Contact Form

Name

Email *

Message *

Z

Showing posts with label अन्तर्वाता. Show all posts
Showing posts with label अन्तर्वाता. Show all posts

Sunday, July 28, 2019

पठन वार्ता

पठन वार्ता

‘पैताला’ पुस्तकका लेखक गनेस पौडेलसितको फुर्सद-गफ यहाँ प्रस्तुत छ 
कत्तिको फुर्सद हुन्छ ?
जत्तिको जनावर, चराचुरुंगी, जलचर वा रूखहरूलाई हुन्छ।
के गर्नुहुन्छ फुर्सदमा ?
अहिले मेरो कामै पढ्ने, लेख्ने, सिनेमा हेर्ने मात्रै छ। त्यसबाट छोटो फुर्सद निस्क्यो भने छोरीसँग खेल्छु, लामै निस्क्यो भने घुम्न निस्कन्छु।
 कस्ता किताब, संगीत, सिनेमा रुचाउनुहुन्छ ?
यस्तै भन्ने छैन, सबै खाले किताब मन पर्छन्। दिउँसो एक झमट नाच्ने बानी छ। त्यसका लागि नेपाली पुराना लोकगीत वा अमेरिकी कन्ट्री संग्स् बजाउँछु। बेलुका हरिप्रसाद चौरसिया, रवि शंकर, ल्याङ्ल्याङ, जाकिर हुसैन आदिका वाद्यवादन सुन्दै सुत्छु। सिनेमा त झन् सबै खाले मन पर्छन्।
 पछिल्लो पटक पढेको किताब ?
फ्रस्फ्वा वोर्गिनियनको ‘द ग्लोबलाइजेसन अफ् इनइक्वलटी’।
पछिल्लो पटक हेरेको सिनेमा ?
प्रशान्त बर्माको ‘अ’।
‘अ’ कस्तो सिनेमा हो ? किन मन पर्‍यो ?
मनोवैज्ञानिक थ्रिलर हो। बहुव्यक्तित्वको द्वन्द्व प्रस्तुति गज्जब छ।
सिरानीमा किताब ?
रोबट्र्सद्वय जोन वि. र एलिजाबेथ ए. लिखित ‘फ्रिइङ् टिबट ः फिफ्टी इअर्स अफ् स्ट्रगल, रिजिलियन्स एन्ड होप’। तिब्बती शरणार्थीबारे उपन्यास लेखिरहेको हुनाले सन्दर्भका लागि पढ्दै छु।
हातमा भएको किताब ?
रवीन्द्र समीरको ‘मृत्युको आयु’।
थाती राखेको किताब ?
जर्ज सौन्डर्स्को ‘लिंकन इन द बार्डो’।
धेरै पल्ट पढेको किताब ?
महाभारत।
 पहिलो (बच्चाको) किताब ?
‘कृष्ण चरित्र’। हजुरआमा र काकीका लागि पढियो। आफ्नै लागि पढेको गोर्कीको ‘आमा’।
 धेरैपल्ट उपहार दिएको किताब ?
युभल नोह हरारीको ‘स्यापियन्स : अ ब्रिफ् हिस्ट्री अफ् ह्युमनकाइन्ड’। बुद्धिसागरको ‘कर्णाली ब्लुज’, नगरकोटीको ‘मिस्टिका’, नयनराज पाण्डेको ‘घामकीरी’, अमर न्यौपानेको ‘पानीको घाम’।
धेरैपल्ट उपहार पाएको किताब ?
रुमीको ‘लभ पोअम्स्’, खुसवन्त सिंहको ‘द कम्पनी अफ् विमिन’।
 पढ्न मन लागेर नपाएको किताब ?
सल्मान रुस्दीको ‘द सटानिक भर्सेस्’। साथी सर्कलमाझ कुरा हुँदा अहिलेसम्म पढेको छैन भन्दा लाजै लाग्छ।
कहाँ किन्नुहुन्छ ?
प्रायः पोखराको हिमालयन रिडर्स कर्नरमा। काठमान्डु जाँदा एड्युकेसनल बुक हाउसमा।
कसरी किन्नुहुन्छ ?
पसल गएर। अनलाइनबाट त उपहार मात्रै पठाउँछु।
समीक्षाहरूमा विश्वास छ ?
पढेका किताबका समीक्षा मात्रै पढ्छु र फिस्स हाँस्छु।
पढिसकेपछि राम्रो लागेको किताब अरूले पनि पढून् लाग्छ कि सकेसम्म नभेटून् ?
राम्रा किताब राम्रा मान्छेलाई पढाउन मन लाग्छ। उपहार दिन्छु वा फोन गरेर पढ्न सुझाउँछु।
पुस्तकबारे प्रतिक्रिया लेख्न मन लाग्छ ?
लाग्छ तर आफैं पनि लेखक भैटोपलेको हुनाले थोरै डर, धेरै दया जाग्छ र लेख्दिनँ।
पढ्दै गर्दा मन परेको, नपरेको कुरा अन्डरलाइन गर्ने, केरमेट गर्ने गर्नुहुन्छ ?
मैले पढेको किताब ‘सेकेन्ड ह्यान्ड’ पसलले पनि किन्दैन होला। केरकारले ध्वस्तै हुन्छ।
किताब धेरै मन परे के गर्ने बानी छ ?
नेपाली रहेछ भने टाइप गर्थें। अरू भाषाको रहेछ भने अनुवाद गर्थें। तर यो मजस्तै अनियमित छ।
अक्सर कहाँ र कति बेला पढ्न मन पराउनुहुन्छ ?
घरमा। मुड चले पढ्छु, नत्र सिनेमा हेर्छु।
यहाँसँग भएको दुर्लभ पुस्तक ?
छैनन्। केही समय अघिसम्म सेल्डन वी. कोपको ‘इफ् यु मिट द बुद्ध अन द रोड, किल हिम !’ लाई दुर्लभ ठानी बसेको थिएँ। अचेल जतासुकै पाइँदो रहेछ।
 राष्ट्रपति, प्रधानमन्त्री, पुष्पकमल दाहाल र शेरबहादुर देउवालाई कुन पुस्तक सिफारिस गर्नुहुन्छ ?
राष्ट्रपतिलाई फिट्जराल्डको ‘द ग्रेट ग्याट्स्बी’। प्रधानमन्त्रीलाई खुशवन्त सिंहको ‘द बिग फ्याट जोक बुक’। पुष्पकमल दाहाललाई मेरै किताब ‘पैताला’। शेरबहादुर देउवाले दैनिक पत्रिकासम्म पढिदिए हुन्थ्यो।
किनेको सबैभन्दा महँगो पुस्तक ?
भागवत गीता। विशेष प्रकाशन भएको हुनाले महँगो पर्‍यो।
बढ्ता होहल्ला भएको औसत पुस्तक ?
फ्वाँक्कैमा अपजस किन खेप्नु ?
कम होहल्ला भएको गज्जबको पुस्तक ?
फर्नान्डो पेसोआको ‘द बुक अफ् डिस्क्वाइट’। उनका कविताहरू पनि शानदार छन् तर कमै चर्चामा छन्।
रोजाइमा साहित्य कि गैरसाहित्य ?
लेख्नमा साहित्य, पढ्नमा गैरसाहित्य।
आख्यान कि गैरआख्यान ?
लेख्नमा आख्यान, पढ्नमा गैरआख्यान।
 कुन लेखक पढ्न चाहनुहुन्छ ?
भेटेजति भ्याएजति सबै। पुरानाभन्दा समकालीन लेखकमा रुचि छ। प्रायः सबै नेपाली लेखकका नयाँ रचना पढ्छु। युभल नोह हरारी, जरेड डायमन्ड, स्टेफन हकिन्स्, टमस पिकेटीका किताब रिडिङ टेबलमा सधैं हुन्छन्।
Published at:
http://annapurnapost.com/news/133142

Thursday, August 24, 2017

A Disruptive Writer (An Interview)



A few years ago, Ganesh Poudel retired as a teacher to pursue his love for writing. This year he published Paitala, his debut surrealistic novel, which instead of answering questions, aims to encourage the readers to raise some about science, religion, and spirituality. In this conversation with the Post’s Samikshya Bhattarai, Poudel talks about his new book and how good literature is a product of the taste of good readers. Excerpts: 
Tell us about your debut novel, Paitala? How would you describe what you have tried to bring to the readers with the book?
Paitala is a quest novel of a mystical genre in which the protagonist Josmani is destined to wander through different Tantric cities encountering surreal characters and myth-like incidents. He is inspired to leave home and worldly affairs in search of a mythological Sanjivani Bidhya and a mystic chemical, called NH6CY in the novel. 
Paitala doesn’t come with the purpose of answering any sort of questions.  Instead, it intends on creating situations that will enable the readers to raise questions about science, religion, and spirituality. Every experience is mystical and gives birth to curiosity. Unlike realism which tries to answer questions, surrealism tries to raise them—and that’s what my novel does as well.
In other interviews, you have said that Paitala raises questions on the nature of storytelling itself and how stories are told. Can you elaborate on this?
Questions like what, who, when and where are the operational questions not only in real life but also in storytelling; and are always easy to answer. For example, if I asked you what you ate today and added other questions with who, when or when; you will be able to answer them quickly. It is because human knowledge is bound to incidents (what), characters (who), time (when) and place (where). But if I asked why you ate or how you ate, certain difficulties would arise. ‘Why’ is a mystery question. ‘How’ is a class question. ‘How’ divides people; ‘why’ mystifies.  
In storytelling too, when we ignore what, who, when and where, and magnify how and why aspects, it becomes mystical. It becomes unfathomable. It becomes sugar without sweetness. 
The storytelling in Paitala, makes a reader raise and stumble on the how and why questions. 
Tragedy of Nepali fiction lies in the narrative which is very ritualistic, traditional and singular. Any writer can play with tools, devices, and techniques of narrating a story. My concern is to disrupt the existing style of narration. 
Why was now the right time to publish your first novel?
A debut novel at 37 years old and you ask why it was the right time! 
I took self-retirement from teaching three years ago to delve into the world of writing. I had been teaching for about 15 years before I took the decision. Back then I was only participating in the world of writing via casual write-ups in print-media. These, occasional writings only made me restless. I started thinking that newspaper write-ups can’t gratify my need and hunger for expression. I wanted to tell more, show more and do more with words. 

Tell us a bit more about Random Readers’ society. Why are reading clubs like these important for Nepali literature?
Random Readers’ Society (RRS) is a small group of avid readers who aspire to promote reading culture in Nepal. And to attain its goal, the group organises book discussion programmes, helps to establish community libraries, trains teachers and parents on imparting reading habits to the kids, among others. It also designs creative promotional campaigns for a published book. 
It might be because of the literacy rate or our educational system, reading culture is not huge in Nepal. A book that crosses the sales of five thousand pieces is considered to be a bestseller. In Nepal, the major concern for a writer is livelihood. If only we could sell 500 pieces in an average in all districts; writing would certainly be an attractive profession. I think reading clubs’ most important job is widening the arena of readership and boosting the writers’ confidence.
Nepali literature lacks constructive and creative criticism. Criticism is limited to the monotonous ‘thesis’ writing in universities; that promote citation over innovation. Reading clubs like RRS are important to break this cycle. They are important for the promotion of healthy criticism from readers which ultimately help a writer grow. 

Do you think Nepali literature is too Kathmandu-centric?
I actually don’t think so. Any 1true and promising writer, at least, nowadays, dhouldn’t be and aren’t Kathmandu-centric. 
You can live and write from anywhere to get published in Kathmandu. Kathmandu might have centralised publication industry, but not creativity. 
Published: 31-05-2017 08:52
May 31, 2017- 

Published at:
http://kathmandupost.ekantipur.com/news/2017-05-31/the-disruptive-writer.html

Tuesday, August 22, 2017

साहित्यको कुनै राजधानी हुँदैन

अष्ट्रेलियाबाट प्रकाशित हुने नेपालीपत्रका लागि निष्प्रभ सजीले लिनुभएको  'पैताला' उपन्यासबिशेष कुराकानी । 
*********************************************************************************


‘म’का बारेमा मेरा केही रिजर्बेशन छैनन् । मैले भन्दै आएको पनि छु, म अहिले जे छु, जस्तो छु त्यो हुनुमा मेरो समाजका सबै मान्छेको भूमिका छ । मैले भोगेको समाज मात्रै होइन लाखौँ बर्षदेखि विकसित हुँदै आएको जीव विकासको जिनेटिक प्रभाव पनि ममाँ रहेको हुन्छ ।







पैतालामा घुम्ने रहरले जोगी भएको पात्रको किस्सा छ । यो तपाईको निजी अनुभव त होइन नि ?


मैले पहिले पनि भनेको छु, मेरा हजुरबा जोगी भेषमा देश देशावरमा घुम्न निस्कँन्थे । मेरा बा पनि घुमक्कड थिए । मेरो तन–मनको पनि ठाम–ठेगान एकनास हुँदैन ।
म आफू नै जोगी भएर हिँडेको किस्सा एउटा अति गोप्य मामला हो । मैले अति छोटो समयको लागि मात्रै त्यसो गरेको थिएँ । धेरै कम साथीहरूलाई मात्र त्यसको जानकारी छ । यसको एउटा अगल अनुभव छ । अनुभूति छ । कुनै दिन पुस्ताकारमा ल्याउने छु । ‘पैताला’मा जोगी भएर डुलेको जोस्मणिको अनुभवसँग मेरो अनुभव मेल खाँदैन । अनुभूतिहरू त मिल्ने भैहाले ।

तपाईमा एकातिर सात्विक पूर्वीय मिथक र अर्कोतिर तात्विक माक्र्सवादको बाक्लो प्रभाव देखिन्छ । जीवन भोगाइमा पछाडिका विचार वा दर्शनका बारेमा सोच्नै नपाउँदै आम मान्छेको जीवन बगिरहेकै हुन्छ । र, त्यसैले इतिहास बनाउँछ । समाज बनाउँछ । सायद यही नै समाज विकासको नियम हो । एउटा साधारण मानिसका लागि उसको दैनिक संघर्ष नै दर्शन हो । हामी अलि बढी दर्शन र वादको पछि लागेको हो ? 


म विचारले माक्र्सवादी तर व्यवहारले वैयक्तिक छु । वैयक्तिक हुनु भनेको मिथककै प्रभावले गर्दा हुने हो । मिथक भनेका अवचतेन अवधारणाहरू हुन् । अव्यक्त वैयक्तिक अनुभूतिहरू हुन् । म अनुभवहरूमा माक्र्सवादी भए पनि अनुभूतिहरूमा आध्यात्मिक (धार्मिक होइन) छु ।
‘म हो हुँ ?’ भन्ने प्रश्न नै धर्म र दर्शनको खोज बिन्दू हो । (हुन त धर्म पनि एउटा दर्शन नै हो ।) त्यसैले पनि हामी ‘जीवन दर्शन’ भन्ने शब्दाबली बनाउँछौँ । हरेकको जीवनको सार ‘म’ को आविस्कार र खोज नै हो । अहिलेसम्मका धर्म र दर्शनले ‘म’ (जीवन) र ‘इतर म’ (जगत) का बारेमा विभिन्न धारणा बनाएका छन् । ‘म’लाई जगतबाट अगल हेर्ने या समष्टीमा हेर्ने वा यिनीहरूको अस्तित्वलाई नै ईन्कार गर्ने भन्ने तीन कुरा नै खासमा मुख्य विचार हुन् ।
‘म’का बारेमा मेरा केही रिजर्बेशन छैनन् । मैले भन्दै आएको पनि छु, म अहिले जे छु, जस्तो छु त्यो हुनुमा मेरो समाजका सबै मान्छेको भूमिका छ । मैले भोगेको समाज मात्रै होइन लाखौँ बर्षदेखि विकसित हुँदै आएको जीव विकासको जिनेटिक प्रभाव पनि ममाँ रहेको हुन्छ । म ‘म’जस्तो पनि छु । समकालिन मान्छे जस्तो पनि छु । आदियुगको बाँदर जस्तो पनि छु । बिरुवा जस्तो पनि छु । त्यो त अलग कुरा, म त पृथ्वीमा पहिलो पटक जन्मेको एककोषीय जीवजस्तो पनि छु । विज्ञान, विचार र विश्वासकै आधारमा पनि संसारको जो कोही मान्छे एकल ‘म’ हुनै सक्दैन ।
म भनेको खासमा म हुँदिन । म हुनुमा इतिहास र वर्तमानको समष्टि हुन्छ । ‘दैनिक संघर्ष’भित्र पनि मान्छेको इतिहास त लुकेकै हुन्छ । अनकन्टार विगतदेखि शादृष्य वर्तमान हुँदै अन्जान भविष्यसम्मका भोग्य अभोग्य सबैको समष्टि हो ‘म’ । यसैले म त कुनै मान्छे वा समाज दर्शन र वादको पछि लागेको भन्ने अवधारणालाई नै ईन्कार गर्छु ।

मूलधारको साहित्यमा उपस्थिति जनाउन मोफसल राजधानी धाइरहन्छ । हामी त धाएका छैनौ भन्नेले पनि अप्रत्यक्षरुपमा निकै कसरत गरिरहन्छन् । यसलाई कसरी लिनुहुन्छ ? 


राजधानी प्रशासनिक जिनिस हो । साहित्यीक होइन । तर हाम्रो साहित्य लामो समयसम्म विश्वविद्यालय, सरकारी छापाखाना (साझा लगायतका) र प्रज्ञा प्रतिष्ठानको चंगुलमा फँस्यो । हामीले विगतमा राजधानीलाई ईन्कार गर्न सकेका थिएनौँ । लोकतन्त्रको विकाससँगै खुलेका निजी प्रकाशन गृहको विकासले गर्दा अहिले राजनीति, विचार वा सम्बन्ध भन्दा पनि गुणस्तर र बजारको वजनले किताबहरू प्रकाशित हुन थालेका छन् ।
अहिले पनि कुनै प्रकाशन गृह राजधानी काठमान्डुमा हुन सक्छ, तर त्यो भौगोलिक सत्य मात्रै हो । सिर्जनात्मक सत्य होइन । बजारको सत्य होइन । कला, साहित्य र दर्शनको कुनै राजधानी हुँदैन । मोफसल हुँदैन । स्कुल मात्रै हुन्छ ।
जो जसले अझै पनि राजधानी देखिरहेका छन्, तिनलाई म लेखक होइन लेखनदास देख्छु ।

तन्त्र, मन्त्र र यन्त्र को जालोमा जेलिएको छ पैताला भन्दा हुन्छ ? तपाईँ आत्मा र पूनर्जीवनमा विश्वास गर्नुहुन्छ ?


अगाडिका तीन शब्द ‘तन्त्र, मन्त्र र यन्त्र’ सम्म ठिकै कुरा हो । तर पछाडिका ‘जालो’ र ‘जेलिएका’ भन्ने शब्द ठिक होइनन् । कुनै जालोमा जेलेर के कथा लेख्नू ? यसको कथा नै तान्त्रिक होइन, यसको कथा–विधान मात्रै तान्त्रिक हो । हामी कथा वाचनमा कति समृद्ध थियौ । महाभारतको कथा बिर्सेर न्यारेशन मात्रै हेर्नुस् त ! रामायण कसरी वाचन भएको थियो ? हाम्रा पुराणहरूको पनि कथा भुल्दिनुस्, वाचन शैली हेर्नुस् । स्वास्थानीमा ‘कुमारजी आज्ञा गर्नुहुन्छ’ वाला किस्सा मात्र हेर्नुस् त ! ‘पैताला’को कथा नै तान्त्रिक होइन कि यसको वाचन मात्रै तान्त्रिक हो ।
विधिमा जोड दिँदा तान्त्रिक हुन्छ । शब्दमा र भावमा जोड दिँदा मान्त्रिक हुन्छ । शैलीमा जोड दिँदा यान्त्रिक हुन्छ । ‘पैताला’को जोडबल विधिमा छ । शब्द र शैलीलाई महत्व दिइएको छैन ।
रहस्य कथा लेखेको भएरै आत्मा र पूनर्जीवनको कुरा सोध्नु भएको होला । मलाई दुवैमा विश्वास छ । तर जसरी आम मान्छेले आत्मा वा पूनर्जीवन भनेर बुझ्छन् त्यसमा भने विश्वास छैन ।

गनेस पौडेल, गणेश पौडेल होइन । गनेस नाम को पृष्ठभूमि के हो ? 


मेरो खास कानुनी नाम खडक राज पौडेल हो । तर मेरो कानुनी नामले मलाई कसैले चिन्दैनथे । घरेलु नाम गणेश नै थियो । तर कसैले पनि शुद्ध ‘णे’ उच्चारण गर्दैनथे । अधिकाँशले ‘गँडेश’ भन्थे । मलाई साह्रै दिक्क लाग्थ्यो । कतिलाई त झपार्थेँ पनि । पछि आइएस्सी पढ्दा मेरा धेरै मधेसी साथीहरू भए । अति प्रितिकर मित्रहरू । उनीहरू मलाई बोलाउँदा ‘ण’ वा ‘ड’ उच्चारण गर्दैनथे । ‘न’ उच्चारण गर्थे । मलाई ‘न’को उच्चारण अधिक मधुर लाग्थ्यो । पछि साथीहरू बिछडिए । ‘गनेस’ भनेर बोलाउनेहरू कोही भएनन् ।
स्तानक पढ्दा पहिलो पटक रचना छपाएको थिएँ । एउटा निबन्ध थियो । आलेख लेखिसक्दा पनि मलाई खडकराज लेखुँ वा गणेश लेखुँ भन्ने दुबिधा रहिरह्यो । अनि तिनै साथीहरू सम्झनामा आए ः अनिमेष ठाकुर, अनुज झा, अतुल झा, श्यामकुमार साह ... । अनि मैले गनेश लेखेर पठाइदिएँ । त्यसपछि पाँच छ महिना गनेश नै लेखेँ । यसबिचमा मैले ध्वनी विज्ञान पढेँ । ध्वनी विज्ञानअनुसार ‘न’ ले तालब्य नभई दन्त्य स माग्दो रहेछ । अनि ‘गनेस’ गरेँ । उसमाथि गनेसको अर्थ पनि त बन्ने भयो । ‘गन्नु’ क्रियापदको आदेशात्मक रुप हुन्छ गनेस् । यसरी क्रियापदलाई नै नामयोगीको रुपमा प्रयोग गर्न थालेँ ।
गनेस : मलाई पनि गन्नु अर्थात काउन्ट मि टु ! यो त गज्जबको अस्तित्ववादी कुरा भयो ! यसरी मैले मेरो नाम मात्रै होइन, नामको अर्थ पनि आविष्कार गरेको हुँ । आजकाल सबैले बोलाउँदा पनि गनेस नै भन्छन् ।

नगरकोटीकोको शैली र गनेस पौडेलको लेखन शैलीलाई उस्तै मान्ने त होइनन् ? पैताला को पृथक पक्ष के हो ? 


नगरकोटी मेरा प्रिय सर्जकमध्ये एक हुनुहुन्छ । तर वहाँको र मेरो लेखनशैली, शब्द चयन, कथा–विधान आदि कुनै कुरामा पनि समानता छैन । वहाँले पनि मिस्टिसिज्ममा कलम चलाउनु भयो मैले पनि त्यसैमा डेब्युँ गरेँ । हामी दुबैका कथाहरू सर्रियल भएको हुनाले यस्तो कुरा आएको होला । तर मिस्टिसिज्म वा सर्रियालिज्म भनेको त स्कुल पो हो । व्यक्ति होइन । यसमा लामो अभ्यास छ सभ्यताको । मुर्तिकला, चित्रकला, साहित्य, सिनेमा, संगीत, नृत्य जताततै यसको अभ्यास र प्रयोग भएका छन् ।
अधिकाँश नेपालीहरू धेरै किताब पढ्दैनन् त्यसैले ‘पैताला’मा नगरकोटीको प्रभाव भएको देखे । नभए मलाई मिस्टिक यात्रीहरू रुमी, खलिज गिब्रान, हर्मन हेस्से, सिग्मन्ड फ्रायड आदि मात्रै होइन सर्रियल सर्जकहरू आन्द्रे ब्रेटोन, साल्भाडोर डाली, फ्रान्सिस्को गोया, पिना बाउश आदि हुँदै महर्षि वेदव्यास वा वाल्मीकीकै प्रभाव भएको देख्थे होलान् ।
मिस्टिसिज्म् र सर्रियालिज्म्को सुन्दरतम संयोजन कतै भएको छ भने त्यो मिथकहरूमा भएको छ । ‘पैताला’ उत्तरआधुनिक शैलीमा गरिएको मिथ मेकिङ हो । मिथ मेकिङ गर्नु भनेको भैरहेको मिथ भत्काउनु वा पुनर्संरचित गर्नु पनि हुँदो रहेछ । ‘पैताला’ कतै अलग उभिन सक्छ भने यही धरातलको पैतालामा उभिन्छ ।

Published at:
http://www.nepalipatra.com/news/trend/paitala-ganesh-paudel/21056

Saturday, May 27, 2017

वामपन्थी पार्टीहरू तान्त्रिक हुन्छन्

गनेस पौडेल आफ्नो पहिलो उपन्यास 'पैताला' लिएर बजारमा आएका छन् । उनीसँग उपन्यासमा केन्द्रित भएर लक्ष्मण श्रेष्ठले गरेको कुराकानी :
क्याजुअल लेखनमा राम्रै जम्नुभा'थ्यो । उपन्यासकारको अवतारमा बजारमा झुल्किनुभयो । यो के हो- हाइजम्प कि लंगजम्प ?
 कस्तो निट पेगजस्तो प्रश्न ! क्याजुअल लेखनले धीतै मरेन । जब भन्नुपर्ने कुराहरू ज्यादै ठेलमठेल भएर आउँछन् अनि अकेजनल छापा-लेखनले नपुग्दोरैछ, त्यसपछि लेखेरै बाँच्न सकिन्छ कि भन्ने कोसिस गर्न उपन्यासतिर लागेँ ।
त्यस्तो भन्नैपर्ने कुरा के थियो र उपन्यास नै चाहियो ?
धेरै थियो यार ।
 जस्तै :
यतिका वर्ष पढेका साहित्य, दर्शन, कला र इतिहासका किताबको एउटा बाक्लो गुम्फन थियो मनभित्र । किताबले रन्थन्याएका कथार्सिस अनुभूतिहरू खाँदिएर बसेका थिए । मलाई लेखक बनुँला भन्ने कुनै रहर थिएन, तर बादल बाक्लो भएपछि बर्सनु स्वाभाविक हुँदोरहेछ । आधा शताब्दी पुरानो नेपाली कथावाचन परम्परा म्याचुरिटीको हिसाबले जहाँको त्यहीँ छ जस्तो लाग्छ । प्रयोगहरू त भए तर तिनले परम्परालाई भत्काउन सकेनन् । बीपी कोइरालापछि हालसम्म लेखिएका उपन्यासलाई तिनको चरित्रगत दृष्टिकोणबाट हेर्ने हो भने (केही प्रयोगात्मक पनि छन्) हामीले नसुनेका कथा कहिल्यै पढ्न पाएनौं । उस्तै टेक्निक, उस्तै पात्र, उस्तै समय, उस्तै भूगोल, उस्तै घटना ! दिनदिनै घिरौंलाको तरकारी खाएजस्तो । आज आमाले पकाएको, भोलि दिदीले, पर्सि श्रीमतीले, निकोर्सि आफैंले । भान्छेअनुसारले स्वादमा थोरै फरक त पर्‍यो तर घिरौंला त घिरौंलै हो नि !
 त्यसो भए यस उपन्यासमा केही नयाँ प्रयोग गरेको दाबी तपाईंको छ ?
 हो, मैले उपन्यासलाई तान्त्रिक हिसाबले वाचन गर्ने प्रयास गरेको छु ।
 तन्त्र ?
 यस माई फ्रेन्ड, तन्त्र ।
 तन्त्र !' यो त उपन्यासमा नयाँ प्रयोग भयो यार !
 मलाई के लाग्छ भने, तन्त्रले भनेका मूलाधार र स्वाधिष्ठान चक्रलाई सभ्यता विकासले नै मर्ज गरिदिएको छ । टाउकोमा रहने सहस्रार चक्र वैयक्तित चक्र हो, जसले कसैलाई बुद्ध, कसैलाई कृष्ण, कसैलाई क्राइष्ट, कसैलाई मोहम्मद, कसैलाई महावीर बनाउँछ । वैयक्तिक चक्रलाई रिजर्भ राख्ने हो भने पाँच चक्रमात्रै बाँकी रहन्छन् । मैले उपन्यासमा पनि यिनै पाँच केन्द्रको आभालाई पाँच धर्म र पाँच सहरमा बाँडेर चरित्र विकासको प्रयास गरेको छु । उपन्यासका अध्यायहरू तान्त्रिक बीजमन्त्रहरूले बाँधिएका छन् ।
तर, यी चक्र त 'पैताला'भन्दा माथि छन् !
यसलाई सभ्यताको विकाससँग जोडेर बुझ्नुपर्छ । शास्त्रीय भौतिकवादीहरूले ज्ञानेनिन्द्रयले जे भोग्छ, त्यही सत्य हो भने । त्यतिबेला सत्य शिरमा थियो । मेसिनको विकाससँगै बढेको अतिरिक्त उत्पादनको बजारका लािग उपनिवेशहरू बन्न थाले । बजारको निम्ति युद्धहरू भए । अनि टाउकाको युग तल ओर्लेर गर्धन, काँघ र पाखुराको भागमा आयो । प्रथम र दोस्रो विश्वयुद्धसहित यसले गरेको चरम मानवीय क्षतिले एब्सर्डिज्म, निहिलिज्मजस्ता संकीर्ण चिन्तनको निर्माण गर्‍यो । त्यसो त युद्धको विभिषिकासँगै जीवन र मानवताको महत्व दर्शाउँदै अस्तित्ववाद बहसमा आयो । करुणा प्रधान हुन थाल्यो । जेनेभा सन्धि, मानवअधिकारको बहस, संयुक्त राष्ट्रसंघको स्थापनासँगै गर्धनको युग छाती (हृदय)मा ओर्लियो । यसकै सेरोफेरोमा उता माक्र्सले छातीको सत्यलाई अझै तल पेटमा ओरालिसकेका थिए । माक्र्सले भने, भोको र अघाएको पेटको द्वन्द्वले सामाजिक सत्यको निरन्तर निर्माण हुन्छ । यसकै फेरोमा सिग्मन्ड फ्रायडले सिर्जनात्मक सत्यलाई यौनाङ्गमा झारिसकेका थिए । यसरी युग अर्थात् सामाजिक सत्य टाउकोबाट झर्दै यौनाङ्गसम्म पाँच भागमा बाँडियो । यी पाँच भाग, तान्त्रिक चक्रका भाग नै हुन् । तर, त्यसपछि युग-निर्माण र सत्यको खोजलाई टन्टोको रूपमा लिइन थाल्यो, कारण थियो उत्तरआधुनिकता । त्यसले सत्यको कुनै केन्द्रलाई अस्वीकारमात्रै गरेन, यसकै फलस्वरूप सत्यको खोजलाई नै निरुत्साहित पनि गर्‍यो । मलाई के लाग्छ भने, मानवीय सभ्यता र विकासको चुरो सत्य पैतालामा निहित छ । तन्त्रअनुसार पनि चक्रको समग्र योग पैतालामा निहित हुन्छ ।
म मार्क्सवादलाई संसारको पाँचौं धर्म भन्छु र कार्ल माक्र्सलाई भगवान् भन्छु ।
त्यसोभए उपन्यासमा तपाईंले सभ्यताले बिर्सिसकेको सत्यलाई उद्घाटन गर्न खोज्नुभएको हो ?
 हाम्रो सभ्यताले कहाँनेर गल्ती गर्‍यो भने यात्रा नसकिँदै गन्तव्यलाई नै गलत करार गरिदियो । बाटो नसकिँदै उपलब्धिको व्याख्या ठीक हो त ? उत्तरआधुनिकताको कमजोरी नै यही हो । सत्यको खोज गर्नुको साटो सत्य नै छैन भन्दियो । जसले जे भन्छ, त्यही सत्य मान्दिनुको अर्थ सत्य नै छैन भन्नु होइन त ? उत्तरआधुनिकताले सत्यको अवधारणा नै भत्काउन खोज्यो ।
उपन्यासमार्फत उत्तरआधुनिकताको आलोचना गर्न खोज्नुभएको हो ? लेखनशैली त उत्तरआधुनिकतावादी खाले छ त !
आलोचना गरेको होइन यार । तर, उत्तरआधुनिकताले 'नगर !' भनेको काममात्र गरेको हुँ । त्यसो त शैलीगत रूपमा 'पैताला'लाई उत्तरआधुनिक भन्न पनि सकिन्छ । तर, सारमा यो तान्त्रिक उपन्यास हो ।
कथा अलि मिस्टिक पनि देखिन्छ नि ?
 मृत्यु र ब्रह्माण्ड संसारका सबैभन्दा ठूला रहस्य हुन् । विज्ञानले मान्छेको आयु त बढाउँदै लगेको छ, तर मृत्युलाई रोक्न सकेको छैन । मान्छेको पैतालाले चन्द्रमा कुल्चेको छ, मंगल र अन्य आकाशीय पिण्डमा पनि आँखा लगाइरहेको छ, तर ब्रह्माण्डको विशालता र यसको उत्पत्ति रहस्य तत्काल छिनोफानो लगाउने ल्याकत देखाएको छैन । मैले यही रहस्यको संकेतस्वरूप सञ्जीवनी विद्या र एनएचसिक्ससिवाई नामक धातुको परिकल्पना गरेको छु । 'पैताला'को मूलपात्र जोस्मणिले यी दुवै रहस्यको खोजमा निस्केको छ ।
सञ्जीवनी किन नि ?
धर्मले देह मर्छ तर आत्मा मर्दैन भन्छ । तर, हामी मरे पनि हाम्रा अंगहरू जीवित मान्छेलाई ट्रान्सप्लान्ट गर्न मिल्छ त ! शरीर त मर्दो रहेनछ नि ! यसले मान्छेलाई सञ्जीवित गर्न सकिन्छ भन्ने आधार तयार गर्छ । सञ्जीवनी दैत्यगुरु शुक्रले पत्ता लगाएको औषधि हो । महाभारतमा यसको प्रसंग छ । भोलि यस्तो औषधि बन्दैन भन्ने के छ ? रामायणको पुष्पक विमानको कल्पना अहिले सकार भयो त ! विज्ञानको विकाससँगै मानिसको आयु बढ्दै गएको छ । वैज्ञानिकहरूका अनुसार मान्छेलाई अमोर्टल बनाउन सम्भव छ । इमोर्टल चाहिँ छैन ।
अनि एनएचसिक्ससीवाई ?
यो ब्रह्माण्ड उत्पत्तिको रहस्यसँग सम्बन्धित छ । वैज्ञानिकहरूले महाविस्फोटबाट ब्रह्माण्ड निर्माण भएको भन्छन् । नेबुलाहरूको संयोजनबाट बनेको सूर्य अझै तातो छ । तर, पृथ्वी भने किन चिसो भयो ? मैले सोचेँ, जसरी तातो हुन कुनै बलिरहेको बस्तु चाहिन्छ, चिसो हुन पनि त्यस्तै केही सर्त आवश्यक पर्छ । केही त्यस्तो तत्व हुनुपर्छ जसले एन्टिएलिमेन्टको गुण देखाउँछ । तापको साटो चिसोपना निर्माण गर्छ । एनएचसिक्ससीवाई त्यस्तै तत्व हो ।
 फेरि तपाईं त उपन्यासमा माक्र्सवादलाई पनि तन्त्रसँगै दाँज्नुहुन्छ !
 माक्र्सवादलाई भन्दा पनि वामपन्थी पार्टीहरू तान्त्रिक हुन्छन् भनेको हो । तन्त्रको कुरा गर्दा सँगसँगै मन्त्र र यन्त्र पनि सम्झनुपर्छ । मन्त्र भनेको शब्द, नारा, विचार हो । जस्तै, 'संसारका मजदुरहरू एक हौं' भन्ने मन्त्र हो । त्यसको आधारमा बन्ने संगठन, संरचना, ज्यामिति चाहिँ यन्त्र हो । अब जुन विधि लगाएर नाराले संगठन निर्माण र संगठनले क्रान्ति गरिन्छ, त्यो विधि भनेको तन्त्र हो । त्यसैले म माक्र्सवादलाई संसारको पाँचौं धर्म भन्छु र कार्ल माक्र्सलाई भगवान् भन्छु ।
अब, लेखनको कुरा गरौं । तपाईंले त विज्ञान-उपन्यास लेखेको भए जाति हुने ! तन्त्र नै किन ?
 तन्त्र भनेकै विज्ञान त हो नि ! 'विज्ञान भैरव तन्त्र' भन्ने त तन्त्रको मूल किताबै भयो ।
 कति समय लाग्यो लेख्न ?
 अन्तिम अध्याय लेखेको त १० वर्ष पहिला नै हो । त्यतिबेला छोटो कथाको रूपमा थियो । ठ्याक्कै उपन्यास लेख्न सुरु गरेको त यही असोजमा हो । फागुनको पहिलो हप्तामा सकेँ । सरजामको जोहो भने पहिले नै भएको थियो ।
 सरजाम जोहो गर्न कति समय लाग्यो ?
३७ वर्षको भएँ । ३७ वर्ष नै लाग्यो ।
जेहोस् नेपाली साहित्यमा नयाँ खालको उपन्यास आयो भन्न मिल्छ नि- तान्त्रिक उपन्यास ?
 यसरी विधा निर्माण भयो भने नयाँ भन्न मिल्ला । नेपालमा खोज-उपन्यास खासै लेखिएन । सिद्धार्थ, किम, आल्केमिस्ट जस्तै कुनै रहस्यको खोजमा निस्कने टाइपको उपन्यास हो 'पैताला' ।
 तपाईंको जस्तै मिस्टिक कुरा त कुमार नगरकोटी पनि गर्नुहुन्छ नि !
 कुमार दाइ मेरो प्रिय लेखक हो । नेपाली साहित्यमा उहाँले मिस्टिक स्कुल नै खडा गर्नुभयो । 'पैताला' पनि एउटा मिस्टिक उपन्यास नै हो । धर्म, दर्शन, र विज्ञानको समष्टि नै तन्त्र हो ! मिस्टिक नहुने कुरै भएन । तर, म मिस्टिक कुरालाई मिथक बनाउने प्रयास गर्छु र त्यसलाई अड्याउन मिथकहरूकै मनीखाँबोमा अढेस लाग्छु ।
 यो तहको कल्पनाशीलता र प्रयोग बुझ्ने रिडरसिप विकसित भइसकेको छ ?
छ नि । किन नहुने ? तर, सानो छ । 'पैताला'लाई बुझनीय र आम पाठकको पहुँचमा पुर्‍याउनका लागि मैले मेहनत निकै गरेको छु । बुझाइ र व्याख्या अलग हुन सक्ने सम्भावना भए पनि 'पैताला' पठनले सामान्य पाठकलाई पनि मज्जा दिनेछ भन्ने विश्वास छ । अलि गम्भीर पाठकले गम्भीरतापूर्वक नै पढिदेलान् भन्ने आशा पनि छ ।

Tuesday, May 9, 2017

‘पैताला’ लेखन–परम्परामाथिको प्रश्न हो –गनेस पौडेल

समाधान दैनिकका लागि उपन्यास ‘पैताला’मा केन्द्रित रहँदै मन क्षेत्रीले गर्नुभएको संक्षिप्त वार्तालाप । 

१. तपाईको आउँदो उपन्यास ‘पैताला’ कस्ता मानिसको पैताला हो ? 


‘पैताला’ खासमा कुनै प्रकारका मान्छेको कथा होइन । यो मान्छे मात्रको कथा हो । मान्छे भनेको फगत सामाजिक यर्थाथ मात्र होइन । मान्छे आफैं एक मिथ हो, एक कल्पना हो, एक अवधारणा हो । यसैको फेरोमा लेखिएको छ ‘पैताला’ । त्यसो त समाज–व्यवहारका सामान्य घटना–परिघटना यथार्थजस्तो भएर उपन्यासमा आएका छन् । त्यो स्वभाविक पनि भइहाल्यो । तर यसको कथा विधान नै तान्त्रिक र पराभौतिक छ । उपन्यासको मुल कथा भनेकै ‘कथा वाचन’ हो । एकर्थ यो कथावाचन माथिको प्रयोग पनि हो ।

२. पछिल्लो समयका केहि उपन्यासलाई हेर्ने हो भने पाठकले चिनेको, सुनेको, भोगेको वा साक्षी बसेको कथानकमा केन्द्रित उपन्यासहरुको वाहुल्य छ । के ‘पैताला’ पनि त्यस्तै हो या भिन्न छ ?

उपन्यास लेखनमा ४ कुरा अत्यन्तै महत्वपूर्ण हुन्छन् । समय, स्थान, पात्र र घटना । यी ४ वटा आयामबाट नै तपाई संसारका सबै फिलोसोपीलाई हेर्न सक्नुहुन्छ । समय भनेको २ वटा घटनाबिचको दूरी न हो । तर घटना घट्नलाई स्थान चाहिन्छ । घटना घटाउने पात्र पनि चाहियो । यिनै चार आयामको संयोजनले कथा बग्छ । यिनै चार आयाममाथिको कल्पना नै खासमा सिर्जना हो ।
हाम्रो कथावाचनले घटना र पात्रमाथि मात्रै कल्पना थोपर्यो । स्पेस र टाइममा खास कल्पना हुन सकेन । के घडी र क्यालेन्डरले बदल्ने समय नै समय हो ? के सबैको समय एउटै गतिमा बग्छ ? जस्तो कि तपाईको र मेरो समय सँगसँगै त चल्दैन नि ! तपाईलाई कति धेरै काम गर्नु छ होला, मलाई रेस्ट नै रेस्ट छ । समयसँग जब चेतना मिसिन्छ, सबैको समय समान गतिमा चल्दैन् । एउटा कालखण्डबाट अर्को कालखण्डसम्म जब हामी पुग्न सक्दैनौ नि, एउटा घटनाबाट अर्को घटनामा जब हामी पुग्न सक्दैनौ नि ! त्यहाँ दुइवटा सामाजिक घटनाहरू घटेका हुँदैनन् । जब क्यालेन्डर बदलिन्छ तर अवस्था उस्तै हुन्छ  तब त्यहाँ कुनै सामाजिक घटना घटेको हुँदैन । त्यहाँ समय पग्लिन्छ । बिलाउँछ । हराइजान्छ । के राणाकालिन १०४ बर्षसम्म नेपालको समय डिजोल्भ भएन ? सात सालपछि ३० बर्षसम्मको समय कोल्याप्स भएन ?  समय भौतिक आयाम मात्रै होइन, यो एउटा चेतनाको आयाम पनि हो ।
समयको अवधारणामाथि पनि प्रयोग गरौँ न अब ।
समय मात्रै होइन घटनाहरूमाथी पनि तपाई खेल्न सक्नुहुन्छ । यस्तो कुन कथा तपाईले पढ्नुभएको छ जसलाई पढिरहँदा तपाईँको मनमा समाजकै अरु कसैको चित्र आउँदैन ? जब तपाईँ विधवाको कथा पढ्नुहुन्छ, गाउँकी कुनै एकल महिलाको चित्र मनमा आइहाल्छ । कुनै बोक्सीको, भ्रष्ट नेताको, मजदुरको कथा पढ्दा तपाईँको दिमागमा समाजकै कुनै कुनै यथार्थ पात्रको चित्र आउँछ । लेखकले बनाएको चरित्रभन्दा पनि तपाईँले पहिल्यै समाजमा देखेको पात्रको चित्र तपाईँको दिमागमा सबल भएर आउँछ । यो त कल्पना भएन नि ! यो त फोटो कपि पो भयो ।
विपिको सुम्निमा पढ्दा तपाईले कसलाई संझिनु भो ? महाभारतको कृष्ण वा अर्जुन पहिलोपटक पढ्दा तपाईँको दिमागमा को आयो ?  नगरकोटीको मिस्टिकाले तपाईलाई कसको याद दिलायो ? सरुभक्तको प्रशान्तको चित्र कोसँग मिल्छ ? यसरी घटना र पात्र रचनामा नयाँ कल्पना गर्न सकिँदो रहेछ नि त !
‘पैताला’मा समय, स्थान, घटना र पात्रको अवधारणामाथि कल्पना गरेको छु । यी चारै आयाममा पराकल्पना छ ।  म यसलाई स्वैरकल्पना भन्दिनँ, पराकल्पना भन्छु । त्यसकारण यो कुनै समयको कथा पनि होईन । कुनै भूगोलको कथा पनि होइन । कुनै पात्रको कथा पनि होईन र यो कुनै सामाजिक घटनाहरुको कथा पनि होइन ।

३. तपाईले गरेको पराकल्पनामा पैताला नै किन त ?

मलाई सदैव के लाग्थ्यो भने ‘पैताला’ कथावाचनको प्रमुख अंग–बिम्ब हो । त्यसो त शास्त्रीय भौतिकवादीहरूले टाउकोलाई सत्य माने । नाक, कान, आँखा, छाला र जिब्रोले जे भोग्छ, त्यही सत्य । जब औधोगिक क्रान्ती भयो, पुँजीवादको विकास भयो । बजारको खोजमा निस्केका देशले संसारभर उपनिवेश फैलाए । यसले युद्धहरू जन्मायो जसको क्रम अझै पनि छ । त्यो बेला सत्य टाउकोबाट खसेर गर्धनमा आयो । मान्छेको गर्धन काट्ने र उपनिवेश फैलाउने ।
उपनिवेशकालको उपज विश्वयुद्धको क्षतिपछि मान्छे निरास भयो । हतास भयो । अस्तित्वाद र विसंगतिवाद मौलायो । विभत्सता देखेर मानवता जाग्यो । संयुक्त राष्ट्र संघ बने । जेनेभा सन्धी भयो । मानव अधिकारका कुरा आए । त्यो बेला समाजको सत्य छातीमा अर्थात हृदयमा झरेर आयो । तर त्यो बेलासम्ममा माक्र्सवादको विकास भैसकेको थियो । उनले सत्य छातीमा होइन त्योभन्दा अझ तल पेटमा अन्तरनिहित हुन्छ भने । माक्र्सले भने कि, समाजमा २ थरिका अर्थात भोका र अघाएका मान्छे हुन्छन् र यिनैको द्वन्द्वबाटै सत्य पटाक्षेप हुन्छ । उता कार्ल माक्र्सकै छेकलमा सिग्मण्ड फ्राइडले सत्यलाई पेटभन्दा पनि अझै तल ओरालिसकेका थिए । उनी भन्थे, सिर्जनात्मक सत्य पेटमा होइन, यौनाङ्गमा हुन्छ ।
यसरी टाउकोबाट ओर्लिदैँ ओर्लिदै सत्य यौनाङ्गामा आयो तर त्यसपछि अझै तल कहिल्यै झरेन । एक्कासी उत्तरआधुनिकता पो आयो । जसले पहिले स्थापित सबै सत्यलाई जथाभावी भत्काइदियो । सत्यको लय नै भत्काइदियो । सत्यको खोजलाई नै अपहेलना गर्न थाल्यो । सभ्यताको योभन्दा ठुलो विडम्बना के हुन्छ ? उत्तरआधुनिकता खासमा विसंगतीवादकै पराकाष्ठा हो । निहिलिज्मकै एक्टेन्सन मात्रै हो ।
मलाई के लाग्थ्यो भन्दा, सभ्यता विकासको मुल सत्य बरु पैताला पो हो । मान्छेको पैताला र जमीन बिचको सम्वाद नै सृष्टिको आदिम कथा हो । मान्छेले जब नयाँ भूगोलमा पैताला टेक्छ, त्यसको कथा सुनाउने सक्सकी पलाइहाल्छ । कसलाई सुनाउँ कसलाई सुनाउँ हुन्छ । हेर्नुस त, लाहुरेबाट घर फर्केकाहरूले कस्तरी सुनाउँछन् कथा ? पैताला कथा वाचनको मुल स्रोत हो । मैले उपन्यासमा यही सत्यलाई बुन्ने प्रयास गरेको छु । जबसम्म कुनै नवीन जमिनसँग तपाईको पैतालाले संवाद गर्दैन नि, त्यो ठाउँको कथा निर्माण हुँदैन ।
मान्छेले गर्न जानेको सबैभन्दा महत्वपूर्ण काम भनेको कथा हाल्नु हो । गाईहरु कथा हाल्दैनन् नि त ! माहुरीहरु कथा हाल्दैनन् नि त ! संवाद मात्रै गर्न सक्छन् । तर, कथा हाल्दैनन् । मान्छेको जिनमा भएको पहिलो विकास कथा हाल्न सक्नु हो । कल्पना गर्न सक्नु हो । यो विकासको स्रोत नै पैताला हो । पैतालामा नै मानिस हुनुको सत्यको आदिम सत्य लुकेको छ ।
म चाहन्थे यस्तो उत्तरआधुनिक शैलीको किताब लेखुँ जसले उत्तरआधुनिकताकै अवधारणालाई भत्काउन सकोस् । ‘पैताला’ त्यसैको सानो प्रयास हो ।

४. तपाईको दर्शनको रुपान्तरण उपन्यासमा कसरी भएको छ ? 

यो सस्पेन्स नै राख्दा राम्रो हुन्छ होला । नत्र किताब बिक्दैन भनेर प्रकाशक रिसाउला । त्यसो भयो भने मलाई बोर हुन्छ ।
संसारका हरेक धर्ममा एउटा चिज छ ः तीर्थाटन् अर्थात तीर्थ यात्रा । मानिसहरू ४ धाम जान्छन् । मक्का–मदिना जान्छन् । लुम्बिनी जान्छन् । तीर्थाटनको अर्थ मानिसहरुका पैताला त्यहाँ पुगोस् भन्ने त हो नि ! पैतालाको मुलभुत चरित्र के हो भने नि यो कल्पनाशील हुन्छ । यो उक्साउने खालको पनि हुन्छ, हुटहुटी जगाइदिने खालको । नयाँ जमिनलाई कुल्चने उत्कण्ठा आत्मपरिचयको आदिम उत्कण्ठा पनि हो । नयाँ जमिन कुल्चँदै गर्दा मान्छेले आफ्नो परिचय पनि भेटिरहेको हुन्छ, आफुलाई पनि भेटिरहेको हुन्छ ।
पैताला यस्तो अङ्ग हो जसले (परा)भौतिक र (परा)अध्यात्मिक ४ वटै खोजलाई क्यारी गरेको छ । हामी त्यहाँसम्म किन नपुग्ने ? फ्रायडको यौनाङ्गमै अड्किएर हामीले किन सत्यको खोजलाई डिस्ट्रक्सन गर्ने ?
अर्को तर्फ पनि छ कुरा । पूर्विय दर्शनले तन्त्र, मन्त्र र यन्त्र भन्छ । तन्त्र भनेको विधि हो । मन्त्र भनेको शव्द वा ध्वनी हो । यन्त्र भनेको साधन हो, ज्यामिती हो । मानिसहरु मन्त्रमा विश्वास नगर्न सक्छन् । तर कोही कसैले गाली ग¥यो भने त रिस उठ्छ नि ! कसैलाई ‘आहा ! कति राम्रो ।’ भन्यो भने मख्ख पर्छ कि पर्दैन ? शव्दमा प्रभाव छ, शक्ती छ । तर मन्त्रलाई विधिपूर्वक भनियो भने मात्र त्यसले असर देखाउँछ । यी दुईको प्रयोग कसरी गर्ने भन्ने जुन तरिका खोजिन्छ नि त्यो तन्त्र हो ।  कथालेखन पनि एउटा विधि त हो नि ! तन्त्र त हो नि !
मैले पैतालाको दर्शनलाई तान्त्र, मन्त्र र यन्त्रले निर्माण गरेको छु । यो तान्त्रिक उपन्यास हो ।
अर्को कुरा हामीले अहिले नेपाली आख्यानको एउटा युग सकिएको मान्नै पर्छ । युग सकिएको भएपनि हामीले यसलाई त्यसै जबरजस्ती लत्र्याई रहेका छौँ । मरिसकेको मान्छेलाई भ्यान्टिलेटरमा राखेर जोगाएजस्तो । जबसम्म हामीले यो सत्य स्विकार्न सक्दैनौ तबसम्म अर्को युग शुरु नै हुँदैन । जब हामी कुनै युग अन्त्य भएको घोषणा गर्छौँ, त्यो बेला नयाँ युग सुरु भएको घोषणा पनि सँगसँगै आउनै पर्छ । ईश्वर–मृत्युको घोषणापछि जुन क्याओस आयो, त्यसलाई पुर्न नै नित्सेले परामानवको परिकल्पना गर्यो । राजसंस्था हट्ने तर गणतन्त्र नआउने भयो भने के हुन्छ ?
बिपि कोइरालापछि हालसम्म लेखिएका उपन्यासलाई तीनको चरित्रगत दृष्टिकोणबाट हेर्ने हो भने हामीले नसुनेका कथा कहिल्यै पढ्नै पाइएन । म अधिकाँसको कुरा गर्दै छु । सबैको होइन । उस्तै टेक्निक, उस्तै पात्र, उस्तै समय, उस्तै भूगोल, उस्तै घटना ! यो दिनदिनै घिरौलाको तरकारी खाएजस्तो भयो । जब हामी घिरौला नखाने निर्णय गर्छौ तब लौकाको जोहो गर्ने सामथ्र्य पनि देखाउनु पर्छ । ‘पैताला’ घिरौलाको बिकल्पमा लौका उपन्यास हो ।
कम्तिमा एउटा लौका–प्रश्न हो । नेपाली कथा लेखन परम्परालाई अब प्रश्न चैं गर्नै पर्छ ।
..रोक्दै,
उसो भए पैताला अहिलेको लेखन परम्परामाथिको प्रश्न हो  ?
एड्ज्याक्ट्ली, प्रश्न हो । यो कुनै सामज र घटनामाथिको प्रश्न होईन । लेखन परम्परामाथिकै प्रश्न हो ।

५. पाठक तयार छन् त तपाईको यो प्रश्नसंग ? तपाईको यो प्रश्न ठिक छ भनेर कसले भनिदिने ?

म आफैं पाठक हुँ । म त तयार छु ।
खासमा मलाई उपन्यास लेख्ने कुनै रहर या मुडै थिएन । जब मेरा प्रश्नहरू लेखकले सोधिदिएनन्, अनि म प्रश्न बोकेर उभिएको हुँ । अरु कसैले उभिदिएको भए, म कहिल्यै लेख्दिनथेँ । लेख्नै पर्छ भन्ने के छ ?
हामीले यस्ता कथा लेख्यौँ जो तपाईलाई कथा पढ्नु पहिल्यै थाह हुन्छ । मान्नुस् कसैले छाउप्रथाको बारेमा लेख्यो । बादी महिलाको बारेमा लेख्यो । विधवाको बारेमा लेख्यो । बोक्सीको बारेमा लेख्यो । हामी के के न होला भनेर पढ्छौँ तर हामीले पहिल्यै समाजमा पढिसकेका कथालाई रिभिजिट मात्रै गर्छौँ । बचाउमा भन्छौँ साहित्य समाजको ऐना हो । तर साहित्य समाजको ऐना हो कि आफ्नै सेल्फको ऐना हो ? साहित्यमा समाज खोज्ने हो कि आफूलाई ? कि समाज र आफू दुबै कुराभन्दा परको अर्को सत्य खोज्ने हो ?
जब रिपिटेशनबाट झर्को लाग्छ, अनि सोच्छौँ हामी, फेरि अर्को किताब केका लागि पढ्ने ? पाठक आफैमा ठूलो लेखक हो । नलेखिदिएको पो हो त ! थाहै नभएको त होइन नि !
मैले उभ्याएका प्रश्न हुन वा अरु कसैका कुनै पनि प्रश्नलाई ठिक वेठिक भनिदिने को हो ? प्रश्नहरू खोजका खातिर जन्मन्छन् । ठिक र बेठिक छुट्टिनका लागि जन्मन्नन् । चन्द्रमामा मान्छे पुग्नु ठिक हो कि वेठिक ? सगरमाथामा पैताला टेक्नु के हो ? तपाईको प्रश्न बजारका लागि हो भने पनि यो वेक्कारको सवाल हो । लेखकले कहिल्यै पनि बजार हेरेर लेख्दैन, लेख्नु हुँदैन् । कल्पनाशिलहरुको अर्कै संसार छ । रिडरसिप भनेको यो वा त्यो लेबलबाट भन्ने हुँदैन् । साँचो पाठकले पठन हेर्छ, ठिक बेठिक हेर्दैन ।

स्रोत : समाधान दैनिक, बैशाख २७. २०७३