ । ‘पिट्टा हानी’ खेलेर साध्य नै छैन । कुँडहर फाँटमा खेत कम, घर ज्यादा भइसकेका छन् । बाटोमा मान्छे कम, मोटर ज्यादा गुड्न थालेका छन् ।

हाराहारी डेढ महिना बिन्दास हुन पाइने बर्खेबिदा विजयपुर खोलामा बित्थ्यो । अलिक ठूलो भएको देखाउन कहिलेकाहीँ फेवातालबाट झरेको फुस्रे खोलामा पनि पौडन गइन्थ्यो । छहराको रह, कानीबूढीको रह, स्यान डहरेको रह, सोलेको रह आदि नामुद रहहरू थिए । खोलाको पानी कुनै गहिरो र फराकिलो खाडलमा अडिएर जमेको ठाउँलाई रह भनिन्थ्यो । सोलेको रह त पूरै सोलीजस्तो थियो । सेतीजस्तै गहिरिएर बगेको ढन्डुरोभित्र गहिरो रह थियो । पौडेर गन्तव्य पुग्न सकिएन भने डेभिज फलजस्तै डरलाग्दो ढन्डुरोभित्र हुल्दिन्थ्यो । बाँच्ने चान्सै थिएन । तैपनि, कत्रो साहसले हामी त्यहाँ पौडन्थ्यौँ ।

अत्यन्त नीला र गहिरा रह थिए ती । तिनमा मान्छेलाई गुटमुट्याएर डुबाइदिने भुँवरी हुन्थ्यो । त्यसैले भुँवरी छलेर तिनमा पौडनेको सान भिन्दै हुन्थ्यो । दोबिल्लाको रह पूरै गाउँभरिका केटाहरूमाझ विख्यात थियो । सेतीको पानी नमिसिएको हुनाले फुस्रे खोलो सङ्लो हुन्थ्यो । गाउँका युवाहरूले कहिलेकाहीँ खोलामा बम हानेर माछा मार्थे । चार–पाँच किलोका माछा सामान्य हुन्थे ।

दिनभरि पौडँदा अति भोक लाग्थ्यो । खाउँm त के खाउँm ? खोलामा केको खाजा पाइन्थ्यो र ? माछा, गँगटा, झिँगेमाछा पोलेर खाइन्थ्यो । हाम्रो त एउटा सिकारी दस्ता नै थियो । खोलामा पुगुन्जेल गुलेलीले चरा मारेर खाजाको जोहो नै गरिन्थ्यो । चरा भुत्ल्यायो । आन्द्राभुँडी र टाउको फाल्यो । आगोमा बेस्सरी पोल्यो, खायो । मैले जति चराको मासु कसैले खाएन होला !

मेरो गाउँ मझेरी पाटन तिनताका आधी जंगलजस्तो थियो । रूखैपिच्छे गुँड हुन्थे । डाङ्ग्रे, चाँचरी, जुरेलो, ढिकुर आदि जातका चरा धेरै सिकार हुन्थे । गुँड देख्नासाथ रूखमा चढिन्थ्यो । चराका अन्डा मात्रै छन् भने भुइँमा खसालेर फुटाइदिन्थ्यौँ । आँखा र प्वाँखसमेत नपलाएका बचेराहरू रहेछन् भने पनि बाँकी छोडिँदैनथ्यो । घाँटी चुँडालेर मारिन्थ्यो र त्यसै फ्याँकिन्थ्यो ।

प्वाँख नपलाएका चरा खान हुन्न भन्ने विश्वास थियो । ‘बचेरा निमोठेर मार्‍यो भने मुटु बलियो हुन्छ’ भन्थे केटाहरू । मैले जति चराका बचेरा कसैले निमोठेर मारेन होला । अहिले सम्झँदा मात्रै पनि मेरो आङ सिरिङ्ग हुन्छ । त्यत्रो निर्दयी स्वभाव कहाँबाट आयो होला ममा ? मभित्रको दया, माया, करुणा कता गएथ्यो होला ? के मान्छेको बच्चाले मैले जस्तो हिंस्रक बाल्यकाल बिताउन सम्भव छ ? अहिले यसरी अत्यन्त कमलो हृदयको र पिन्चे स्वभावको कसरी बनेको हुँला म ? हुन पनि अचेल चराको त कति माया लाग्छ कति !

विजयपुर, सेती र फुस्रे खोलामा पौडी खेल्नेहरू सबै खैनीबाज थिए । प्रख्यात बिजली खैनीको बट्टा बोकेर आउने केटो राजा बराबर हुन्थ्यो । ‘खैनी खानेलाई भोक लाग्दैन’ भन्ने विश्वास हुनाले यसको लत बसाल्न अनेकन् कोसिस गरिन्थ्यो । खैनीलाई घाममा सुकाएर हुन्छ कि, पानीले पखालेर हुन्छ कि, चिनी मिसाएर हुन्छ कि ‘मोलुवा’ बनाइन्थ्यो । अलिक कम कडा खैनीलाई ‘मोलुवा’ भनिन्थ्यो । मोलुवा बनाइएकै भए पनि पहिलोपटक खैनी च्याप्दा टाउको रननन्न घुमाएर मैले वान्तै गरेको थिएँ । पछि कसरी सिकियो सिकियो ? खैनी सिकेजस्तै सजिलै गरी मैले त्यसलाई छोड्न पनि सकेँ । तर, मेरा सबै दामलीहरू अझै त्यसको अम्मली छन् ।

आफूले खैनी–चुरोट खान पूरै छोडेको भए पनि मलाई खैनी र सुपारी खाने मान्छे बडो आकर्षक लाग्छन् अझै पनि । चोरी र बूढीऔँलाले हल्का गरी खैनी च्याप्यो, ओठको कापोमा घुसार्‍यो, मन्द नुनिलो मसालेदार रस मुखमा आएपछि बन्ने थुकलाई प्याच्च थुक्यो । सुन्दा वा पढ्दा घिनलाग्दो लागे पनि खाएर त्यो प्रक्रिया पूरा गर्दा बडो आनन्दको काम हुन्थ्यो ।

पौडी खेल्दा नाङ्गै खेलिन्थ्यो । उमेर चढेपछि यौनाङ्गमा पलाएका रौँ लाजको कारण हुन्थ्यो । कसैको रौँ देखियो भने गिज्याएर हैरान पार्थे साथीहरू । नाङ्गै पौडनु लाज हुँदैनथ्यो । लाजको अंगमा रौँ देखियो भने मात्रै लाज हुन्थ्यो । अन्डरवयर कसैले लगाउँदैनथे । केही साथीहरू हामीलाई झुक्याउन रौँ खौरेर पनि जान्थे । रहर भए पनि म रौँ खौरेर जान सक्दिनथेँ । मेरा बाले आफैँले दाह्री फाल्नु हुन्थेन । हजामकहाँ जानुहुन्थ्यो । त्यसैले मैले अरूले जसरी थप एक बर्खा नाङ्गै पौडन पाइनँ । लाजको भाव आएपछि पौडी खेल्ने साथी फेरिन्थे ।

हिउँदको छुट्टी घोडा चढेर बिताइन्थ्यो । हुन त सानैमा घोडा चढिएन । अलि उमेर बढेपछि चढियो । भोटेले चरनमा छाडा छोडेका घोडालाई समातेर दिनभर चढिन्थ्यो । आफ्नो घोडा चढेको देखे भने भोटेले लखेट्थे । बा–आमाले देखे भने झन् सातो लिन्थे । भेटे भने बेस्मारी पिट्थे । भोटेसँग डराइडराइ घोडा चढ्नु, दिनहुँ उसको खेदाइ खानु र राती घोडाको पिठ्यूँले डामेको नितम्ब मुसारेर सुत्नु दैनिकी नै हुन्थ्यो । नून बोकेको घोडा परेछ भने नितम्बमा अनेकथरी खटिरा आउँथे ।

तिनताका धेरैजसो भोटेले लखेटेको सपना देख्थेँ म । भोटे पछिपछि, म उसकै घोडा चढेर अघिअघि । नभेटेपछि भोटेले घुँयत्रोले हान्थ्यो । म मट्याङ्ग्रो छल्दै घोडा कुदाउँथँे । एकछिनपछि भोटे थुचुक्क बस्थ्यो । लामो सास तान्थ्यो र सुइय्य सिटी बजाउँथ्यो । सिटी सुन्ने बित्तिकै हिनहिनाउँदै घोडा फर्किन्थ्यो र भोटे भएतिर हाम 

फाल्थ्यो । जति लगाम खिचे पनि अहँ, रोकिँदैनथ्यो । म घोडाबाट हामफाल्थेँ र ब्यूँझन्थेँ ।

म उति साह्रो सिपालु थिइनँ घोडा चढ्न । तैपनि, मलाई पैया, त्रिखुट्टी र कदम गरी तीनवटै चालमा घोडा कुदाउन आउँथ्यो । मेरा साथीहरू त खग्गु थिए । घोडा चढ्ने लत यतिसम्म भएको थियो कि साँझ खाना खाएपछि पनि सुटुक्क घरबाहिर निस्कन्थ्यौँ । राती अबेरसम्म घोडा चढ्थ्यौँ र फर्किन्थ्याँै । भोटेका घोडा फागुनसम्म गाउँमा बस्थे । केही केही त चैतसम्मै बस्थे ।

हाई स्कुल पुग्दा कृषि काम पूरै धानिन्थ्यो । तिनताका खेतमा काम गर्ने बाउसेको दैनिक ज्याला ५० रुपियाँ थियो । मेरो उमेर सानो भएको हुनाले ३५ रुपियाँ मात्रै पाउँथेँ । मैले कुँडहर फाँटमा जग्गा हुने मझेरी पाटनका प्राय: बासिन्दाको खेतमा काम गरेको छु । मलाई कसको खेत कति हलको छ ? कहाँ छ ? कुन खेतको मुहान कुन हो ? कुन मुहानमा कस्तो ठेल छ ? भन्ने पूरै जानकारी थियो । पहिले जसरी जाँगरसाथ किसानी गर्ने कुनै गाउँले छैनन् अचेल मेरो गाउँमा । हुन त अब खेती गर्नकै लागि खाली जग्गा पनि धेरै बाँकी छैन ।

मेरा पितापुर्खा धनाढ्य थिएनन् । निम्नमध्यम वर्गीय हुन् । पुगिसरी आएका भए औलोको बिगबिगी भएको पोखराको सबैभन्दा उराठ ठाउँ मझेरीपाटनमा आउने थिएनन् मेरा पुर्खा । अहिले पो पोखरा पोखरा भयो । एक रोपनी जग्गाकै करोडौँ पर्ने भयो । आफ्नो पसिना र सीपले होइन, जग्गाको भाउ बढेकै कारण मेरा रैथाने गाउँले सबका सब करोडपति भएका छन् । आर्थिक परिवर्तनको यो आकस्मिक रूप डरलाग्दो उपभोक्तावादमा फेरिँदैछ । म्यासेज पठाउन नजान्नेले पनि महँगा मोबाइल भिर्न थालेका छन् । म व्यापक विलखबन्दमा छु । समयलाई परिवर्तन गर्न नसके पनि समयसँगै परिवर्तन हुन सकेको भए अलिकति सन्तोष हुन्थ्यो होला । म अझै आफूलाई पुरानै पोखरामा कतै हराएको पाउँछु ।

हामीले पौडी खेल्ने खोलामा अचेल कुनै रह छैनन् । सबै रह पाँगोले पुरिए । मैले खनेका खेतमा घर उभिए । मैले गाईभँैसी चराउने गौखर्क भनिने ठाउँमा अहिले आर्मीको ट्ेरनिङ क्याम्प चल्छ । म पढेको स्कुलमा मलाई पढाएका मास्टर त नहुने भइहाले तर त्यहाँ म बसेको बेन्च छैन, कोठा छैन, भवन छैन । मैले खेलेको चौरमा चौर छैन । मैले आफ्नो यौवनको पहिलो प्रेमपत्र जुन ठाउँमा बसेर पढेको थिएँ, त्यो ठाउँमा पाइखाना बनेको छ ।

जुन खोलाको किनारमा हामीले बयर र स्यालखोस्रा टिपेर खान्थ्यौँ, त्यो ठाउँ अचेल पूरै आवाद भइसक्यो । बजारबाट हिँडेर घर फर्किंदा थकाइ मेट्ने अमरसिंह चोकको चौतारो छैन । कुँडहर फाँटमा खाजा खाँदा थकाइ मार्ने पीपलडालीको चौतारो छैन । त्यस्ता चौताराहरू कति मुर्कट्टा पारिए, कति मुठुर्‍याइए, कति आफ्नो चारकिल्लाभित्र पारेर गुप्त्याइए ।  पानी खान बनाएको हिटी पुरिएको छ ।

तीव्र सहरीकरणको साक्षी पुस्ता हुँ म । मेरो बाल्यकाल र किशोरवयका सम्झना पस्किने चौताराहरू, चौरहरू, पोखरीहरू, खोलाहरू, स्कुलहरू, रूखहरू, घरहरू कुनै बाँकी छैनन् । सहर यस्तरी बदलिएको छ, म उमेरभन्दा पहिल्यै बूढो भएको अनुभव गरिरहेको छु ।

मेरै छेकलबाट बारम्बार त्यही पुरानो प्रश्न बगिरहन्छ : मान्छेले सहर बनाउँछ कि सहरले मान्छे ? मान्छेले समय फेर्छ कि समयले मान्छे फेर्छ ?

प्रकाशित: असार १३, २०७३

Published at:

http://nepal.ekantipur.com/news/2016-06-27/20160627173554.html

Read More

अशरफ फयादको नाममा

ओर्हन पामुक भन्छन्, 'जबसम्म अर्को घरको, कोही अर्को लेखक स्वतन्त्र हुँदैन संसारभरका कोही पनि लेखक स्वतन्त्र हुँदैनन्।' किशोर पहाडी दाइले सञ्चालन गर्ने 'शब्दपथ' नामक साहित्यिक फेसबुक पेजमार्फत गत हप्ता एउटा दुखद सूचना थाहा पाएँ- साउदी अरबले एक ३५ वर्षीय प्यालेस्टाइनी कविलाई यही नोभेम्बर १९ मा कविता लेखेकै आरोपमा मृत्युदण्डको सजाय सुनायो। उनी थिए 'इन्सट्रक्सन्स विदइन' नामक कविता संग्रहका लेखक अशरफ फयाद। सूचनाले सनन्न पार्यो मन।

पोहोर सालमात्रै चार वर्षको जेल र आठ सय कोर्राको सजाय तोकिइसकेका उनलाई यसपटकको पुनरावेदनले मृत्युदण्डको सजाय सुनाएको हो। लेखकहरूको अधिकारका लागि कार्यरत संस्था पेन इन्टरनेशनलका अनुसार 'इन्सट्रक्सन्स विदइन' शीर्षकको कविता प्रकाशित भएपछि सन् २०१३ अगस्टमा उनलाई पहिलोपटक कैद गरिएको थियो। बीचमा जमानतमा छोडिए पनि सन् २०१४ मा पुनः पक्राउ गरियो।

स्वतन्त्रताविनाको सिर्जनाशीलता सम्भव छैन। सिप र सिर्जनशीलताविना स्वतन्त्रता पनि सम्भव छैन। बिजिनेसको विद्यार्थी हुँदा पढ्थेँ- बाकसबाहिरबाट सोच्नु नै सिर्जनशीलता हो। तर बाकसबाहिरबाट सोचेकै आरोपमा यो शताब्दीमा कसैको ज्यान जान्छ भन्ने कुरा मैले कहिल्यै सोचिनँ। कारण यो मेरो युग थियो। छुस्स केही हुनेबित्तिकै संसारले थाहा पाउने युग। संसार तातिहाल्ने युग।

पृथ्वी घुम्छ भन्यो भन्ने आरोपमा ग्यालिलियो कठघरामा उभ्याइएको किस्सा त मैले पढेकै हुँ। राज्यको अरोपलाई स्वीकार गरेर हाँसीहाँसी हेमलक पियो कसैले भन्ने पनि सुनेकै हुँ। तर विश्वासचाहिँ मान्नै सकेको थिइनँ। कसरी आफ्नै जिन्दगीभरको खोज, अनुसन्धानबाट प्राप्त विश्वास मेटेर ग्यालिलियोले आफ्नो भनाइ फिर्ता लिन सक्छ? कसरी सक्छ, राज्यको बफादारीको नाममा मृत्युलाई हाँसेर स्वीकार्न सुकरातले?

तिनले सकेकै भए पनि त्यो मेरो युग थिएन। म नजन्मेको युगमा सायद मेरो सोचाइभन्दा फरक केही हुन सक्ने सम्भावना थियो। त्यसैले ती सब घटना भए। तर मेरै युगमा, मेरै सूचना मुन्तिर, कोही कविलाई मात्र कविता लेखेको आरोपमा मृत्युदण्डको सजाय सुनाइन्छ भने मेरोभन्दा लाचार जिन्दगी सायदै कसैले बाँच्ला! कोही यति निरीह पनि हुन नपरोस् कि मानवताको वकालत गरेको आरोपमा मान्छे मारिएको टुलुटुलु हेर्न परोस्! यति विवश पनि कोही हुन नपरोस् कि आफैंले विश्वास गरेर पढेको नवाजको कानुनले उसैको प्राण हरोस्! कोही यति कमजोर पनि हुन नपरोस् कि सिंगो मुलुकलाई नाकाबन्दीले जन्माएका मानवीय संकटले घेरिरहँदा पनि हेल्पलेस भएर हेरिरहन परोस्!

आफ्नैअगाडि निर्दोषले सजाय पाएको देख्दा पनि असहाय हुनुपर्ने मान्छे कसरी स्वतन्त्र हुन सक्छ? म स्वतन्त्र छैन। मेरो कुनै आत्मसम्मान छैन। मेरा नाममा कुनै मानवअधिकार छन् भने पनि तिनलाई धिक्कार छ। मेरो खोकिलामा कुनै मानवीयता भन्ने शब्द जीवित छ भने त्यसलाई पनि धिक्कार छ। आमाकै अगाडि उभिएर निहुरिएको, बलात्कारपछि घर फर्केको घिनालु अनुहारझैं भएको छ अहिलेको मानवीयता। म अनुमानसम्म गर्न सक्दिनँ, कसरी उभ्भिन सक्छ एक बलात्कारी आमाको अगाडि?

तर विश्व उभिएको छ। हिजो पनि उभिएकै थियो। त्यो बलात्कारी कहिले पुँजीवाद त कहिले धार्मिक अन्धविश्वासको लिविडो ठड्याएर उभिएको छ आमाको अगाडि। तथाकथित ग्लोबलाइज्ड पुँजीवाद भर्सेस धार्मिक अतिवादको साँढेको जुधाइमा निम्छरो भएर मिचिएका छन्, सर्जक नामका बाच्छाहरू।

म देख्छु, कोही त्यस्तो अर्को घर पनि कहाँ छ र जहाँ लेखक स्वतन्त्र होस्? म स्वयं स्वतन्त्र भएको भए आज अर्कै कुनै विषयमा लेख्दै हुन्थेँ होला। वा हुन्थेँ होला फार्म हाउसमा बाख्रा, कुखुरा र माछा स्याहार्दै। म स्वतन्त्र छैन आफ्नो मनखुसी गरिबस्न, यसैले लेख्दै छु।

मेरा एक बंगलादेशी मित्र छन्, अमेरिकामा। 'किलिङ द वाटर'का लेखक मोहमद रहमान हुन्, उनी। बंगलादेशमा एक ब्लगरमाथि गरिएको फतवाको प्रसंगमा एक दिन उनले भनेका थिए, 'हामीले मानवताको होइन अमानवीयताको सीमा तोड्न सिर्जनशीलताको प्रतिस्पर्धा गर्दै छौं। अहिलेको प्रतिस्पर्धाको एउटै प्रश्न बाँकी छ— हु इज मोर क्रियटिभ इन किलिङ ह्युमानिटी?'

धर्म, साम्प्रदायिक अधिकार र मानवीयताको नाममा हुने घिनलाग्दा अमानवीय, असामाजिक र अधार्मिक प्रयोगहरू हामी दिनदिनै सुन्न विवश छौं। एक्काइसौं शदीको मान्छेको सिर्जनशीलताले गरेका निम्न आविष्कार हेरौं :

१. बालबालिकालाई पेट्रोल खुवाउन लगाई आगो लगाएर 'पेट–बम' पड्काउने।

२. मोटरमा हावा भर्ने मेसिनबाट बेहोस मान्छेको गुदद्वारबाट हावा हुल्दिने र फुल्दै गएको पेट नफुटुन्जेल पम्प गर्ने।

३. सुत्केरीको यौनांगमा अमिलो र पिरो खन्याउने।

४. ईश्वरको नाममा अबोध बालकको घाँटी रेटेर रगतको धारा मूर्तिमा चढाएर बलि दिने।

५. सुत्केरी व्यथाले च्यापेकी महिला र बिरामी बालबालिकालाई एम्बुलेन्सभित्रै थुनेर बाहिरबाट इँटा बर्साउने, आगो लगाउने।

६. डोजर वा अन्य सवारीले कुल्चेर आन्दोलनकारी दबाउने।

७. रूखको फेदमा हातखुट्टा बाँधेर आधी घाँटी छिनालेर छोडिदिने।

८. हातखुट्टा बाँधेर नमरुन्जेल कोर्रा लगाउने। सार्वजनिक चोकमा ढुंगाले हानीहानी मार्ने।

९. बोक्सीको आरोपमा अशक्त वृद्धालाई शौच सेवन गराउने।

साहित्य, समाचार वा विचारबाट शब्द सञ्चार गरेको आरोपमा स्रष्टाहरू मारिनु, देशनिकाला हुनु वा जेल हालिनु यसैको एउटा क्रम हो। तर मान्छेको इतिहास मानवीयताको इतिहास हो। दया, करुणा र सहिष्णुताको इतिहास हो। अन्याय र अत्याचारै गरेको भए पनि मान्छेले समयक्रममा त्यसलाई बिर्सन्छ, मानवीयता र दयाले प्रतिस्थापित गर्छ। बिर्सनुभन्दा महान् मानवीयता अर्को हुँदैन। सम्झीसम्झी दिइने क्षमाभन्दा पनि महान् हो बिर्सने गुण। सायद त्यसैले होला नित्से भन्थे, 'बिर्सने गुण नभएको भए मान्छेको सभ्यता उहिल्यै नासिन्थ्यो।'

तर हामीले धेरै कुरा बिर्सन छोडेका छौं। एकएक हिसाब–किताब राख्ने रकमी भएका छौं। 'किलिङ क्रियटिभिटी'को जन्म भएकै मान्छेले बिर्सन छोडेपछि हो।

मानवीयताको रक्षा सिर्जनशीलताले गरेको हो। घेराबाहिरबाट सोच्न सक्नेहरूले निर्माण गरेको हो। घेराबाहिरबाट सोच्ने भनेका कि कवि हुन्छन्, कि कलाकार हुन्छन्, कि वैज्ञानिक हुन्छन्, कि दार्शनिक हुन्छन्। घेराबाहिरबाट सोच्नेहरू जहिल्यै घाँडो हुन्छन् निरंकुशतन्त्रको। व्यक्ति, संस्था वा धर्मका नाममा चलेका राज्यहरूले बनाएका नियन्त्रणका घेराभन्दा बाहिर सोचेकै भरमा वा सोचेको आरोपमा संसारभरका कवि, कलाकार, वैज्ञानिक, दार्शनिकहरूलाई सजाय दिइएको छ। निरंकुशताले सिर्जना कर्मलाई जहिल्यै घेरामा पार्न खोज्छ। घेराभित्रबाट लेखिने साहित्य, गरिने कलाकारिता, बनाइने आविष्कार वा सोचिने दर्शन खासमा भजनकीर्तन मात्रै हुन्छन्। यस्तै भजनकीर्तन मार्काका गीत र कविताको भलबाढी नै देख्थ्यौं हामी राजसंस्था रहुन्जेल। त्यस्तो भक्तिकेन्द्र राजसंस्था नरहे पनि त्यसको विकल्प प्रतिस्थापनमा राजनीतिक पार्टी दर्ता भएका छन्। अरूको विचारलाई शत्रु सम्झने अस्विकारवादी र घेरावादीहरू पनि खासमा भक्तिपथका कार्यकर्तामात्रै हुन्, सर्जक होइनन्।

सर्जक त प्यालेस्टाइनका अशरफ फयाद हुन् जो अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रताका लागि साउदी अरबमा मृत्युदण्डको पर्खाइ गरिरहेका छन्। सर्जक त ब्लास्फेनीको विरोधमा बहराइनको जेलमा दुई सय दिनसम्म भोकहडताल गरेर आमाको अन्त्येष्टीसम्म गर्न नदिइएका वृद्ध सर्जक डा. अब्दुलजालि अल सिङ्गेस हुन्, जो जन्मकैद भोगिरहेका छन्। सर्जक त इरानी शासनले बर्साएका सयौं कोर्राका डामबाट कविताका रेखा उमार्ने कविहरू फतेमेह इख्तेसारी र मेहदी मुसाभी हुन्। सर्जक हुन्, काजकिस्तानका भ्लादिमिर कोज्लोभ। सर्जक हुन्, सिरियाली सिनेकर्मी ओसामा अल हबाली। सर्जक हुन्, हाम्रा कृष्ण सेन 'इच्छुक'; जसको मसीको कालोले इतिहासमा नेपालीको क्रूरता पोतिएको छ। सर्जकको फेहरिस्त लामो छ किनकि निरंकुशता नभएको देश कुनै पनि छैन विश्वमा।

ट्युनिशियाको चमेली विद्रोहको सपोर्टमा कतारी कवि मोहमद अल आजमीले लेखेका थिए, 'वि अल आर ट्युनिशिया इन फेस अफ रिप्रेसिव इलाइट'।

एउटा कुलीन दमनको शासन अघिल्तिर

हामी सब ट्युनिशियाली हौं

अरबी शासन, जसले तिनीमाथि राज गर्छ।

तिनीहरू सप्पै,

कुनै छुटपुटविना सप्पै

लाजलाग्दा चोरहरू हुन्।

हुन पनि कुलीनता नामको दमनकर्ताको अगाडि हामी सबैको हालत उही हो। त्यो कुलीनता कहिले पुँजीवादी अतिवाद बनेर सिरियामा बर्सन्छ, कहिले त्यही धार्मिक कुलीनताको अतिभाव आतंक बनेर ट्वीन टावरमा र पेरिसका सडकमा बर्सन्छ। कहिले त्यो कुलीनताले कूटनीतिक अतिवादको नाटक मञ्चन गर्छ, नेपालका सीमा नाकामा। एउटा धार्मिक अतिवादी र निरंकुश मुलुकमा शासकलाई 'लाजलाग्दा चोर' भन्ने मान्छे जेलमा नभए कहाँ हुन्छ?

कुलीन दमनका विरुद्धमा लेखिएको 'जस्मिन अफ ट्युनिशिया'को सम्भवतः यही पंक्तिका कारण आजमी १५ वर्षको जेल सजायमा छन्, सन् २०११ देखि। यो पंक्तिले कतारमा पनि दमन छ र कतारीहरू पनि ट्युनिशियाली जस्तै विद्रोह गर्न सक्छन् भन्ने कुराको संकेत गर्दैन, सिधै भन्छ। जसले गर्दा अरिम हामेद विन खलिफा अल थानीको मानहानी गरेको आरोप उनीमाथि लाग्यो। अमिरमाथि मानहानी गरेमा मृत्युदण्ड दिने कतारी कानुन छ।

सन् २०१० डिसेम्बरदेखि सन् २०११ को जनवरीसम्म करिब दुई महिना ट्युनिशियाली जनताले असहयोग आन्दोलन गरे। एक महिनासम्मको लामो प्रदर्शनका क्रममा विश्वका धेरै सर्जकले उक्त विद्रोहलाई समर्थन गरे। आखिर राष्ट्रपति बेन अलिको सत्ता ढल्यो। यही जनप्रदर्शनलाई जस्मिन रिभोलुशन अर्थात् चमेली विद्रोह भनिन्छ। चमेली ट्युनिशियाको राष्ट्रिय फूल हो।

बिट मार्छु आजमीको सोही कविताको अन्तिम पंक्तिबाट। यो पंक्ति हाम्रो देशको पनि आम नियति हो। धार्मिक र सामन्तवादी अतिवादबाट मुक्त भएको भनिए पनि हाम्रो सत्ता कमजोर र कामचोर नेताहरूको कब्जामा छ। निरोको बाँसुरी बजाएर बसेका छन्, प्रधानमन्त्री। न तिनले मधेस जलेको देखेका छन् न पूरै मुलकको चुल्हो निभेको देखेका छन्। एक महिनामा डेढ मिलियनको भोज चलाएर ग्यास सकेर बसेका छन्, बालुवाटारमा। तिनै बालुवाटारे निरोलाई एक प्रश्न, आजमीको अन्तिम पंक्तिबाट :

एउटा प्रश्न :

जसले तिमीलाई रातभर सुत्नै दिन्न-

यसको उत्तर फेलै पर्नेछैन

कुनै सरकारी अधिकारीका टेबल र फाइलमा

हो एउटा प्रश्न :

किन,

किन शासकले सबचिज पश्चिमबाट आयात गर्छ-

सब चिज, सिवाय कानुनको शासन

सब चिज, सिवाय मानव अधिकार

सब चिज, सिवाय स्वतन्त्रता।

फ्रीडा काहलोको जुँगा

कवि : अशरफ फयाद

अनुवाद : चन्द्र गुरुङ

१.

म बेवास्ता गरिदिनेछु हिलोको दुर्गन्धलाई
वर्षालाई तर्साउनुपर्ने आवश्यकतालाई
र, मेरो छातीभित्र लामो समयदेखि रहेको आगोलाई।
म आफ्नो हालको लागि सही राहत खोज्दैछु,
जसले मलाई तिम्रो ओठबारे सोच्न दिँदैन तर म चाहन्छु-
या म झार्न सकूँ तिम्रो रातो पत्रदलमा जमेको कुइरोको थोपो
या झाँेकको गतिलाई गर्न सकूँ सुस्त जो फैलिन्छ ममाथि
जब यो अनुभव हुन्छ कि
तिमी छैनौ यस घडी मसित
र रहने छैनौ' जब मलाई आफ्नो स्थिति साबित गर्नको लागि
विवश गरिन्छ रातको कातिल मौनताअघि
नाटक गर कि धर्ती मौन छ,
जस्तो कि टाढादेखि हेर्छौं हामी यसलाई
र हामीबीच जे भयो त्यो लामो चलेको
कुनै भद्दा मजाकभन्दा धेरै केही थिएन!

२.

तिमी के सोच्छौ ती दिनहरूबारे जुन मैले तिमीविना बिताएँ?
ती शब्दहरूका बारेमा जो मेरो भारी दुखाइबाट यत्ति चाँडै वाष्पित भए?
ती गाँठबारे जो मेरो छातीमा सुकेको लेउझैं जमेका थिए?
मैले तिमीलाई भन्न बिर्सें कि
मलाई तिम्रो अनुपस्थितिको बानी परिसकेको छ (यान्त्रिकी रूपमा भन्नुपर्दा)
र शुभकामनाहरूले तिम्रो इच्छाहरूको बाटो बिर्सिसके
र मेरो स्मृतिलाई बिर्सिदिएको छ
कि म अझै पनि गरिरहेछु उज्यालोको पिछा हेर्नको लागि होइन
किनभने अँध्यारो खतरनाक छ
हामीलाई यसको बानी परिहाल्ने पनि!
के मेरो क्षमायाचनाले पुग्छ?
ती सबको लागि जो घटे त्यस दौरान जब म राम्रो बहाना गर्ने कोसिसमा रहेँ।

३.

हरेकपटक ईर्ष्या उठिरह्यो मेरो छातीमा
हरेकपटक निराशाले मेरो अँध्यारो दिनहरूको एक नयाँ दिन बर्बाद गर्योप
हरेकपटक मैले भनेँ न्यायलाई हुनेछ महिनावारीको कष्ट
र प्रेम आफ्नो ढलिरहेको उमेरमा एक कमजोर दिमागी मान्छे थियो
जो नपुंसकताले ग्रस्त थियो।

४.

मलाई आफ्नो स्मृतिहरूदेखि जोगिनुछ
र घोषणा गर्नुछ कि म मस्त सुत्छु
मैले ती प्रश्नहरूलाई च्यात्नैपर्नेछ
जो खोज्दै आएका छन् तर्क, सटीक जवाफ पाउनका लागि
ती प्रश्नहरू, थुप्रै निजी कारणहरूले स्वाभाविक विराम खसेपछि आएका हुन्।

५.

ऐनालाई भन्न देऊ कि तिमी कत्ति सुन्दर छौ
हटाऊ धुलो भरिएको आफ्नो शब्दहरूको थुप्रोलाई
गहिरो सास लेऊ
याद गर कत्ति माया गर्थें म तिमीलाई,
अनि कसरी सबथोक फेरियो बिजुलीको एक झट्कामा
जो हुनसक्थ्यो भयानक आगोको कारण
'एउटा खाली गोदाममा।

(फ्रीडा काहलो प्रसिद्ध मेक्सिकन पेन्टर हुन्, जसले आफ्नो 'सेल्फ प्रोट्रेट'मा जुँगा बनाएकी थिइन्।)

Read More

कविता अर्थात् हलो

एक : नेपाली कविताको स्वाद

जिब्रो बडो मापाले टाठो छ नेपालीको। ट्वाक्क–टुक्क मन पराउँछ। पिरो, अमिलो, नुनिलो, टर्रो, तितोजस्ता गढालु स्वाद सम्झँदैमा मुख भरिदिन्छ। माटोको कराहीमा मस्त पकाएको मासको दाल होस् या कर्कलाको कलिलो सुइरा, अन्तिममा खाँटी घिउले झानेर खाने बानी छ। हिङ, जिम्मु, मरटी, लसुनको फ्लेवर नेपाली स्वादकलाको निखार बास्ना हो। टिमुर, भोटे खुर्सानी र गोलभेडाको आफ्नै महिमा छ। नेपालमा ‘लोकल' शब्दको शान ‘घरको कुकुर'भन्दा बलियो छ। हालाकि ‘लोकल' आफैं लोकल शब्द होइन। तर यसले बिल्कुल नेपाली फ्लेवर बोकेको छ— चेपिलो, चाम्रो र आँतिलो खानेकुराको। त्यो पनि भर्भराउँदो दाउराको आगोमा पकाएको हो भने कुरै बेग्लै।

मकै खाँदाजस्तो कुरुमकुरुम वा दूधभात खाँदाजस्तो सुरुपसुरुप वा बारीको मुला उखेलेर खाँदाको मर्याममर्याम, हाम्रो स्वादमा संगीतको आभा पनि उस्तै छ। झ्वाइँय घिउमा ‘बिखय' ओइरेर परपरी भुट्ने परिपाठीमा पनि त्यो ओनोम्याटोपोइक संगीत सर्सराउँछ। स्वादमा संगीतको मिश्रण यस्तरी विलय भएको छ कि यहाँ गुन्द्रक पनि भुर्लुक्क उम्लन्छ। रोटी भुक्क फुक्छ। ढिँडो हुस्स पाक्छ। 

समकालीन नेपाली कविता बिल्कुल हाम्रो जिब्रोको बान्कीमा लेखिएका छन्। एउटा उभारको टोन टिन्टिनाउँछ, कविता पढ्दा। भूपि शेरचनको ‘हामी', पारिजातको ‘एक लाहुरेलाई रोगी प्रेमिकाको पत्र', वैरागी काइँलाको ‘मातेको मान्छेको भाषण', उपेन्द्र सुब्बाको ‘अपराध', तीर्थ श्रेष्ठको ‘लाहुरे फूल म तिम्रो नाम फेर्न चाहन्छु', श्रवण मुकारुङको ‘बिसे नगर्चीको बयान', विप्लव ढकालको ‘फूलमतीको तकियामुनि', स्वप्निल स्मृतिको ‘एक्काइसौं शताब्दीमा यलम्बर', राबतको ‘राजधानी मास्तिरको राजधानी', विनोदविक्रम केसीको ‘भोकको क्षेत्रफल' आदि कविताको स्वाद जिब्रोको टुप्पोमै बोकिहिँड्न मन पराइराख्छु म। यिनीहरू मलाई भर्भराउँदो आगोमा परपरी भुटेका बिखयजस्ता लाग्छन्। ट्वाक्क–टुक्क स्वादका। चेपिला र चाम्रा। त्यही ‘लोकल' मार्काको मरटीवाला फ्लेवर। ‘लोकल'कै दामलमा उभिएको ‘अर्ग्यानिक' स्वादमा लेखिरहने सरस्वती प्रतीक्षा, सरिता तिवारी र भूपिनजस्ता कविका कविताहरूमा पनि उस्तै हलक्क बास्ना आउँछ— लेकाली काँक्राको चिराबाट आउने चोपको सुवासजस्तो।
स्वादको परखअनुसार गरिएको समीक्षा कहिले सौन्दर्य हुन्छ, कहिले दुर्घटना। दुःखको कुरा, कविताले निर्माण गरेको स्वादअनुसार मुस्किलले समीक्षा हुन्छन्। भतेर चाखेजत्तिको पनि जिम्मेदारी कविताको समीक्षा वा समालोचनामा पाउन मुस्किल छ। समीक्षक यस्ता छन्, मानौं समीक्षा गर्नुअघि उसले कविताको झोललाई डाडुले उबाएर थोरै हत्केलामा राख्छ। अनि तीनपटक चाख्छ। पहिलोपटक नुन आए/नआएको हेर्छ। दोस्रोपटक मसला पुगे/नपुगेको हेर्छ। तेस्रोपटक खुर्सानीको पिरो कस्तो भयो हेर्छ। अब स्वादको समीक्षा सकियो। कविता मिठो भयो। कविता पाक्यो कि पाकेन भनेर एक चोक्टा कविता मुखमा हाल्छ। पाकेको भए आगोको भुङ्ग्रो निभाए भयो। उखानै छ ‘भात पाक्यो कि पाकेन भनेर थाहा पाउन एक सिता काफी हुन्छ'। नपाकेको भए दाउरा ठोस्नुपर्छ। दाउरा ठोस्ने सल्लाह कुनै सल्लाह नै होइन भान्छेका लागि।
हाम्रा कविताका समीक्षक त्यस्तै ‘भतेर चखुवा' मार्काका बढी छन्। कवितामा निर्धारित स्वाद पुगेको छ र त्यसको विषय अर्थात् तरकारीको बिखय रोज्जा छ भने कविता मिठो भइहाल्यो। त्यसको विधिमा कुनै विविधताको आवश्यकता नै हुँदैन। त्यसो त हाम्रा भान्छामा सबै खालका तरकारी एउटै विधिले जो पाक्छन्। तेल वा घिउ ततायो, मेथी वा खुर्सानीले खार्योर, बिखय ओइरियो, केहीबेर भुट्यो। नुन, मसला र खुर्सानीको स्वाद मिलायो। भुङ्ग्रोको राप जोख्यो। पकायो। बस्, तरकारी पाक्यो। कविता तयार भयो। कविताको रेसिपि बिल्कुल उस्तै छ, धेरैको कवितामा।
चखन्तेहरूमध्ये केही केही यस्ता पनि भतेरमा देख्छु म। ‘फलाना (नी) को त हातै मिठो' भनेर सार्वजनिक सिफारिस गर्ने कविताका साहुपारखीहरूको बिगबिगी उस्तै छ। ‘मुखियाको भान्छामा पाक्ने सबै मिठो' भनेर केही चल्तीका छापामा छापिने कवि र कवितालाई त्यसै मिठो मान्ने दुबुद्धे रैती पाठक पनि उस्तै छन्। गुनगानको सहअस्तित्वमा विश्वास गर्ने लुठो टोली पनि उस्तै छन्, जो दैनिक जस्तो एकल वाचनको नाममा रत्यौली आयोजना गर्छन्।
नेपाली कविताले लसुन, प्याज र छ्यापीसमेत नखाने साकाहारी कवितालाई उहिल्यै छोडिसकेको हो। तथापि कुलीन कविहरूले जडिबुटी आदर्श लेख्नै छोडेका भने छैनन्। नारी देह र कोरा प्रकृतिकोे सुन्दरता वर्णन गरेर होस् या धर्म, ईश्वर र रहस्य दर्शनको रनभुल पस्केर अथवा आदर्शको असाध्य उपदेश लादेर होस्; यी साकाहारीहरूको कलम पनि चलिरहेकै छ। उता अर्कोतिर भारत पाकिस्तान, अफगानिस्तानदेखि अरबसम्मका मसला मुछेर च्याउको तरकारी पकाउने गजलकार काव्यिकहरू पनि चलेकै छन्।
कवि हुनकै लागिमात्र पश्चिमा शैलीका केकजस्ता कविता लेख्ने पनि छन्। ‘ह्याप्पी बर्थ डे टु यु' मार्काका कविता। ती गुलिया छन्। मुलायम छन्। मख्खनदार छन्। चिप्लिने–चाप्लिने छन्। तर हाम्रो नेपाली पाराले तिख्खर छैनन्, चाम्रा छैनन्, चेपिला छैनन्। केहीअघि प्रकाशित पत्रकार रवीन्द्र मिश्रका कविता बिल्कुल केकजस्ता लागेका थिए, मलाई। लेखनको ‘ग्याप फिल' गर्नकै लागि छापेजस्तो देखिने ‘बुद्धिसागरका कविता' नामको किताब पनि उस्तै केक लागेको थियो। केक मिठो लाग्नेलाई ठिक पनि लाग्लान् ती!

दुई : कविता क्रिया कि प्रतिक्रिया 

गुगलका अनुसार कविताको लोकप्रियताबारे विश्वभर हुने छलफलको निष्कर्ष यस्तो देखिन्छ।
एक— यो समयमा इतिहासकै सबैभन्दा धेरै कविले सबैभन्दा धेरै कविता लेखिरहेका छन्। दुई— अन्य विधाको तुलनामा कविता बिक्दैनन्। तीन— अन्तर्राष्ट्रिय पहिचान बोकेका संसारका जीवित १० साहित्यिक सेलिब्रिटीमा कवि पर्दैनन्। चार— कविता लेखन एउटा ‘सेल्फ पब्लिसिङ जब' भएको छ। कारण, व्यावसायिक प्रकाशकले कविता झट्टै छाप्दैनन्। पाँच— आख्यान ताजा बिक्छन्। कविता बासी बिक्छन्।
कविता जहिले पनि हलो हो, जुगअनुसारको ट्र्याक्टर। त्यसले जोतेको ठाउँमा मात्रै साहित्यका अरू विधाको फसल लाग्छ। अवश्य पनि संसारमा धान बिक्छ, गहुँ बिक्छ। हलो बिक्दैन। हलो किन्ने भनेको खासमा किसानले हो। अरूलाई यसको महŒव हुँदैन। यसैले अंग्रेजीमा भनाइ छ— वन्ली पोयट्स रिड पोयट्री अर्थात् कविले मात्रै कविता पढ्छ। यो वाक्यलाई ‘सिर्जनशील व्यक्तिले मात्रै कविता पढ्छ' भन्दिएर अलिक थोरै फराकिने बनाउन सकिने ठाउँ भने छ। सायद यही सत्य हो। यसै कारण ‘कविता बिक्दैन' भन्नु भनेको ‘कविता बिक्रीका लागि हुँदैन' भन्नुबाहेक केही होइन।
‘कविले मात्रै कविता पढ्छन्' भन्ने कुरा अपत्यारिलो सत्य हो। कोर्स बुकमा परेको कविता परीक्षाका लागि पढ्ने भिन्दै कुरा हो, तर जसले कवितालाई रोजेर पढेको हुन्छ उसले कविताको गणित बुझेको हुन्छ, नियम बुझेको हुन्छ, व्याकरण बुझेको हुन्छ। त्यो गणित, नियम र व्याकरण कवितैपिच्छे फरक हुन्छ। त्यसैले कविता लेख्नु जति सिर्जनात्मक कार्य हो, कविता बुझ्नु पनि उत्तिकै सिर्जनात्मक कार्य हो। कवि त्यो मान्छे हो जसले कविता बुझ्दछ। जसलाई कविताको परख हुन्छ।
हामीकहाँ आधाभन्दा बढी कविता ‘रहर कविता' हुन्। ‘म पनि लेख्छु है' भन्ने सूचनाको लागिमात्रै लेखिन्छन् यी। रहरले कविता लेख्नु नराम्रो कदापि होइन। तर, साहित्यमा संघर्षसाथ लाग्नेभन्दा पनि संघर्षसाथ लाग्नेको बगलमा उभिएर ‘समान महŒव र अस्तित्व दाबी' गर्ने अवसरवादी अक्रम कवितालाई यस्तो सुविधा दिन सकिन्न। आधाजसो ‘रहरे' कविता यस्तै कविका छन्, जसका कविता जलाइदिए पनि नेपाली साहित्यलाई कुनै बित्यास पर्दैन। बरु भलै हुन्छ।
नेपालमा मात्रै नभएर संसारभर अहिले जति संख्यामा कविता लेखिएका/छापिएका/प्रकाशन/प्रसारण भएका छन्। त्यसरी सायद कहिल्यै भएन। आलुजस्ता कविता पनि सामाजिक सञ्जालमा हुल्दिएपछि एकाध दर्जन प्रतिक्रिया पाउन कसैलाई मुस्किल छैन । कविताको औसत किताब पाँच सय प्रतिजति छाप्न ४०/५० हजार रुपैयाँ काफी हुने भएपछि खहरेजस्ता ‘रहरे' कविको बिगबिगी नहुने कुरा भएन। त्यसो त रहरको खेतीमा पैसाको के लेखाजोखा?
रहरेबाट बाँकीमध्ये आधा कविता ‘प्रतिक्रिया कविता' हुन्। सामाजिक घटना र मुद्दा विशेषप्रति प्रतिक्रियास्वरूप यस्ता कविता आएका छन्।
जस्तो कि अस्ति भूकम्प गयो। अब भूकम्पलाई सिर्जनामा हुल्न ठेलमठेल गर्दै कविता कनेर बसेका छन्, केही कवि। केहीले त भूकम्प–कविताको एकाध बेत ब्याई पनि सके। थाहा छैन यो जबरजस्तीले कविताको सौन्दर्य वा भूकम्पको दुःखमध्ये केको बलात्कार गर्छ। ‘गुन्द्रुकलाई उमाल्न पर्दैन' मार्काको सजिलो संवेदना पनि त होइन भूकम्प। पाँचपाने खसीको छालाजस्तो अररो पो छ यो!
कुनै गाउँमा महिलालाई बोक्सीको आरोपमा दिसा खुवाइयो, वा देशको सीमा मिचियो, वा कतै प्राकृतिक विपत्ति भयो वा त्यस्तै केही दुःखद समाचार छापामा आयो। यता देशभर दर्जनौंको संख्यामा कविता जन्मिहाल्छन्। तिनको तात्तातोपन पनि मापाकै हुन्छ। मुद्दा सेलाउन नपाउँदै कविताको आयु समाप्त भइसक्छ। कविताले पत्रकारिताको बान्की लिन थालेको छ। ‘जहाँ रवि पुग्दैनन् त्यहाँ कवि पुग्छन्' भन्ने वाक्यलाई सच्याएर ‘जहाँ पत्रकार पुग्छन्, त्यहाँ त्यसपछि कवि पुग्छन्' भन्दिए हुने भएको छ। कविता क्रियात्मक कम, प्रतिक्रियात्मक ज्यादा हुँदै गएको छ।

तीन : सामाजिक काव्यिकता

कुनै देशको कुनै कालखण्डका महान् भनिएका कविहरूलाई हेरौं, तिनीहरू कहिल्यै एक्लो वृहस्पतिका रूपमा रहेका हुँदैनन्। कविताको गुणस्तर निजी साधनाको उपजमात्रै कहिल्यै हुँदैन र होइन पनि। कविको गुणस्तर गुच्चाको थुप्रोजस्तै हो। हामी गुच्चाहरूको थुप्रोलाई जति अग्लो बनाउन चाहन्छौं, त्यत्तिकै फराकिलो गरी आधार बनाउनुपर्छ। एक्लो गुच्चाले उचाइ प्राप्त गर्न सक्दैन र सबै गुच्चा चुचुरोमा रहन पनि सक्दैनन्। तर, चुचुराको गुच्चाले ‘म एक्लै चुचुरोमा छु' भन्ने दाबी राख्न पाउँदैन। कुनै व्यक्तिले एक्लै साधना वा तपस्या गरेर मोक्ष पाउन सक्ला, बुद्ध हुन सक्ला तर कालातीत कवि हुन सक्दैन। कालातीत कवित्व निर्माण सामाजिक अभ्यास हो, निजी अभ्यास होइन। कविताको गुणस्तर सांस्कृतिक आधारबाट बनेको हुन्छ। सामूहिक अभ्यासबाट निर्मित हुन्छ। यसर्थ सानो ठूलो साधना गरिरहने, राम्रा वा औसत कविता लेखिरहने, पढिरहने, अग्लाहोचा, दुब्ला–पातला कविहरूको तादात्म्यले नै सामाजिक काव्यिकताको मापन गर्छ। सामाजिक संवेदनाको श्रेस्ता खुलाउँछ। कुनै देशको कविताको बान्कीमा त्यो देशको भावुकता कोरिएको हुन्छ।
हाम्रा समकालीन कविहरूले इतिहासका कुनै कविहरूले लेख्न नपाएका विषयवस्तु सतहमै पाएका छन्। पहिचान, भौगोलिक विकटता, गरिबी, उत्पीडन, हिंसाजस्ता अमानवीय किस्साहरूले फरक काव्यिक र मानवीय संवेदनाको मूल्यांकन पर्खेर बसेका छन्। दलित, जनजाति र महिलाका अनेक विभेदकारी मुद्दा काव्यिक न्यायको पर्खाइमा अझै छन्। प्राकृतिक विपत्ति, सरकारी निरीहता, भ्रष्टाचार, राजनीतिक अस्थिरता, कर्पोरेट समाजको एकलकाँटेपन, उपभोक्तावाद, भूमण्डलीकरण, आमसञ्चारको विकासको प्रभाव, अमेरिकी प्रभुत्व, भारत–चीनको उदयले ल्याएको विश्वजनीन परिवर्तनजस्ता विषय अहिले समाजिक बहसमा यसरी आएका छन्, कविताको उच्चताको बारेमा अब फरक प्रश्न गर्नुपर्ने भएको छ। तर, यी मुद्दाहरू तरकारीका सर्दाम हुन्। यिनलाई पकाउने शैलीमा नेपालीपन आउन सक्नुपर्छ। यिनको फ्लेवरमा स्ट्रबेरी होइन, जिम्मु र मरटी बसाउनुपर्छ। यति हुँदाहुँदै पनि भान्छेको विशेष हातजस्तो भएर कवि स्वयंको बास्ना कवितामा भरिनुपर्छ। यसका लागि अबको कवि संवेदनशील र शब्दप्रेमी मात्रै होइन, व्यापक रूपले अध्ययनशील पनि हुनुपर्छ।
समकालीन मुद्दामाथिका प्रतिनिधि कविताले अहिलेको कविताको विषय छोइनसक्नु बनाइदिएका छन्। विषय, कविताले ती मुद्दाको प्रतिनिधित्व गर्योि या गरेन भन्ने होइन, तिनलाई प्रतिनिधित्व गर्न चाहिने मानक विशेषता र कला कवितामा छ/छैन भन्ने हो। कविताले सांस्कृतिक स्वाद पहिल्यायो/पहिल्याएन भन्ने हो। कविता स्वयंको पहिचानको कुरा गर्दा सांस्कृतिक र भाषिक स्वाद सदैव माथिल्लो दर्जामा रहन्छ। कवितालाई अनुवाद गर्न नसकिने विधा त्यसै भनिएको होइन।
कविताको गुणस्तरको चुरो कविताको विषय वा मुद्दा नभएर, मुद्दा उठानको वैयक्तिक शैली र मुद्दाप्रतिको निजात्मक दृष्टि हुन्छ। यस्तो होस् कि चार हरफ पढ्नेबित्तिकै ‘यो फलानोको कविता हो' भन्दिन सकियोस्! यस्तो पहिचान शब्द, शैली र विषयबाट बनाउन उद्यत कवि नै वास्तविक कवि हो। ‘फलानो कविको यो कविता मन पर्छ' भनेर कुनै खास कविता बताउन सकिन्न भने खासमा त्यो रहर कुमार वा रहर कुमारी कवि हो।
‘मेरो काम कविता लेख्ने हो, बाँकी काम समालोचकको' भनेर तर्किने कुरा छैन। अरूभन्दा म कुन मानेमा कसरी फरक छु भन्ने प्रमाण तयार गर्ने काम पहिला कविको हो। आफ्नो कविताको व्याख्या र बचाऊ आफैंले गर्नुपर्छ। तर त्यो व्याख्या र बचाऊ कवितामार्फत नै गर्ने हो। लेख्दै र बोल्दै हिँडेर साध्य हुँदैन। विषयबस्तु, विचार र शिल्पका पक्षमा कविले निजतालाई सकुशल अभिव्यक्त गर्न सक्ने भएमात्रै ऊ कवि हो। यसका बाबजुत पनि कसैको चर्चा सहरमा छ भने बुझे हुन्छ— ऊ भजनमण्डलीको चालु सदस्य हो। यस्तो भजनमण्डली जसले आफ्ना सबै मुजुरे, मादले, खैंजडे र भाखाका छोपुवाको पक्षमा रटानको तारिफ समीक्षा गर्छ।
फरक मानवीय दृष्टिका कारण कविले पालन गर्ने कानुन पनि फरक हुन्छ। त्यो ज्यादातर प्राकृत र मानवीय हुन्छ। यसैले पनि परिवर्तनका खातिर सामाजिक मनोभावना निर्माण गराउनमा कविहरूको योगदान हुने हो। कानुन र संविधानका बुँदाले समाज परिवर्तन गर्ने थियो भने उहिल्यै गाउँको एउटै पधेँरोमा दलितको पनि घैंटो भरिन्थ्यो। बोक्सीको आरोपमा बूढीआमाले गुहुमूत खानु पर्थेन।
उपन्यास र साहित्यका अरू विधाले परिवर्तनका ‘उदाहरण' खोजेर तीमार्फत आदर्शको निर्माण गर्छन् र समाजलाई परिवर्तन हुन उक्साउँछन्। कविताले त्यस्ता उदाहरण खोज्दैन। उदाहरणको सोच गर्छ, निर्माण गर्छ। यसैमा ‘शास्त्र झुठो हुँदैन' भनिनु र ‘शास्त्र'लाई काव्यमा लेख्नुको मिथकीय मनोविज्ञान लुकेको हुन्छ।

- See more at: http://www.nagariknews.com/nagarik-sanibar/story/40531.html#sthash.6HlXqqvk.dpuf - See more at: http://www.nagariknews.com/nagarik-sanibar/story/40531.html#sthash.6HlXqqvk.dpuf

Read More

महाभारतमा यौनिकता

‘पुरुष सुक्त’मा भनिएको छ ‘चन्द्रमा मनसो जात’ अर्थात चन्द्रमाबाटै मानव मस्तिष्क बनेको हुन्छ, मान्छेको मस्तिष्कलाई चन्द्रमाले प्रभाव गरेको हुन्छ । एक असामान्य मानसिक अवस्थालाई अग्रेजीमा ‘ल्युनासी’ भनिन्छ जो चन्द्रमा जनाउने शब्द ‘लुनार’बाट बनेको हो । मानसिक बिरामीलाई चन्द्र–पक्षले तलमाथि गर्ने कुरा त जगजाहेर नै छ ।

महाभारत चन्द्रबंशीहरूको कथा हो । यसर्थमा महाभारत खासमा लहडीहरुको कथा हो । मानसकथा हो । कल्पनाको एक सिमाहिन कथा जहाँ जे पनि सम्भव थियो । मानव मस्तिष्कले गर्ने कल्पना कति टाढासम्म पुग्न सक्छ भन्ने प्रश्नको उत्तर हो महाभारत । महाभारतको बारेमा एउटा भनाई छ ः संसारमा त्यस्तो कुनै मानवीय घटना भएकै छैन र हुने पनि छैन जो महाभारतमा कल्पना नगरिएको होस् ।

आजको यो आलेखमा म महाभारतको मनिखाँबोमा रहेर हिन्दू मिथकमा रहेका फरक यौनिक प्रसंगहरुलाई कोट्याउने प्रयास गर्नेछु । आ–आफ्ना बौद्धिकता अनुसारले यसमाथि फरक प्रकारका सन्तुष्टि, असन्तुष्टि वा आरोप समेत आउन सक्छन् भन्नेमा सचेत छु र तीसबैलाई सम्मान गर्ने पुर्वघोषणा गर्दछु ।

महाभारत र यसले समेट्ने पुराण कथाहरूमा वर्णित यौन क्रियाकलाप र सन्तान उत्पादनको प्रक्रिया अति अनौठो लाग्ने गरी राखिएको छ । भनिन्छ, मिथकीय पात्रले देखाउने चरित्र भनेको अवचेतनमा अन्तरनिहित हाम्रो आफ्नै स्वभावको चरित्र हो । महाभारत लगायतका ग्रन्थहरू जसरी समाजमा अति प्रचलित र प्रिय हुनुको पछाडि सायद त्यही अवचेनले काम गरेको छ ।

रजनिश ओशोले द्रौपदीको बस्त्रहरणको बेला भीष्म, विदूर, द्रोणाचार्य, कृपाचार्य लगायतका महापुरुषहरु मौन रहनुमा उनीहरुमा ‘द्रौपदीलाई नाङ्गै हेनेै मोह थियो’ भनेर व्याख्या गर्दा ‘लौ के के न भन्यो’ भन्नेहरू थिए । ओशोले फ्रायडको मनोवैज्ञानिक विवेचनालाई महाभारतमा प्रयोग गरे । तर आज मलाई लाग्छ, ओशोले नाथे फ्रायडलाई प्रयोग गरेर गलत गरे । यौन मनोविज्ञानको पूर्वीय बहस हेर्दा नाथे फ्रायड प्लेगियारिष्ट मात्रै सुनिन्छ । यौन सम्बन्धमा पूर्वले बनाएका मान्यताहरूबाटै यसको विवेचना गर्न सकिन्थ्यो ।

महाभारत कथाको एउटा सार सत्य के हो भने यसका प्रमुख पात्रहरु सबैको जन्म असामान्य यौन व्यबहारबाट भएको छ । तिनीहरू नरनारीको सामान्य सेक्स र गर्भाधारणको समान्य अवधिबाट जन्मेका छैनन् । कुनै एउटै पात्र पनि सामान्य जन्मका छैनन्, ब्यहोराका छैनन् । श्रीकृष्ण, सत्यवती, द्रौपदी, भीष्म, पाण्डव, कौरव, व्यास, शिखण्डी लगायतका सबैको जन्म समान्य छँदैछैन ।

जस्तो कि स्वयम् श्रीकृष्णको परिवारमा हेरौं । आमा देवकी, बाबु बासुदेवसँगै कंशको जेलमा हुँदा सातौ सन्तानको रुपमा कृष्णका दाजु वलराम देवकीको पेटमा हुन्छन् । तर देवताहरुले वलरामको भ्रुण रोहिणीको गर्भमा सारेर देवकीकै गर्भमा चाँहि देवी योगमाया बसेको प्रसंग त्यहाँ पाइन्छ । के त्यतिबेला भ्रुण स्थान्तरणको साँच्चैको काम गरिएको थियो वा कल्पना मात्रै ? के यो सोरोगेट मदरहुडको प्रसंग नै हो त ? वा अरु केही ?

हेरौं शान्तनुलाई । शान्तनुले गंगालाई बिहे गरी भीष्म जन्मिए । एक सामान्य मानवको गंगा अर्थात नदीसँग कसरी बिबाह सम्भव हुन्छ ? सम्भवत गंगा माझी समुदायकी एक बिम्ब महिला हुन् । जसको परिचय गोप्य राख्न उनलाई गंगा नदीको समकक्षमा उभ्याइएको थियो । नदीलाई देखेपछि कामातुर हुने मनोरोग हुन्छ केही मानिसमा । पानीको स्पर्शले आल्हादित हुने यस्तै मनोरोगी पो थियो कि शान्तनु ? जसले कामाबेशका सामान्य मछावारा केटी गंगालाई गर्भवती बनायो ? नभन्दै यस्तै गरी नदी किनारमै अर्की मत्यकन्या सत्यवतीलाई देखेपछि पनि उसको यौनग्रन्थी रनाहा परेको थियो ।

सत्यवतीकै जन्मको प्रसंग पनि सहज र प्राकृतिक छैन । हरिबंश पुराणअनुसार सत्यवती श्रापले गर्दा माछा बनेर बसेकी अद्रिका नामकी अप्सराकी छोरी हुन् । चेदीका राजा बसुले शिकारमा जाँदा आफ्नी रानीको सम्झनामात्रले कामातुर भई वीर्य स्खलन गरेका थिए । सो वीर्यलाई उनले चिलमार्फत रानीकहाँ पठाए तर बाटोमा अर्को चिलसँग लडाईँहुँदा चुच्चोबाट यमुना नदीमा खस्यो । खसेको वीर्य पान गरिन् माछाको योनीमा रहेकी अद्रिकाले र गर्भवती भइन् । एक माझीले उनलाई पक्रेर काट्दा पेटमा दुई स्त्री र पुरुष मानव सन्तान देखे । जसलाई उनले राजाकहाँ लगे । राजाले केटालाई राखे र केटीलाई तिनै माझीले पाले । केटीको शरिरबाट माछाको गन्ध आउँथ्यो यसैले उसको नाम नै मत्स्यगन्धा राखियो । पछि गएर मात्रै उनको नाम सत्यवती भयो ।

यो हो जन्मको कुरा । कामसुत्र अनुसार माछाको गन्धयुक्त योनीरस भएका स्त्रीहरु जोकोहीलाई पनि कामावशमा पार्न सक्ने हुन्छन् भनिएको छ । हुन पनि उनी त्यस्तै थिइन् । यमुना नदीमा माझीको काम गर्दा एकदिन उनको डुँगामा आइपुग्ने पराशर ऋषि उनको त्यही गन्धका कारण कामभावनाले ग्रस्त हुन्छन् । आफ्नो कुमारित्व सुरक्षित रहनुपर्ने र आफ्नो सन्तान जन्मेको कुरा गोप्य रहनुपर्ने सर्तमा पराशरको यौनयाचनालाई सत्यवतीले स्वीकार गर्छिन् । सोही दिन जन्मेका हुन् महर्षि वेद व्यास । जो जन्मिदाकै दिन बढेर हुर्केर देशावरमा हिँडेका थिए । यिनै महाशयले जो लेखे महाभारतको कथा ।

तिनै मत्यगन्धा सुन्दरीको बशमा परे राजा शान्तनु । आफ्ना सन्तानले राजा हुन पाउने भएमात्रै शान्तनुसँग जाने सर्त राखेकै कारणले (?) भीष्मले राजगद्दी त्याग्ने र अविवाहित रहने प्रतीज्ञा गरे । शान्तनुबाट यिनले चित्राङ्गद र विचित्रवीर्य नामका छोरा जन्माइन् । चित्राङ्गद अविवाहित नै मरे भने विचित्रवीर्य अम्बिका र अम्बालिका बिहे गरेपछि सन्तान नजन्मँदै मरे । सोही कारणले सत्यवतीले नियोगका लागि आफ्नो पहिलो छोरा व्यासलाई डाकिन् ।

यही नियोगबाट अम्बिकाबाट पाण्डु र अम्बालिकाबाट धृतराष्ट्र जन्मेका हुन् । कथाअनुसार सेक्स पार्टनरको रुपमा डरलाग्दो योगी ब्यासलाई देखेकाले अम्बिकाले आँखा चिम्लिइन फलस्वरुप धृतराष्ट्र अन्धो जन्मिए । त्यस्तै डरले पहेँलै भएर अम्बालिका सेक्समा सामेल भएको हुनाले रक्तअल्पता भएको पहेलो वर्णको पाण्डु जन्मे । तर तेस्रो नियोगका बेलामा डरले उनीहरुबाट पठाइएकी दासी परिश्रमी भने शान्त रहेको हुनाले  शान्त तथा स्वस्थ विदूर जन्मे । महाभारतले भनेको यस्तै छ ।

किस्सा र कथाले देवब्रत अर्थात भिष्मको अविवाहित रहने प्रतीज्ञा उनको पिताको मत्स्यकन्यासँगको प्रेमका खातिर थियो भनिए पनि महाभारतमा भीष्मका केही शंकास्पद भनाईहरू पाइन्छन् । प्रतीज्ञा लिँदाका बखतबाटै भीष्मलाई आफ्नो लैङ्गिकताको ज्ञान थियो भन्ने विवेचना आजकाल बजारमा छन् । पुरुषमा आशक्त हुने गुण थियो थिएन भन्न नसकिए पनि उनमा आइमाईसँग अनाशक्त रहने यौनिक गुण थियो । उनले आइमाईहरुलाई घृणा गर्दथे भन्ने विवेचना गर्न अनेकन प्रमाणहरु महाभारतभित्रै पाइन्छन् । उनले नरनारी बिचमा हुने यौन र विवाहलाई ‘मानव जातिको पतन भएपछि आएको प्रचलन’ भनेर विवेचना गरेको प्रसंग महाभारतमा पाइन्छ । के उनी समलिङ्गी थिए त ?

श्रीकृष्णका सम्बन्धहरू पनि मापाका छन् । उनले हरेक सम्बन्धलाई सम्पूर्णतामा निभाउन सकेका थिए । यसमानेमा कुनै पनि सम्बन्धको गहिराई श्रीकृष्णको भन्दा गहन हुने कल्पना गीताले गर्दैन । श्रीकृष्णलाई प्रेमका प्रतीक त्यसै भनिएको होइन । उनले प्रेमका तमाम सम्बन्धहरुलाई पराकाष्ठाबाटै भोगेको हुनले उनलाई अवतारहरु मध्येका सर्वाधिक महान भोक्ता पनि भनिन्छ । विष्णुका अवतारमध्येमा उनको ‘मोहिनी रुप’ काफ्काको मेटामर्फोसिसलाई मात ख्वाउने छ । उनी वाइसेक्सुअल थिए भन्ने प्रशस्त आधार वैदिक ग्रन्थमा पाइन्छन् । जस्तो कि भागवत गीतामा अर्जुनलाई भन्छन् ः

तिमी नै म हौ र म तिमी हुँ । जे मेरो हो त्यो नै तिम्रो हो । जसको साथ तिमी छौ उसको साथ म पनि छु । जसले तिमीलाई पछ्याउँछ, उसले मलाई पनि पछ्याउँछ । हे पार्थ, तिमी मबाटै सिर्जित हौ र म तिमीबाट । (वन पर्व)

त्यस्तै द्वारिका फर्कनु अघिल्लोे रातको यस्तो प्रसंग छ :

महा शक्तिशाली कृष्ण धनन्जयको खोपीमा गए । उनको अर्चना गरेर सम्भव भएसम्मको सेवा गरी आनन्द उठाए । महा वुद्धिशाली कृष्णले त्यो रात धनञ्जयसँग एउटै बिस्तारामा आनन्दपूर्वक बिताए । (अश्वमेध पर्व)

मित्रता अर्थात मित लगाउने विधि र वैवाहिक विधि वैदिककालमा उस्तै थियो । भनिन्छ ः सप्त पदम् हि मित्रम् । अर्थात आगोलाई साक्षी राखेर सातफन्का लागाउनाले मित्रता हुन्छ । रामले सुग्रिवसँग यसरी नै मित लगाएका थिए । कृष्णले अर्जुनलाई मित भन्दथे ।

हिन्दू मिथकमा जन्मका असामान्य प्रक्रियाका अनेकन किस्ता छन् । जस्तो कि रामायणमा सीता जमिन (माटो)बाट र महाभारतमा द्रौपदीलाई आगोबाट जन्मेका महिलापात्र हुन् । त्यस्तै महाभारतको जरासन्ध दुईटा आइमाइहरुबाट आधा आधा जन्मेको हो । पछि एक राक्षसीले उसलाई जोडिदिएकी थिई । शिव पुराणमा शिवपुत्र कुमार अर्थात कार्तिर्के पनि अग्नीबाट जन्मेको भनिएको छ । उसलाई श्कन्द पनि भनिन्छ । अग्नीले शिवको विर्यपान गरेपछि श्कन्ध जन्मेका थिए । भागवत पुराण अनुसार शिव र विष्णु (मोहिनी रुप)को समयोगबाट अयाप्पन जन्मेको थियो । त्यस्तै गणेशको जन्म गर्भाशय बाहिरबाटै भएको थियो । त्यस्तै अर्को अनौठो जन्मको प्रसंग पुराणमा पाइन्छ । भगवान शिवको आदेशानुसार दुई विधवा स्त्रीहरुको सन्सर्गबाट भागिरथको जन्म भएको थियो । भागिरथ शब्दमा प्रयुक्त भगको अर्थ स्त्री जनेन्द्रिय भन्ने हुन्छ । क्रित्तिभाको रामायणमा यो प्रसंग छ ।

द्वैमाताको यो यस्ता प्रसंगले समलैङ्गिक व्यवहारको पुष्टि गर्दैन भन्न सकिन्न । जस्तो कि अग्नीलाई द्वैमात्री पनि भनिन्छ । यसको अर्थ दुई आमाबाट जन्मेको भन्ने हुन्छ । द्यौस र पृथ्वी अर्थात आकाश र धरतीलाई यसको आमा मानिन्छ । संस्कृत भाषामा आगो निकाल्ने दाउरा स्त्रीलिङ्गी नाम हो । स्मरण के गर्न सकिन्छ भने फ्रिक्शन (घर्षण)ले आगो उत्पन्न हुन्छ नकि पेनेट्रेशन (गमन)ले । यसैले अग्नीको जन्मलाई पनि समलैङ्गिक मान्न सकिन्छ । त्यसो त ऋग्वेदमा अग्नी उत्पन्न गराउने विधिको व्याख्या गरिएको छ । जसले अग्नीका पाँच पाँच गरी दुई भागमा बाँडिएका १० आमाहरु भनेर ब्याख्या गरेको छ । जसको अर्थ औंलाहरु भन्ने हुनसक्छ । औंलाको यौनिकता पनि स्पर्श र घर्षण हो गमन होइन ।

लिङ्ग परिवर्तनको किस्सामध्येमा सिखण्डीको किस्सा पपुलर छ महाभारतमा । राजा द्रौपदले आफ्नी छोरी शिखण्डीनीलाई पुरै छोरा सरह पालेका हुन्छन् । यतिसम्म कि उनले शिखण्डीको विवाह दशर्ण देशका राजा हिरण्यवर्णकी कन्यासँग गरिदिएका थिए । भनिन्छ, सुहागरातमा मात्रै शिखण्डीलाई र उसकी नवविवाहित दुलहीलाई उसको यौनिकताको बारेमा जानकारी भएको थियो । आफ्नो पति एक स्त्री भएको थाहा पाएपछि उत्पाद हुन्छ । उसको बाबुले द्रौपदको पुरा राज्य ध्वस्त पार्ने धम्की दिन्छन् । समस्याको समाधना नपाएर ब्याकुल शिखण्डीलाई स्थुनाकर्ण नामको यक्षले आफ्नो पुरुषत्व प्रदान गर्छन् । पछि नितीविपरिक काम गरेको आरोपमा यक्षराज कुबेरबाट  स्थुनाकर्णले आफ्नो पुरुषत्व फिर्तापाउन शिखण्डीनको मृत्युसम्म कुर्नु पर्ने श्राप पाउँछ ।

त्यस्तै अर्को प्रसंग छ पुराणमा, किमपुरुषको । किमपुरुष एक महिना नर र अर्को महिना नारी हुने गर्दथी ÷ गर्दथ्यो । पतन्जलीको व्याकरणमा स्त्रीलिङ्ग र पुलिङ्गवाहेक पनि उभयलिङ्ग र नपुंसक लिङ्ग र द्वीलिङ्ग सन्दर्भ छ । यसले वैदिकालमा हुने नरनारी बीचबाहेको यौनिकतालाई दर्शाउँछ ।

कुरुक्षेत्रको युद्धमा पाण्डवको विजयको लागि दूर्गा कालीलाई भोग चढाउनु पर्ने हुन्छ । भोगमा चढ्नको लागि अर्जुन र नागकन्या उलुपीको सन्तान ऐरावण तयार हुन्छ तर अन्तिम ईच्छा राख्छ ः मर्नुपूर्व विवाह गर्ने र कुमार नरहने । भोलीपल्ट मर्न तयार भएको कुनै पुरुषलाई कसैले पनि छोरी दिन तयार हुने कुरा भएन । समस्या समाधानको लागि कृष्णले मोहिनी रुप धारण गर्छन् र ऐरावणसँग विवाह गर्छन् र रातभर उसको कुमारत्व उपभोग गर्छन् । भोलीपल्ट उ मारिएपछि एक विधवाले गर्ने अन्त्येष्टीको कार्य पनि गर्छन् ।

विष्णुको मोहिनी अवतार धेरै आइरहन्छ । असुरहरुलाई उल्लु बनाएर समुन्द्रमन्थनको बेला अमृतविमुख बनाउनमा होस् या साधुहरुको ध्यान उडाएर लठ्ठ पार्न होस् विष्णुको यो रुपको प्रयोग कति छ कति । विष्णुको नारी स्वरुप मोहिनी  रुप यति मोहित गर्ने थियो कि यिनको लहैलहैमा भष्मेश्वरले आफ्नै शीरमा हात राखेर भष्म भयो, स्वयम् शिवले यिनलाई देखेर कामातुर भएर विर्य पतन गरेका थिए जसबाट हनुमान र मणिकन्थन अय्याप्पा जस्ता महावलीको जन्म भएको मानिन्छ ।

प्रश्न मोहिनी रुप धारणलाई साधारण अन्धभक्त भएर लिने कि यसलाई पौराणिक पात्रको समलैङ्गिक चरित्रको रुपमा लिने ? भन्ने मात्रै हो । सर्वशक्तिमान विष्णु मोहिनी अवतारमा आफैं किन उत्रिए ? जबकी यसको कामको लागि उनले कुनै पनि सुन्दरी परी वा अप्सरालाई प्रयोग गर्न सक्थे वा त्यस्तै काल्पनिक स्त्रीको रचना गर्न सक्थे । कुरा प्रष्ट छ, उनी वाइसेक्सुअल थिए । तर बचाऊमा भागवत गीता भन्छ, जसले मोहिनीरुपमा मख्ख पर्यो उ सांसारिक मायाजालमा पर्यो, जसले मोहिनीरुपको सारमा विष्णुलाई देख्यो उ मुक्त भयो । तर उनलाई देख्दैमा कामातुर भएर वीर्य पतन गर्ने महादेवलाई कुन क्याटागोरीमा राख्छ गीताले ?

ब्रह्मा पुराणमा मोहिनीले ब्रह्मालाई भन्छे ः रजस्वालापछि ऋतुकालमा रहेकी महिलाको कामेच्छालाई ईन्कार गर्ने जोकोही पुरुष नपुंशक हो । पुराणको यही निती अर्थात धर्मको आधारमा उर्वसीको ईच्छालाई ईन्कार गर्ने अर्जुनले श्रापमा परेर ब्रिहन्नला भए । एक बर्ष राजा बिराटको दरबारमा नाच सिकाएर बसे । भारतमा पछिल्लो कालसम्म धेरै दरबारमा हिजराहरु रानीका सुसारे बनेर बसेका हुन् । गुजरातमा बहुचराजी नाम गरेकी हिजराहरुकी देवीको मन्दिर नै छ ।

शुद्ध नर वा नारीको भन्दा फरक यौनिकता देखाउने मान्छेलाई वैदिककालमा क्लिवा भनिन्थ्यो । मनुस्मृतिमा क्लिवालाई धार्मिक क्रियाकलाप गर्न, सम्पत्ति आर्जन गर्न बञ्चित थियो । वास्तबमा क्लिवा भन्ने शब्द नर वा नारी वाहेकको फरक यौनिकता राख्ने जोकोही प्रकारको लैङ्गिक स्वभावको सामुहिक नाम थियो । क्लिवाका १४ प्रकार रहेको व्याख्या पाइन्छ जसमध्ये एकमा मुखलाई योनीको रुपमा प्रयोग गर्ने पुरुष भनिएको छ । जसको नाम मुखभग भनिएको छ । नारद पुराणअनुसार महाप्रलय आएर कलियुग समाप्त हुनु अघि मान्छेहरुले यौनिक अकर्मयण्ता देखाउने छन् । ‘नरहरुले योनीबाहेक (मुख वा गुद्वार ?)मा वीर्य पतन गर्नेछन् ।’ हालाकि यसलाई पापको रुपमा व्याख्या गरिएको छ, तर यसबाट बुझ्न के सकिन्छ भने वैदिक विद्वानहरुले यसको अस्तित्वलाई स्विकार गरेका थिए ।

कथासारितसागरमा एउटा कथा छ । एक राजाले पितृको श्राद्धका बेलामा  पिण्डहरु नदीमा चढाउन लाग्दा तिवटा हातहरु निस्के । एउटा किसानको, अर्को साधुको र अर्को योद्धाको । आकाशवाणीले भनेछ ः किसानले तिम्रो आमालाई बिहे गर्यो, तपस्यीले उनलाई गर्भवती बनायो र योद्धाले तिम्रो भरणपोषण गर्यो । यी तिनैका हात हुन् । तर तिमीले पिण्ड किसानको हातमा थमाउनु । यसबाट के थाहा हुन्छ भने, धार्मिक मान्यताले बास्तविक पिताको रुपमा बिवाहित रहेको पुरुष मात्र हुने व्यवस्था गरेको देखिन्छ ।

अन्त्यमा एउटा लोकोक्तिले बिट मार्नु ठिक होला । हिजराहरुमा प्रचलित एक कथाअनुसार १४ बर्ष बनाबास जाँदा पछिलागेका जनतालाई घर फर्किने आदेश दिँदा श्रीरामले ‘सम्पूर्ण नरनारीहरु घर फर्किनू’ भनेका थिए रे । नरनारीमात्रै सम्बोधन गरेकोले तेस्रोलिङ्गीहरु १४ बर्षसम्म उनी आउने बाटो कुरेर बसेका थिए रे । पछि बनबासबाट फर्किदा उनीहरुको भक्ति देखेर रामले ‘यसपछिको युगमा तिमीहरुले शासन गर्नेछौं’ भनेका थिए रे । के त्रेतायुगपछिको द्वापरमा शासन गर्नेहरु तेस्रोलिङ्गी नै थिए त ? नभए महाभारतका हरेक पात्रलाई उत्पाद उत्पादका कल्पनाबाट जन्माउनु पर्ने जरुरत किन थियो व्यासलाई ? सामान्य र प्राकृतिक रुपमा जन्मेका भए के महाभारतको देशना अर्थपूर्ण हुँदैनथ्यो ?

First Published at:

http://archive.nagariknews.com/nagarik-sanibar/story/36717.html
Republished at:
https://himalpost.com/ganesh-poudel/ 

Read More

पात्र, पाठक र पात्रता

गत हप्ताको एक चिसो बिहान मलाई केही कथाका पात्रहरूले लखेटे। लखेट्नेमा कोही नेपाली बोल्ने थिए, कोही हिन्दी र अंग्रेजी। त्यो बिहान कुमार नगरकोटीको ‘अक्षरगन्ज' पढेर ब्युँझेको बिहान थियो। उनलाई पनि कथाका पात्रहरूले खेदेरै सिध्याउने रहेछन्।
लन्च आवरपछि फेसबुक खोलेँ। प्रज्वल पराजुलीको ड्रप म्यासेज थियो, ‘मिस्टर पौडेल द गोर्खाज् डटर नेपालीमा पनि आएको छ है।'
‘हो मैले थाहा पाएँ, बधाई छ।'

म्यासेज बक्समा ‘सिन' देखियो। मलाई किनकिन सोध्न मन लाग्यो— प्रज्वल तिम्रो मन छुने पात्र को हो? तिमीलाई लखेट्ने पात्र?
स्विटजरल्यान्डको कुनै होटलको बिस्तराबाट भर्खरै उठ्दै गरेका रहेछन् उनी। भने, ‘गोर्खाज डटरकी पात्र गीता।'
‘तिम्रो आफ्नै भनेको होइन, अरूको,' मैले भनेँ।
‘काबुलीवाला छ नि टैगोरको? त्यसकी मिनी।'
‘किन नि!'
‘खै थाहा छैन। त्यसले काबुलीवालाको मानवीयतालाई बाहिर निकालेकी छे।'
प्रज्वल एउटा चल्तीको सर्जक र पाठक पनि हुन्। उनको उत्तरमा मैले एउटा सम्भावित आलेखको छाया देखेँ। सोचेँ हाम्रा सर्जकको पात्रताको आकार कस्तो छ? कुमार नगरकोटी बाहेक (अक्षरगन्जमै उत्तर भेटेकाले) केही मनखाँदा सर्जक र पाठकलाई म्यासेज पठाएँ— तिनको मन छुने पात्र को हो? किन? ती कस्ता छन्?
थाहा छ, हरेक मान्छे आफैंमा एक पात्र हो, चरित्र हो। कहिले ऊ सर्जक बनेर आफ्नो वास्तविक वा इच्छित छायालाई कथाको चरित्रमा उतार्छ। कहिले ऊ पाठक बनेर आफ्नो छायाँचित्र कथाको चरित्रमा खोज्छ। सबै चरित्रले सबै पाठकलाई लखेट्दैनन्। छुँदैनन्। चरित्रलाई ग्रहण गर्ने पाठकको एउटा क्षमता हुन्छ, लखेटिइन सक्ने एउटा अन्तरशक्ति हुन्छ पाठकमा। पूर्वीय परम्पराले त्यसैलाई हो पात्रता भनेको। पात्रता अर्थात् पात्रलाई ग्रहण गर्न सक्ने क्षमता।
पात्रताको एक उच्चतम तहविना एउटा पाठक त असल पाठक हुन सक्दैन भने सर्जक गतिलो हुने कुरा हुँदैन। सर्जकको कुनै आकाशे कल्पनाले होइन कथा जन्मने। सर्जक स्वयं पाठक भएर समाजलाई हेर्छ, आफ्नो ग्रहण क्षमताअनुसार त्यसको केही प्रतिशत बुझ्छ अनि त्यसको पनि केही प्रतिशतमात्रै अभिव्यक्त गर्छ साहित्यमा। यो प्रतिशत जति बढी हुन्छ, चरित्र त्यति नै शक्तिशाली हुन्छ। त्यसैले पात्रताको अर्थ सिर्जनशीलता नै हो। पाठक हुनु सर्जक हुनुभन्दा कम शक्तिशाली हुनु वा कम कल्पनाशील हुनु होइन। मेरा हजुरबुबा भन्नुहुन्थ्यो— गीता लेख्नेलाई के दुःख भयो होला र? पढ्नेलाई पो दुःख छ।
मैले निमिट्यान्न पढेका शून्यचिन्तक सरुभक्तलाई छुन महाभारतको श्रीकृष्ण आउँदो रहेछ। किन होला? रिप्लाई आयो— उनको चरित्र एकैपल्ट भगवानको र श्रापित सैतानको छ। चितौने कवि भूपिनलाई मन पर्ने ‘वल्ड म्यान एन्ड सी' को स्यानटियागोलाई हिमाल उकालेर उनले निकालेको ‘चुली'को सर्वनाम पात्र ‘ऊ'ले लखेट्दो रहेछ कवि शरण आँसुलाई। कथाकै पात्रभन्दा भन्दा शक्तिशाली छाप दिने कवि तीर्थ श्रेष्ठलाई छाप हान्न आउँदो रहेछ महाभारतको भीष्म। किन? उत्तर थियो— मन एकातिर र उपस्थिति अर्कोतिरको विडम्बनापूर्ण जीवनको जीवन्त अभिव्यक्ति हो भीष्म।
आखिर पात्रता भनेको पात्रलाई बुझ्ने र पात्रको जीवन पक्रने शक्ति जो हो। शक्तिशाली सर्जकको पहिचान उसले अरूका पात्रलाई समातेको ‘ग्रिप'बाट पत्तो लाग्छ। अरूका चरित्रलाई अनुभूत गरेको ‘डेप्थ'बाट पत्तो लाग्छ।
कहिलेकाहीँ सोच्छु, मेरो पात्रता नै मेरो निजी चरित्र हो। मैले भेटेका चरित्रहरूबाटै मेरो चरित्र बनेको छ। एकलै भौतारिँदा वा साइकल लिएर सेतीदोभान, दोबिल्ला, कन्धनीडाँडातिर उक्लँदा मैले आफूलाई किप्लिङको किम भएको पाउँछु। देख्छु मेरो अगाडिको मेरो छाया नै त्यो तिब्बती लामा हो जोसँग मैले ग्रान्ड ट्रंक रोड कट्दैछु। कहिलेकाहीँ म आफूलाई किरिलोभिच भ्रोन्स्कीको रूपमा देख्छु। सायद उसलाई नपढेको भए मेरो जीवनमा आएका अन्ना कैरेनिनाहरूभन्दा पहिल्यै मैले आत्महत्या गरिसक्ने थिएँ। मैले जति तोल्सतोयलाई धन्यवाद कसले दिएको होला?
अमर न्यौपानेको कथामा घाँस बेच्ने केटी होस् या तीर्थ श्रेष्ठको कवितामा घाँस काट्ने केटी, मान्छेका खुसी र सपनाहरु घाँसका त्यान्द्राभन्दा पनि मसिना र चलायमान छन्। जस्तो छ नि स्टेला गिब्बोन्सको ‘कोल्ड कम्फोर्ट फार्म'की फ्लोरा पोस्टी। सामान्य अर्डर कुरेर बस्ने यो महिलालाई आफूले रोजेको बाटो नै सही हो भन्ने कस्तो विश्वास छ! तर रोजाइ कतिपय ठाउँमा कति विडम्बनापूर्ण हुन्छ! जस्तो कि अर्चना थापाको सुपर्णखा प्रतिको सोच छ— ‘रामायणकी सुपर्णखालाई बोल्न दिइने हो भने आफ्नो नाक काटिने प्रकरणलाई कसरी सुनाउँथिन् होला? मलाई अन्याय भयो भन्थिन् वा मर्यादा पुरुषले गरेको ठिक भयो भन्थिन्? के उसलाई राम अझै पनि मन पर्छ? उसको रोजाइमा मर्यादा पुरुषोत्तम अझै चित्ताकर्षक लाग्छन्?'
मन सनन्न भएर आयो। कस्तो कल्पनाशील पात्रता! मान्छेका आफ्नै रोजाइ निरपेक्ष छैनन्। स्वयं प्रेम निरपेक्ष छैन। युग बदलिएर के भयो? अनकन्टार इतिहासमै सही, सत्ययुगमै घुसेर कति सजिलै सुपर्णखाको नसाको रगत अनुभूत गर्न सक्दा रहेछौं हामी पाठक! सायद पाठक हुनु भनेको लेखकभन्दा पनि शक्तिशाली रूपमा कल्पनाशील हुनु हो। हाम्रो कल्पनाशक्तिका कारण नै हामीमाथि पात्रहरूले शासन गर्छन्। सुपर्णखाहरूले शासन गर्छन्। तनाव दिन्छन्।
मान्छेहरूको बेचबिखन हुँदैन अचेल। वा बेचबिखन हुने तरिका फेरिएको छ। तर जब आफ्नी स्वास्नी र छोरी बेचेको पीडाले रन्थनिएको माइकल हेन्चार्ड भेट्छु। म मेरो युग बिर्सन्छु। ‘मेयर अफ क्यास्टरब्रिज' पढ्ने र मनभित्र कतै हुरी चलेको पत्तो नपाउने कोही हुन्छ? मान्छेको सभ्यता रहुन्जेल यस्ता फिक्सनल पात्रहरूले हाम्रो मस्तिष्कमाथि शासन गरिरहने छन्। हाम्रा सयौं पिँढी पछाडिका सन्तानका सोचको निर्माण गर्नेछन् तिनले। तिनको कल्पनाको फराकिलोपनालाई आकार दिनेछन्।
छोइने भएर आउन कुनै धुरन्धर पात्र हुनु पर्दैन। जस्तो कि रोशन शेरचनको दिलमा बस्ने मोदिआइन। ‘ठूलो मान्छेभन्दा असल मान्छे ठिक भन्ने मोदिआइनको भुजा, चना, गहुँको सातु र गुण बेच्ने साधारण काया र भेषभूषाभित्र असाधारण महिला बस्छिन्।'
सायद साधारण हुनुभन्दा असाधारण कुरा अरू छैन। सम्झन्छु, कवि अमित रिजाल मर्सोको कुरा गर्थ्यो। ‘आफ्नो क्रियाकलापले संसारलाई असर नगर्ने विश्वासमा भद्र उदासिनता जताउने अल्बेयर कामुको यो परचक्री पात्र न नैतिक छ न अनैतिक। न सही न गलत।' समाजप्रतिको यो न्युट्रल इमोसन भन्ने कुराको प्राक्टिस गर्नु पनि कति हो कति खतरानक हुँदो रहेछ!
अबको सयौं या हजारौं वर्षपछिको मान्छेको समाज कस्तो होला? हामीले असल ठानेका मान्छे असल नै भइराख्लान्? मान्छेको आयु कति होला? भाषा के अहिलेकै अवस्थामा होला? त्यो समाजको मान्छेले मान्ने धर्म कुन होला? पुज्ने ईश्वर कस्तो होला? देशहरूको विभाजन यस्तै होला? मान्छेको शारीरिक बुनोट यसरी नै रहला वा कुनै अर्को हाइब्रिड शरीर बनिसक्ला? मान्छेहरू अहिलेकै चल्तीका रोगले मर्लान्? त्यो युगका मान्छेको प्रेम, यौन, विवाह, सम्बन्ध र समाजको मोडल कस्तो होला? जस्तो होला पात्रताको कल्पनाशक्तिका कारण हाम्रा हरेक पुस्ताले हामीलाई बुझिराख्नेछन्।
पात्रता भनेको कहिलेकाहीँ नोस्टाल्जिया जस्तो पनि हुन्छ। कुनै चरित्र सर्वमान्य छ भने, बुझिन्छ त्यो आमपात्र हो। सेतो कपडा लगाएर फिर्केखोलाको किनारमा खेल्न आउने आफ्नी बालसखालाई किन सम्भि्कन्थिन् कवि उषा शेरचनले? ‘सेतो धरती'की ताराले उनलाई नोस्टाल्जिक जो बनाएकी थिई। एउटा सर्जक स्वयं कति भावुक हुँदो रहेछ अर्को लेखकको पात्रले ल्याइदिने नोस्टाल्जियाबाट? अमर स्वयंलाई भने बिपीको सुम्निमाले सताउँदी रहिछ। यो कुनै नोस्टाल्जिया हुने कुरा भएन। जीवनवादी र भोगवादी सुम्निमाले जीवन र प्रेमलाई गरेको परिभाषाबाट घत खाएका बसेका छन्, न्यौपाने।
सुम्निमाझैं वस्त्रविहीन समाज पनि त अहिले छैन। सयौं वर्षपछिका हाम्रा सन्ततिको आँखामा हाम्रा यथार्थ फिक्सनजस्ता लाग्लान्, हाम्रा फिक्सनहरू मेटाफिक्सन लाग्लान्। तर हामी रोएकै घटनामा तिनका परेला भिज्नेछन्। हामी हाँसेकै ठाउँमा तिनीहरूका ओठ सलबलाउने छन्। हामी जस्तरी नै कथा सक्नेबित्तिकै आउने हुन्डरी शान्त गर्न वा उच्चाट क्याथर्सिसको कुँजाइ मेट्न तिनीहरू साइकल लिएर कुद्नेछन्। एक्लैएक्लै। मैलेजस्तै तिनले पनि सोच्नेछन्— जेन अस्टिनको ‘सेन्स एन्ड सेन्सिबिलिटी'को पात्र एलिनोर ड्यासवुडभित्र के छ जसले उसलाई सधैं सही निर्णय लिन सघाउँछ? भ्लादिमिर नोवोकोभले बनाएको कुख्यात उपन्यास ‘लोलिता'को हमबर्टभित्र चाहिँ के छ जसले उसलाई उखुमउखुम योजना बनाउन उक्साउँछ। योभन्दा मनोरोगी राक्षस को छ?
सयौं वर्षपछिका हाम्रा सन्तानको पात्रता कस्तो होला। के तिनीहरूले नयनराज पाण्डे वा अभय श्रेष्ठले झैं म्याक्सि गोर्कीको ‘आमा'का हरेक पात्रलाई सलाम गर्लान्? कि ती अलिअलि जर्ज इलियटको ड्यानियर डेरोन्डा वा शेक्सपियरको ह्याम्लेटजस्ता होलान्? त्यस्ता रहरलाग्दा पात्र जो विद्वता, चिन्तन र निडरताले निखारिँदा निखारिँदै पनि अन्त्यमा आफैंले हुर्काएको शंकाको डोरीमा झुन्डिएर मर्छन्। के तिनीहरू सरुभक्तको प्रशान्तजस्तै बाँच्न अभिशप्त होलान्? जसको सनक र अहंकारको सम्झना बोकेर तिनका कथा सुनाउनकै लागि मार्थाहरू बस्नेछन् नीरस बुढ्यौली रुँगेर। के अबको सयौं वर्षपछिका हाम्रा सन्तान प्रेमकै खातिर जीवनभर अविवाहित बस्लान्? कुमार, कुमारी रहलान्?
के हाम्रो आउँदो पिँढीले कवि पुष्प आचार्यलाई छोएको हर्मन हेसेको ‘सिद्धार्थ' सिरानीमा राखेर सुत्नेछन्? के उनीहरूले पनि सोच्नेछन् कि जीवन रहस्यको खोज नितान्त वैयक्तिक छ? के कवि सरस्वती प्रतीक्षाका इन्द्रियलाई झैं उनीहरूका हाडछालासँग पनि संवाद गर्न सक्ली जेम्स जोयसको ‘युलाइसिल'की पात्र मोली ब्लुमले? यो आइमाइको ‘स्ट्रिम अफ कन्सस्नेस' युक्त अद्भूत वर्णनकलाबाट के प्रतीक्षाझैं मुग्ध हुनेछन् हाम्रा खनाती पुस्ता? सायद केही छुवाइ सार्वभौम हुन्छन्, कालातीत हुन्छन्, अजम्बरी हुन्छन्। ‘ब्रिजेज अफ म्याडिसन काउन्टी'की फ्रान्सेस्का जोन्सनसँग संवाद गरेर बाँच्छु भन्छिन् बुकाहोलिक्सकी सगुना शाह। जोन्सनसँग सगुना किन अझै कुराकानी गर्न सक्छिन्? एउटै भेटको सम्झनामा जीवनलाई सुन्दरतापूर्वक बाँचिदिने जोन्सनले सायद भोलिको पिँढीसँग पनि यही संवाद गर्ली : ‘जिन्दगी एउटा सानो भेटको सानो सम्झनाभन्दा पनि सानो छ।'
अमेरिकाबाट लेख्ने बंगलादेशी लेखक मोहमद रहमानको ‘किलिङ द वाटर'का पढ्दापढ्दै म उछिट्टिएर भागेँको थिएँ, अत्यासले। उनले लेखे— ‘मिस्टर पौडेल, मलाई हुन्डरी मच्चाउने पात्रहरू ईश्वर र ओम हुन्। रोहिन्टन मिस्त्रीको आख्यान ‘अ फाइन ब्यालेन्स'का यी दुइटा पात्रले दुई हप्तासम्म मेरो मित्रको सपनामा आएर हैरान गरेछन्। के रहमानलाई झैं भारतीय संकटकालको तनावको छाया बोकेर यी दुई जना हाम्रा खनाती पुस्तका सपनामा आउलान्?'
सायद त्यो पात्रताको पराकाष्ठा हुन्छ होला जब कोही पाठक हजारौं शब्द र वाक्यले कुँदिएको कथानक चरित्रबाटभन्दा ज्यादा दस–बाह्र वाक्यले समेटिएको एउटा कविताको पात्रबाट लखेटिन्छ। कवि मनोज बोगटी बग्दादका कवि सिनान अन्तनुको ‘युद्ध' शीर्षकको कविताकी पात्र ‘आमा'बाट यस्तरी हुँडलिएछन् कि उनी एकसाथ स्तब्ध र आक्रोशित भएछन्।
मान्छे मर्छ तर चरित्र मर्दैन। यसैले हाम्रा पुस्ताले बाँच्ने भनेको हाम्रो चरित्र हो। सर्जक मर्छ तर तिनले सिर्जना गरेका पात्रहरू आत्माझैं हन्टिङ गर्न आइराख्नेछन् मान्छेका टाउकामा। हो हन्टिङ गर्ने तिनको तरिका बदलिएको छ। बदलिएको छ अहिलेको पाठकीयता। पहिलेपहिले कथा सुनिन्थ्यो। आजकाल देखिन्छ। स्टोरी टेलिङ बदलिएर स्टोरी सोइङ भएको छ। कल्पना कम शोध ज्यादा भएका फिक्सनल बायोग्राफीको युग छ अहिले। तीमध्ये कति कथाहरूलाई छालाले पढ्नुपर्छ। जिब्रो र नाक पनि सक्रिय हुन्छन् आजकालका कथा पढ्दा। हाड–नसा एक गरेर पठ्नुपर्ने बडो होलिस्टिक हुन्छ अध्ययन। पाठकबाट समेत एउटा सम्पूर्णताको आकांक्षा राख्छ अक्षरले। पात्रता फेरिएको छ। तर हजारौं वर्षपछि पढिने आजको कथाले भोलिका पाठकको ज्ञानेन्द्रियलाई पनि यसरी नै अपिल गर्नेछन् या छैनन्?
हामी मर्नेछौं। पात्रका सर्जकहरू पनि मर्नेछन् तर मान्छेको सभ्यता रहुन्जेल कल्पनाशक्तिले बुनिएका हाम्रा चरित्रहरू मर्नेछैनन्। हाम्रा आँखाले नदेख्ने जमानामा, हामीले कल्पना पनि नगरेको प्रविधि चलाइरहेका हाम्रा सन्ततिहरूले हाम्रा नाम बिर्सनेछन्। हामीले जतनले प्रेम गरेका कथालाई बिर्सन सक्नेछैनन्। हामी मरेपछि पनि बाँचिरहने, हाम्रो युगलाई प्रतिनिधित्व गर्ने, हाम्रो समाजको जीवनलाई बोकेर बाँच्ने त्यस्ता चरित्रहरूको शक्ति अपरिमित छ। कथा पढ्नेबित्तिकै ती हाम्रो शरीरमा यसरी प्रवेश गर्छन्, तिनले जीवनमात्रै होइन जीवनान्तर पनि लखेटिरहनेछन्। र, हामी तिनै प्रितम पात्रसँग भाग्नेछौं, प्रेम–विवाहपछि भागेका जोडीझैं।

प्रकाशित :

http://archive.nagariknews.com/2016/nagarik-sanibar/story/32347.html 

Read More