Contact Form

Name

Email *

Message *

Z

Showing posts with label समीक्षा. Show all posts
Showing posts with label समीक्षा. Show all posts

Friday, September 18, 2020

विमिथीकरणको योगफल

शास्त्रीय भौतिकवादीले मानेको टाउकोको सत्य अथवा ज्ञानेन्द्रिय सत्य, औद्योगिक क्रान्ति, औपनिवेशिक सन्दर्भ, विसंगतिवादी दृष्टिकोण, मानवीय त्रास, विश्वयुद्धहरू आदि सन्दर्भ पछि गर्धनबाट छाती वा हृदयमा ओर्लियो । माक्र्सवादी बहसले सत्यलाई हृदयबाट पेटमा झार्‍यो । भोकाएका र अघाएका बीचको द्वन्द्वात्मक स्थितिमा सत्यको खोजी भयो । यसपछि सिग्मन्ड फ्रायडले सिर्जनात्मक सत्य यौनांगमा अल्झेको हुन्छ भनिदिए । यसरी लिबिडो सत्यको अन्तिम अध्याय बन्यो ।
शास्त्रीय भौतिकवादीले मानेको टाउकोको सत्य अथवा ज्ञानेन्द्रिय सत्य, औद्योगिक क्रान्ति, औपनिवेशिक सन्दर्भ, विसंगतिवादी दृष्टिकोण, मानवीय त्रास, विश्वयुद्धहरू आदि सन्दर्भ पछि गर्धनबाट छाती वा हृदयमा ओर्लियो । माक्र्सवादी बहसले सत्यलाई हृदयबाट पेटमा झार्‍यो । भोकाएका र अघाएका बीचको द्वन्द्वात्मक स्थितिमा सत्यको खोजी भयो । यसपछि सिग्मन्ड फ्रायडले सिर्जनात्मक सत्य यौनांगमा अल्झेको हुन्छ भनिदिए । यसरी लिबिडो सत्यको अन्तिम अध्याय बन्यो ।

त्यसपछि पूर्व तथा पश्चिम दुवैतिर मौन रह्यो । यौनांगभन्दा तल सत्य ओर्लिएन । त्यो सत्यताको 'भ्याकुम'लाई चिर्ने दुस्साहसको मुख्य योजनाकार बने- गनेस पौडेल । यो उनको दाबी हो । उनले फ्रायडलाई सोध्दै नसोधी सत्यलाई पैतालामा झारिदिए । मानव सभ्यताको जग टाउकोबाट होइन पैतालाबाट सुरु भएको हो भन्ने दाबीको 'साक्ष्य' बने । यसलाई स्थापित गर्न उनले ३६३ पृष्ठको उपन्यास तयार गरे । नाम रह्यो गनेस मेनोफेस्टो अर्थात् पैताला ।

'पैताला' अध्यात्म, ज्ञान र विज्ञानको अनेकन प्रयोगमा अल्झिएको रहस्यको पुञ्ज हो । पौराणिक सञ्जीवनी विद्यालाई व्रणतुकाका माध्यमबाट कच उर्फ सामसोनको सपनाबाट चोर्न लगाइनु मिथकीय पुनर्सिर्जन हो । शुक्राचार्य र वृहस्पतिको आ श्रमलाई चितवन र पोखराका तलैयामा इन्जिनियरिङ गरेर गनेसले कच-देवयानी प्रेमलाई विमिथिीकरण गरेका छन् । पूर्वीय र पश्चिमेली मिथकका अनेकन किस्सालाई लेखकले घरि भत्काएका छन्, घरि पुनर्निर्माण र पुनव्र्याख्या गरेका छन् । पैताला खसोखास विमिथीकरणको योगफल हो ।

कथाकारसँग सामसोन र डेलिलाह अथवा माक्सोती उर्फ समृद्धि र उत्किलन विकको प्रेम कहानीमात्र होइन फोटोसँग विवाह गर्दै फोटोलाई नै सुम्सुम्याउन विवश सुकलालका डायरीहरू पनि छन् जसका माध्यमबाट लाहुरे संस्कृति र त्यसले मान्छेको यौवनमा पारेको असरको सुन्दर वर्णन गरिएको छ । सुकलाल आफ्नो डायरीमा पोखिन्छ, 'लाहुरेहरूले समय, सीप र इमानदारी मात्रै कहाँ बेचेका हुन्छन् र ? रहरहरू पनि त बेचेका हुन्छन् । बैंस पनि त बेचेका हुन्छन् ।'

आख्यानमा सामान्य लाग्ने जीवन र जगत्का किस्साहरूलाई कल्पनाको उच्च उडानमा उचालेर कथा-लोकका आदिम क्यारेक्टरहरूमा छोडिएको छ । पात्रहरू परालौकिक भए पनि ती सबै कहीँ न कहीँ लौकिक धरातलकै नोस्टाल्जिक प्रतिविम्बहरू हुन् । जीवन र जगत्का ज्ञात-अज्ञात भ्रामिक सत्य हुन् । जादुमय यथार्थ हुन् । क्यारेक्टरले उभिएको भू-स्पेस 'मिस्टरियस' जरुर छ परन्तु उनीहरूले बाँचेको जीवन 'सिरियस' छ । जैविक र भौतिक आवश्यकतामा उनीहरू चल्मलाएका छन् । पहिचान र प्रभुत्वको खोजीमा दिन बिताएका छन् । यायावरिक बनेका छन् ।

जीवन-मृत्यु रहस्यको गर्भबाट शून्यतातर्फको चिन्तनमा पैताला केन्द्रित भएको छ । उच्च बौद्धिक पाठकको अपेक्षा उपन्यासले राखेको छ । साधारण पाठकलाई पाचन चूर्णको आवश्यकता देखिन्छ ।
न्यारेटरकृत ससाना किस्साहरूको सिंगो फटिक हो- पैताला । सृष्टिकै पहिलो खुड्किलो हो- पैताला । मानव सभ्यताको जन्मसँगै सबैभन्दा प्राचीन अपितु अर्वाचीनमा स्थापित दर्शन हो- पैताला । तन्त्र-मन्त्र-यन्त्रको चेन अफ कमान्डमा स्थापित कमान्डो हो पैताला । लेखक स्वयंको स्मृति र विस्मृतिको भण्डार हो- पैताला । अनेकौं सांस्कृतिक-तान्त्रिक विधिको एउटै स्तम्भ हो- पैताला । इतिहास, दर्शन र मिथकको फ्युजन हो- पैताला । मानव सभ्यताको इतिहास, पूर्वीय-पाश्चात्य दर्शन, ज्ञान-विज्ञान साथै सांस्कृतिक तथा पौराणिक मिथकमा पैताला बुनिएको छ । यसैमा क्यारेक्टर, प्लट र टाइमिङ सेट गराएको छ । फिक्सनको डिक्सन (भाषा) पनि उसैगरी तुनिएको छ ।

कथाको मुख्य खोज, (१) सञ्जीवनी विद्याको सिद्धि र (२) एनएचसिक्ससीवाई (चिस्याउने अणु) को सफल प्रयोग गर्नु हो । यसको लागि उसले तन्त्रको सिम्बोलिक प्रयोग गरेको छ र अल्जाइमरको सिकार बनेकी न्यारेटर स्त्रीकालाई उपस्थित गराएर आख्यानकारको छाया पात्र जोस्मणिलाई उपर्युक्त जिम्मा लगाइएको छ । सिंगो आख्यान अलेक्जेन्डर वालेटले जोस्मणिको नाउँमा लेखेको ६ वटा चिठीको केन्द्रियतामा विसर्जन भएको छ ।

यही चिठीको रहस्योद्घाटनमा सम्पूर्ण आख्यानिक जालो बुनिएको छ । जहाँजहाँ चिठी छोडिएको छ, तहाँतहाँ एउटा न एउटा विचित्र घटना जोडिएको छ । कसलाई कहाँ हुत्याउने, कसलाई कहाँ तन्काउने, कसलाई कहाँ भर्ती गराउने, कसलाई कहाँ दिवंगत गराउने आदि महान् षड्यन्त्र आख्यानकार र स्त्रीका न्यारेटर बसेर सेटिङ गरिएको छ । यसले गर्दा पाठकलाई रहस्य बुझ्न समस्या नपरिजाला । बाठो छ आख्यानकार । पाठकलाई फकाई-फकाई लैजान्छ र गुमनाम बनाइदिन्छ । अल्झाइदिन्छ घरिघरि अनि आपंैm भन्छ- मैले गलत गरेँ, माफ पाऊँ है । हामी प्रस्ट बुझ्न सक्छौं, आख्यानकार चिठीको खोजमा निस्कने एकमात्र उद्देश्य 'पैताला दर्शन'को सफल प्रयोग हो । जहाँ-जहाँ चिठी पुग्छ, तहाँ-तहाँ पैताला पुग्छ । जसकै बलमा कथाहरू बुनिएका छन् । कथाहरू सुनिएका छन् ।

सिंगो प्लटमा लाहुरे संस्कृति, जनकपुर धामको कुण्डीय बयानमात्र होइन हिमाल, पहाड र तराईका आदिम संस्कृति र मिथकीय पहिचानको खोजी पनि गरिएको छ । सुन्दरी प्रोडक्सनका बागी क्यारेक्टर लोथिराको भनाइ सौन्दर्यको सापेक्षित वकालत हो । लोथिरा भन्छे, 'आँखा चिम्लनोस् । आँखाले नै मान्छेले आफ्नो अवधारणा बनाउँछ । आँखाले नै मान्छेले सौन्दर्य चेतना निर्माण गर्छ । आँखाबाटै मान्छेले आधा विश्वास बनाउँछ । आँखाबाट प्राप्त विश्वास र सौन्दर्य चेतनाबाट मुक्त नभईकन मान्छे प्राकृत हुन सक्दैन ।' आजको कथित मिडिया सुन्दरीका अगाडि संसारकै कुरूप मानिएकी लोथिराको उपर्युक्त भनाइ आफैंमा गतिलो झापड हो ।

माथिका सन्दर्भ पैतालाका मूल सन्दर्भ हुन् । उठाइएका विषयवस्तु हुन् । पैतालासँग अनेकौं प्रश्न छन् । उत्तरहरू छन् । डेरिडाले मानेको टेक्स्ट सत्यभन्दा माथि मिचेल फुकोको टेक्स्ट बाहिरका छरपस्ट विचारहरू आख्यानमा पाइन्छन् । आख्यान क्यारेक्टर कामरेड प्रचण्ड भन्छ, 'जोस्मणि बाबु, संसारका सबै प्रश्नको उत्तर हुँदैन । वास्तवमा जीवनमा महत्वपूर्ण प्रश्नहरू तिनै हुन्, जसको उत्तर मान्छेलाई थाहा हुँदैछ ।' यो सत्य हो।

भनेर-जानेर सबै कुरा सकिँदैन । आज हामी असाध्यै विद्वान् भइटोपलेका छौं । हामीलाई थाहा नभएको केही पनि छैन । थाहा भएको केही पनि छैन । भर्चुअल प्रविधिले हामीलाई स्वयंमा महान् विद्वान् साबित गराइदिएको छ । यो पनि हामीलाई थाहा छ- पूर्वीय सभ्यता, दर्शन, ज्ञान-विज्ञानको मुख्य विधान वेदलाई केलाउँदा-केलाउँदै शंकाराचार्यले दाह्री फुलाए । मर्ने बेलामा घोषणा गरिदिए- ब्रह्म सत्य जगत् मिथ्या ।

'म दिनदिनै डिप्रेसनको सिकार हुँदै गएको छु । यस्तो लाग्न थालेको छ, म मेरै पात्रको वजनले थिचिएर मर्दै छु', बारम्बार आख्यानकारलाई यही डरले सताइरहेको छ । कतिपय ठाउँमा उपन्यासको पाना तन्किएको छ । दिवंगत श्रीमती सारिका, जुलुम लामा, माक्सोती बूढी, ठकवक भएर उभिएका मौनी बाबा, इडा र पिङ्ला, पागौलिया आदि क्यारेक्टरको किस्सामा भौतारिएको छ न्यारेटर । पात्रहरूको व्यवस्थापन गर्दागर्दै पात्रकै वजनले च्यापिएको छ । कतैकतै यिनले बनाएको रिसर्च डिजाइन फंक्सनलेस भएको छ । सामग्री थुपारिदिन्छन्, वर्गीकरण पनि गरिदिन्छन् तर भेरिफिकेसन (सत्यापन) को अभाव देखिन्छ । को कहाँ उत्रने ? को कहाँबाट चढ्ने ? अत्तोपत्तो केही हुँदैन । यति हुँदाहुँदै पनि आफ्ना पाठकहरू नबिच्कियून् भन्ने चेत यिनमा छ ।

एउटा बजारिया आरोप छ- नगरकोटीले निल्यो गनेसलाई । तर पैताला पढिसक्दा कतै कदाचित् त्यस्तो अनुभूति हुँदैन । तर 'नगरकोटी' र 'गनेस' एउटै स्कुलका विद्यार्थी भने देखिन्छन् । दुवैले परम्परागत नेपाली कथावाचनको शैलीलाई चुनौती दिएका छन् । रहस्य र स्वैरकल्पना दुवैको मिलनबिन्दु हो । यिनका गुरु एउटै छन् ः जस्तै गाब्रियल ग्रासिया मार्खेज । जसको छत्रछाहारीमा यिनीहरू बेलाबेला उफ्रिरहेका छन्, भारतवर्षको नेपालखण्डमा । एउटा घाटतिर गएर तपस्या गर्छ अर्को हिमालतिर । यी दुवै बडे मिया-छोटे मिया हुन् जसले उत्तरआधुनिकताको म्यानभित्र जादुमय-यथार्थको तरबार नचाइरहेका छन् । यी दुवै आदिम क्यारेक्टरका भुताहा स्वामी हुन् । स्वयंमा फकिर हुन् । गोत्रविहीन । गृहविहीन ।

समकालीन आख्यानमा पाइने प्रेम र यौनको बोलवालभन्दा माथि उठेको छ 'पैताला' । जीवन-मृत्यु रहस्यको गर्भबाट शून्यतातर्पmको चिन्तनमा यो केन्द्रित भएको छ । उच्च बौद्धिक पाठकको अपेक्षा उपन्यासले राखेको छ । साधारण पाठकलाई पाचन चूर्णको आवश्यकता देखिन्छ । यद्यपि नाटकीय संवाद र पूर्वदीप्तिमा वर्णित संस्मरणात्मक कहानीले उपन्यासको ओजलाई जीवन्त तुल्याएको छ । प्रचलित स्वादभन्दा भिन्न स्वाद उपन्यासका पाठकले चाख्न जरुर पाएका छन् ।

साना किस्साहरूको तन्तुबाट निर्मित पैतालाको पाठकीय धैर्य उस्तै हुनुपर्छ जस्तो धैर्य जोस्मणिको छ । पागौलिया चरित्र नबोकेसम्म उपन्यासको पठनले चरमोत्कर्षमा पुर्‍याउँदैन । बीचबीचमा पाठकको धैर्य टुट्न सक्छ, जसरी जोस्मणिको ध्यान टुटेको छ गुफामा पुगेपछि । यही भएर आख्यानकार बीचबीचमा पाठकलाई सम्झाउँछ, यसको पूर्वापर सम्बन्ध फलानो-फलानो हो... ।

'पैताला' दर्शन नयाँ आविष्कार भने होइन । यद्यपि दर्शनकै रूपमा स्थापना नगरिएको र अज्ञातप्रायः रहेको स्थितिमा यसलाई आख्यानकारको ब्रह्मले उत्खनन गरिदिएको जरुर हो । यसलाई उनले दर्शनको रूपमा स्थापित गर्न खोजेका छन् । पूर्वस्थापित दर्शनको खण्डन-मण्डन गर्दै आफूले पैताला दर्शन स्थापना गर्नुको औचित्य र महत्वको पुष्टि गर्ने चेष्टा गरेका छन् । उनले वालेटको प्रयोगशालामा बसेर सञ्जीवनी विद्याको सिद्धि र एनएचसिक्सिवाईको व्यावहारिक प्रयोग सफल तुल्याउन सके भने पैतालाले नयाँ उचाइ कायम जरुर गर्नेछ ।

यिनले प्रयोग गरेको स्वैरकाल्पनिक तथा उडन्ते टेक्निक आख्यानको क्षेत्रमा माध्यमिककालीन समयका आख्यानकार गिरीशवल्लभ जोशीको 'वीरचरित्र' अथवा आधुनिक आख्यानकार धु्रवचन्द्र गौतमका 'अलिखित', 'अग्निदत्त+अग्निदत्त' जस्ता उपन्यासमा पनि पाइन्छ । 'ठकवकतन्त्र'को खोजी यिनको मौलिक खोजी हो । यसले हामीसँग भएका प्राचीन संस्कृतिको उत्खनन गरेको छ÷गर्न आह्वान गराएको छ । बाँकी पाठकको अदालतले पनि सुझाउनेछ । लेखकको आगामी पुस्तकले पनि यिनको दर्शन दीर्घकालीन दर्शन हो÷होइन भन्ने पुष्टि जरुर गर्नेछ ।

राजिन पनेरू
अन्नपूर्ण पोष्ट, फुर्सद
०३ असार २०७४ १०:३०:५८
http://annapurnapost.com/news/73410 

Monday, September 23, 2019

लेखकको टोन नै ‘जिनी’



साहित्यमा हामी शैलीको कुरालाई निकै महत्व दिन्छौं । भन्छौँ– हरेक लेखकको आफ्नै शैली हुन्छ । आफ्नो हरेक लेखनमार्फत उसले आफ्नो शैली निर्माण गर्न खोजिरहेको हुन्छ । र, शैली निर्माण भइसकेको अवस्थामा लेखक आफ्नो शैलीबाट धेरै विचलित हुन पनि चाहँदैन ।
साहित्यमा हामी भाषा र त्यसको लालित्यको पनि धेरै चर्चा गर्छौं । भन्छौँ– विषयवस्तुको उठान र शैली ठीक छ । तर, भाषामा लालित्य भएन ! तर, साहित्यमा एउटा अर्को पहलु पनि छ, जसको हामी उति चर्चा गर्दैनौँ या भनौँ उति महत्व दिँदैनौँ या महत्व दिनुपर्छ भन्ने ठान्दैनौँ । साहित्यमा जति शैली, भाषा अनि त्यसको लालित्य, विषयवस्तु उठानको अर्थ हुन्छ त्यति नै अर्थ हुन्छ लेखकले लेख्न खोजिरहेको ‘टोन’को । र, यो टोन हरेक लेखकको हकमा मौलिक हुन्छ । आफ्नो टोन पत्ता नलाइसकेका लेखकका लागि भने यो एउटा निरन्तर खोजको विषय हुन्छ ।
रहरै रहरमा सुरु गरेको कान्तिपुर कोसेलीको ‘कफी गफ’ समयक्रममा गएर नारायण वाग्लेको लेखनशैली बन्यो । केही वर्षपछि त्यही शैलीले ‘पल्पसा क्याफे’को आकार लियो । आजको दिनसम्म पनि वाग्ले त्यही शैली पछ्याइरहेका छन् । नपछ्याउन् पनि किन ? ‘कफी गफ’ उनी आफैँले निर्माण गरेको शैली हो । त्यसमा पाठकको रजामन्दी त छँदै छ । 
उसो भए वाग्लेको लेखनको ‘टोन’ के हो त ? स्मरण रहोस्, शैली र टोन कतिपय अवस्थामा उस्तै उस्तै लागे पनि एउटै कुरा भने होइनन् । गम्भीर अर्थ राख्ने कुरालाई पनि अनौपचारिक अन्दाजमा चिया खाँदै बात मारेजस्तो शैलीमा जसरी वाग्ले लेख्छन्, त्यो उनको लेखनको ‘टोन’ हो । पाठकहरूलाई वाग्लेको शैली मात्र मन परेको होइन, उनको टोन पनि उत्तिकै मन परेको हो ।
०००
केही वर्षपहिले जब गायक फत्तेमान राजभण्डारीको देहान्त भयो, त्यसको भोलिपल्ट धेरै पत्रपत्रिकामा गायक फत्तेमानमाथि ‘ओबिच्युरी’ लेखहरू आए । सायद नागरिक दैनिक थियो, त्यसको प्रथम पृष्ठमा फत्तेमानमाथि एउटा ‘ओबिच्युरी’ लेख छापिएको थियो । लेखक थिए बुद्धिसागर । उक्त लेखमार्फत बुद्धिसागरले आफ्ना दिवंगत पिता तथा हिजो मात्र संसार छाडेका फत्तेमानलाई एकैचोटि ‘ट्रिबिउट’ दिए । पढ्दा निकै भावुक बनाउने लेख थियो त्यो ।
बुद्धिसागरको ‘कर्नाली ब्लुज’ आइसकेको वेला थियो त्यो । पुस्तकले चर्चा बटुल्ने क्रम पनि जारी थियो । यसबीच उनको दोस्रो उपन्यास ‘फिरफिरे’ पनि बजारमा आइसकेको छ र हामीले दुवै पुस्तकको विभिन्न तह र कोणबाट चर्चा–परिचर्चा गरिसकेका छौँ । पाठकहरूको मन जित्न सफल उनको लेखनशैलीको पनि यथेष्ट चर्चा भइसकेको छ । बुद्धिसागरका दुवै उपन्यास र उनका हरेकजसो लेखनमा भेटिने एउटा साझा तत्व छ– उनको ‘टोन’, जुन फत्तेमानमाथिको ‘ओबिच्युरी’ लेखमा पनि मजाले पोखिएको थियो– नोस्टाल्जिया !पाठकहरूले बुद्धिसागरको शैली मात्र मन पराएका होइनन्, उनको लेखनको नोस्टाल्जिक टोन पनि उति नै मन पराएका हुन् ।
०००
हामीले साहित्यिक लेखनको ‘टोन’लाई उति महत्वको दृष्टिले नहेरे पनि विश्व साहित्यमा यसको आफ्नै मौलिक महत्ता छ । धेरै लेखकले आफ्नो लेखनको सही टोन निर्माण गर्न वर्षौं खर्च गरेका छन् । अफ्रिकी मूलका लेखक बेन ओक्रीले आफ्नो पुस्तक ‘द फ्यामिस्ड रोड’ को २५औँ वार्षिकी संस्करणमा आफ्नो लेखनको टोनका बारेमा लामै चर्चा गरेका छन् । 
ओक्री लेख्छन्, ‘यस पुस्तकलाई उपयुक्त हुने टोनको खोजीमा मैले करिब एक दशक बिताएँ । त्यस दौरान मैले दुईवटा संग्रहको लागि बेग्लै कथा लेखेँ । साथै, अनगिन्ती कविता पनि लेखेँ । त्यो खोजमा बिताएका वर्षहरू मलाई अझै पनि याद छन् ।’उनी थप्छन्, ‘केही पुस्तक स्वप्न पुस्तकजस्ता हुन्छन् । यो संसारमा ती सपनाको मध्यमबाट आइपुग्छन् । घरमा लामो समयदेखि भएको एउटा पुरानो बोतलबाट अकस्मात ‘जिनी’ निस्किँदा मान्छे जसरी चकित हुन्छ, त्यसरी नै लेखक चकित पर्छन् जब उनीहरू त्यो स्वप्न पुस्तकबारे जानकार हुन्छन् । केही पुस्तकको हकमा टोन नै सबै थोक हुन्छ । टोन नै ‘जिनी’ हुन्छ । कथाको अनेक रूपान्तरण यसकै कारण सम्भव हुन्छ ।’
‘द फ्यामिस्ड रोड’ ले सन् १९९१ को बुकर पुरस्कार जित्दा ओक्री मात्र ३१ वर्षका थिए, बुकर पाउने अहिलेसम्मकै सबैभन्दा कम उमेरका लेखक । त्यसकै ट्रिलोजीका रूपमा उनले दुई अरू पुस्तक लेखे । तर, आफ्नो आख्यानलाई सुहाउने सर्वाधिक उपयुक्त ‘टोन’ उनले ‘द फ्यामिस्ड रोड’ लेख्दा फेला पारे । ‘द फ्रिडम आर्टिस्ट’ सम्म आइपुग्दा पनि ओक्रीको त्यो टोन अझै कायमै छ ।
०००
आफ्नो पहिलो उपन्यास ‘पैताला’को अन्तिम च्याप्टर ‘बाटो खर्च’मा गनेस पौडेलले आफ्नो लेखन यात्राबारे केही चर्चा गरेका छन् । ख्यालख्यालमै उपन्यास लेख्न बसेपछिको आफ्नो लेखन यात्रालाई सुन्दा सरल लाग्ने, तर अलि गहिरो अर्थ राख्ने दुई वाक्यमा गनेस लेख्छन्, ‘गर्भाधारण प्रक्रिया ख्यालख्यालको भए पनि जन्मिने बच्चा ख्यालख्यालको हुँदो रहेनछ । भावातुर यौनक्रीडाजस्तो ख्यालख्यालको हुँदो रहेनछ, सुत्केरी व्यथा ।’
उपन्यास ‘पैताला’ पढिसक्दा भने यो लाग्दैन कि लेखक ख्यालख्यालमै उपन्यास लेख्न बसेका हुन् । समग्र उपन्यासले लेखकको पूर्वतयारीको संकेत दिन्छ । रहस्यमयी र क्रमबद्ध तरिकाले अगाडि बढ्ने कथाले उपन्यासकारको प्रस्तुतिप्रति संकेत गर्छ भने उपन्यासमा प्रयोग गरिएको ‘मल्टिलेयर्ड’ न्यारेसनले लेखकको प्रयोगात्मक चेतप्रति इसारा गर्छ ।
पात्रहरूको अनौठो लाग्ने नाम, कथाको रहस्यमयी अनि ‘सर्रियल’ प्लटका साथै केही हदसम्म कथावाचनको शैली हेर्दा पाठकहरूलाई सायद कुमार नगरकोटीको सम्झना पनि आउँदो हो । यी सतहबाट देखिने सतही समानता हुन् । झट्ट हेर्दा नगरकोटी र गनेस एकै ‘स्कुल’का लाग्न सक्छन् । तर, यथार्थमा नगरकोटी र गनेस दुवै फरक–फरक साहित्यिक स्कुलका विद्यार्थी हुन् । आ–आफ्नो स्कुलमा उनीहरूको आ–आफ्नै स्वामित्व छ । र, फेरि पनि कुरा ‘टोन’कै आउँछ । 
०००
‘मोक्षान्त काठमान्डु फिभर’ देखि ‘ज्ञ’ सम्म आइपुग्दा नगरकोटीको ‘म्याटर अफ फ्याक्ट’ टोन पाठकहरूमाझ परिचित भइसकेको छ । आफ्ना आख्यानहरूमा नगरकोटी भावनात्मक हुन रुचाउँदैनन् । तर, संस्मरण लेखनमा उनी केही भावनात्मक देखिन्छन् । यस हिसाबले साहित्यको विधाअनुसार नगरकोटीका फरक–फरक टोन छन् ।
अखबारी लेखनमा एउटा नाम बनाइसकेर उपन्यास लेखनमा आएका गनेस पौडेलको पनि आफ्नो मौलिक टोन छ जुन उनको फुटकर लेखनदेखि आख्यानसम्म झल्किन्छ । ओक्रीले एक दशक लगाएर आफ्नो टोन पत्ता लगाए, कुनै वैज्ञानिकले आफ्नो प्रयोगशालामा अनेकन् धातु मिसाएर एउटा नयाँ धातु पत्ता लगाएजस्तो ! गनेसको टोनमा भने दुई कुराहरूको मिश्रण देखिन्छ । एउटा ‘ह्युमर’ अनि अर्को दर्शन । साहित्य लेखनमा गनेसको टोन ‘ह्युमर’ र दर्शनको ककटेल हो । यो उनको मौलिक पेय हो ।
केही पुस्तकको हकमा टोन नै सबै थोक हुन्छ, टोन नै ‘जिनी’ हुन्छ, कथाको अनेक रूपान्तरण यसकै कारण सम्भव हुन्छ 
आफ्नो पहिलो उपन्यास ‘पैताला’मा गनेस शैली र टोनमा मात्र सीमित छैनन् । उनी एक कदम अगाडि बढेका छन् । न्यारेसनमा उनले जुन किसिमको प्रयोग गरेका छन् त्यो बिल्कुलै नयाँ छ । यस प्रकारको ‘मल्टिलेयर्ड’ न्यारेसन नेपाली साहित्यमा सम्भवतः यसघिसम्म प्रयोग भएको छैन । विभिन्न तहबाट कथा भनिएको छ । कथाभित्रबाट पनि कथा भनिएको छ । र, कथाबाहिरबाट पनि कथा भनिएको छ ।
उपन्यास पढ्ने क्रममा एक किसिमको ‘थ्रि–डी’ अनुभव हुन्छ । यस अर्थमा कि पाठक आफ्नो पठन यात्रामा कथाको जुन भागसम्म पुगेका छन्, लेखकले पाठकलाई यस्तो भान दिन्छन् कि त्यसभन्दा अघिको बारेमा त उनले सोचेकै छैनन् ।
लेखकले बाँकी कथाको बारेमा सोचेकै छैनन् भने त त्यो पाठकको लागि निश्चय पनि अप्ठ्यारोको विषय हुने नै भयो ! र, कुनै समय यस्तो लाग्छ कि लेखकले हतार हतार ‘इम्प्रोभाइज’ गरेर लेख्दै छन् अनि पाठकहरू सँगसँगै त्यो पढ्दै छन् ! लेखकले लेख्ने काम सकिसकेपछि पाठकको हातमा पुस्तक परुन्जेलको जुन समय हुन्छ, त्यो कतै गायब भएजस्तो लाग्छ । यस्तो लाग्छ, पाठकको आँखा अगाडि, यही अहिलेको वर्तमान घडीमा गनेस उपन्यासको कथा लेखिरहेछन् ! साथसाथै कसैबाट कथा न्यारेट गराइरहेछन् ! 
०००
कथावाचनको माध्यमबाट कथाले तपाईंको दिमागमा प्रवेश गर्छ र तपाईंको मस्तिष्कसँग खेल्न थाल्छ । स्त्रीका नाम गरेकी पात्र, जो उपन्यासको मूल न्यारेटर पनि हो, बाट सुरु भएको उपन्यासको कथन पछि गएर एउटा यस्तो मोडमा पुग्छ जहाँबाट को लेखक, को पात्र, को न्यारेटर भन्ने कुरामै पाठक केही अन्योलमा हुन्छन् । र, एउटा समय यस्तो पनि आउँछ जब तपाईं हरेक च्याप्टरपिच्छे रोकिनुहुन्छ र मनमनै कथाको प्लट फेरि याद गर्नुहुन्छ !
तपाईंलाई चिन्ता हुन्छ– कतै कथा मभन्दा अगाडि नजाओस् । म कथाभन्दा कतै पछाडि नछोडिऊँ ! पुस्तक पढ्दै गर्दा तपाईंलाई एक किसिमको चुनौती महसुस हुन्छ । पाठकको सम्झना र कल्पना गर्ने शक्ति दुवैको लेखकले परीक्षा गर्छन् । प्रायः पुस्तकको हकमा पाठकले लेखकको जाँच पडताल गरिरहेका हुन्छन् । ‘पैताला’मा भने गनेसले पाठकको नियमित जाँच पडताल गर्छन् । बाटो बिराएर पाठक अलमलिन थालेपछि गनेस फिस्स हाँस्छन् र सही बाटो जाने दिशातिर इसारा गर्छन् । र, आफू त्यहीँबाट कतै अलप हुन्छन् ! एक हिसाबले लेखक पाठकहरूसँग निरन्तर संवादमा हुन्छन्, अन्त्यसम्मै । कहिले देखिएर, उपन्यासकै पात्रजस्तो भएर त कहिले पर्दापछाडि, अदृश्य भएर ।
न्यारेसन टेक्निकको हिसाबले ‘पैताला’ एउटा बिल्कुलै अलग अनुभव हो । हामीले प्रायः चर्चा गर्ने लेखन शैली, टोन, विषयवस्तुभन्दा एक कदम अगाडि बढेर लेखकले न्यारेसनलाई मुख्य औजार बनाएका छन् । र, प्रमाणित गरेर पनि देखाएका छन् कि न्यारेसन टेक्निकमा अलिकति पनि खेल्ने, फरक अभ्यास गर्ने हो भने त्यसले समग्र पुस्तकको ‘आउटलुक’ मै फरक पार्न सक्छ ।
०००
लेखकलाई अक्सर आरोप लाग्ने गर्छः
– एकै ढर्राका कथा, उपन्यास लेखिए
– आख्यानमा कुनै नवीनता भएन
– लेखकहरू ‘प्रयोग’ गर्नबाट डराए
– लेखकहरू आफ्नो ‘कम्फर्ट जोन’भन्दा बाहिर निस्कन चाँहदैनन्
– जोखिम मोल्न चाहँदैनन्– आदि इत्यादि ।
हाम्रो साहित्यिक समाज तथा हामी पाठकहरू लेखकलाई नवीन प्रयास गर्न प्रोत्साहित त गर्छौं, तर कुनै लेखकले जोखिम मोलेर चलिआएको ‘टेम्प्लेट’भन्दा बाहिर गएर लेख्यो भने त्यसको अनुमोदन गर्नबाट भने तत्काल हिचकिचाउँछौँ । लेखकको ‘प्रयोग’लाई सजिलै ग्रहण गर्नबाट खुट्टा कमाउँछौँ । हामी सजिलै दोहोरो चरित्र देखाउँछौँ !
‘उलार’ र ‘लू’ बजारमा आइसकेपीछ एउटा धारणा बन्यो कि नयनराज पाण्डेले तराईकै विषयमा लेख्नुपर्छ । त्यो बढी आधिकारिक हुन्छ । यो लेखक पाण्डेले आफ्ना बारेमा बनाएको धारणा होइन । हामीले उनको लागि बनाइदिएको धारणा हो । र, जब उनले त्यसपछिको उपन्यास ‘घामकिरी’मा केही नौलो प्रयोग गरे, कल्पनाको बेजोड उडान भरे, साहित्यिक समाजको एउटा तप्काले भन्यो– अलि कल्पना धेरै भयो । मधेसकै बारेमा लेखेको भए हुन्थ्यो बरु ! यस्तो लाग्छ, यथास्थितिवाद हाम्रो समग्र समाजको तह–तहमा लुकिबसेको छ । अलिकति कोट्याउन मात्र पर्छ, आफ्नो चरित्र देखाउन सुरु गरिहाल्छ !
गनेस पौडेलको ‘पैताला’को हकमा भने मलाई लाग्छ, हामी सतहमै अल्झियौँ । अनौठा पात्र, अपत्यारिलो लाग्ने कथा र प्रमुख पात्र जोस्मणिको खोज–यात्रामै कतै अलमलियौँ । क्रमशः पाठकको दिमागसँग खेल्ने ‘न्यारेसन टेक्निक’को गहिराइमा पस्न सकेनौँ । कथा ‘भित्र’ र ’बाहिर’को प्रस्तुतिलाई सोही रूपमा ग्रहण गर्न सकेनौँ । या भनौँ ग्रहण गर्ने क्षमता राख्न सकेनौँ ।
या हुनसक्छ लेखकको ‘टेक्निक’ हामीलाई ‘टु टेक्निकल’ लाग्यो ! सायद हामीले सोचेजति हामी प्रविधिमैत्री पो छैनौँ कि ?यस्तो लाग्छ, गनेस पौडेलको ‘पैताला’को डोब कतै हिमालको कुनै कुनामा पुरिइबसेको छ । हिउँ जमेको छ । खसी पनि रहेको छ हिउँ । पैतालालाई सायद सन्देह छ, कतै डोब हिउँले पुरिएर मेटिई पो सक्यो कि ! डोब पुरिएको जरुर छ, तर मेटिएको भने छैन । र, जसै पाठकीय नजरको घाम डाँडामा फेरि देखापर्छ, हिउँ पग्लनेछ र पैतालाको डोब एकचोटि फेरि देखिनेछ । सायद पहिलेभन्दा अरू गाढा । अरू प्रष्ट ।
हिउँ पग्लिसकेको खण्डमा, सायद पैतालाले भविष्यमा अरू नयाँ डोबहरू पनि त बनाउनेछ । र, जमिनको स्पर्शसँगै एउटा नयाँ संवाद सुरु हुनेछ । यसै पनि लेखकले पुस्तकको पहिलो पृष्ठमा लेखेका छन्, ‘पैताला र जमिनको आदिम संवाद नै मान्छेको पहिलो कथा हो ।’

Published on: 
२०७६ असोज ४ शनिबार ०७:१६:००

Published at: 
https://jhannaya.nayapatrikadaily.com/news-details/512/2019-09-21#

Thursday, June 13, 2019

हिउँमा लेखिएको नाम


त्यसो त, आजकाल कुन आख्यान कुन गैरआख्यान ? ‘साहित्यका समारोहमा मेरो कथा वा उपन्यासको (की) मूल पात्र’ भनेर जीवित मान्छेलाई दोसल्ला ओढाउने चलनै चलेको छ । कथाका पात्र र घटना यतिउति प्रतिशत सत्य हुन् भन्ने दाबीका साथ प्रसिद्ध आख्यान लेखिएका छन् । त्यसैले कथा र घटना हुबहु सत्य हुनु र नहुनु मात्रैले आख्यान र गैरआख्यान छुट्याउने जमाना गए । यहाँ आख्यानजस्ता कल्पनातीत आत्मवृत्तान्त चल्तीमा छन् । आख्यानभन्दा अविश्वसनीय अभ्यास समाजमा जस्ताका तस्तै छन् ।‘ननफिक्सन फिक्सन’ भन्ने विद्या त्यसै त आएन !
त्यसो त, आख्यान र गैरआख्यान छुट्याउन खोजेर साध्य पनि छैन । लेखकले त्यसलाई आख्यान भनेर छापे आख्यान हो, गैरआख्यान भनेर छापे गैरआख्यान । ‘लेखकको मृत्यु सिद्धान्त’को भर्सेला परोस् ! नारायण वाग्लेले ‘कोरियाना’लाई गैरआख्यान भनेका छन् ।
तथ्यलाई अवलोकन गरून्जेल मात्रै त्यो तथ्य हो, जब कथिन्छ त्यो इतिहास हुन्छ । कथ्नु अर्थात् कथा हाल्नु । त्यसैले आख्यान सदैव तथ्य र इतिहासको बीचबाटै अंकुराउँछ । अनि इतिहास कहिलेकाहीँ भक्तिमार्गमा पसेर लेजन्ड बन्छ र लेजन्ड मिथ ।
मिथ बन्ने भनेकै तथ्य अर्थात् अवलोकनबाट हो । ‘कोरियाना’ अवलोकन साहित्य हो । अवलोकन अर्थात् वर्तमानमा जे भइरहेको छ त्यसलाई हेर्नु, सुँघ्नु, सुन्नु, चाख्नु र छाम्नुको मनिखाँबो भएर ‘कोरियाना’को किलो जमेको छ । रङ, आवाज, स्वाद, स्पर्श अनि वास्नाको वर्णनलाई विचारको बान्कीमा मथ्नु र त्यसैमा लम्बेतान घोत्लिएर पाठकलाई एक–एक तुर्को आदर्श–देशनाको नौनीको डल्लो फ्याँक्नु कोरियानाको खासियत हो । मनिखाँबो मात्रै होइन, किताबको जग पनि यही हो र कटेरो पनि यही हो । नौनीको डल्लो मन पर्नेलाई ‘कोरियाना’ अच्छा किताब हो । 
त्यो तुर्को देशनामा उनी साहित्य, कला, संगीत, सिनेमा आदिको फुर्को समातेर कर्पोरेट समाज, पुँजीवाद, बजार–कूटनीति, पर्यावरण, हरित–प्रभाव, प्रेम, परिवार, सामाजिक सम्बन्धको विघटन, एकाकीपन, अत्यास, कुण्ठा आदि अनेक विषयमा बोल्छन् । बोल्छन् होइन, बताउँछन् । बताउँछन् होइन, कहिलेकाहीँ लदाउँछन् पनि पाठकलाई ।
उनी ‘विगतलाई हिस्ट्री र आगतलाई मिस्ट्री’ भन्दै गर्दा वर्तमानलाई दृष्टि बनाउँछन् । भन्छन् नि, हाम्रो एक सेकेन्ड अगाडिको कुरा भूत हो, पछाडिको भविष्य । हामी जहाँ छौँ, त्यो मात्रै वर्तमान हो । अर्थात् वर्तमान भनेको भूत र भविष्यलाई छुट्याउने समयरेखाको एउटा बिन्दु मात्रै हो जसको लम्बाइ, चौडाइ, उचाइ हुँदैन । मोटाइ हुँदैन । त्यसैले वर्तमानको क्षेत्रफल हुँदैन, आयतन हुँदैन । गुदी हुँदैन । वर्तमानजस्तै हुँदाहुँदै पनि नभएकोजस्तो किताब हो ‘कोरियाना’ । कटन क्यान्डीजस्तो, खाए पनि नखाएजस्तो अनुभूति ।
त्यसो त हामी कटन क्यान्डी खोज्दै बजार डुल्दैनौँ । भेटियो भनेचाहिँ मज्जा मानेर खान्छौँ । ‘कोरियाना’ कटन क्यान्डी किताब हो । कटन क्यान्डीले मन–पेट त भरिन्न, तर त्यसको स्वाद र त्यसलाई खानुको आनन्दानुभूति भने अर्को कटन क्यान्डीवाला देख्नेबित्तिकै जिब्रोमा आइहाल्छ । जस्तो कि ‘कोरियाना’ चाख्नासाथ मैले ‘दोचा’ सम्झेको थिएँ ।
हलुका हुनुको अर्थ, गुदी नहुनुको अर्थ, अर्थहीन हुनु होइन । कटन क्यान्डीभन्दा हलुका हावा छ, हावाभन्दा हलुका छ शून्य । हलुका हुन नसकेकै कारण मान्छे ‘स्लिपिङ ट्याब्लेट’ खान्छन् । चक्कीको निन्द्राभन्दा बोझिलो रात के होला ? सायद शून्यभन्दा पनि हलुका हुनुपर्छ प्राकृतिक निद्रा । निद्राभन्दा हलुका हुन्छ ध्यान । र, ध्यान गर्नु भनेको वर्तमानप्रति सचेत हुनु हो । बौद्धमार्गी,झेनहरू जसलाई अवलोकन भन्छन् । प्रकृति, आश्चर्य र विचारको त्रिखुट्टीमा उभिने अवलोकनबाटै हाइकु जन्मेको हो । तर, ध्यान ज्ञान होइन । ज्ञानवादी पाठकले ‘कोरियाना’ नपढे पनि हुन्छ ।
त्यसो त ‘कोरियाना’ले आफ्नो पाठकको प्रस्ताव नै गरेको छ । भन्छन् नि विद्वानहरू– आख्यान र गैरआख्यानको भेद छुट्याउने जिनिस भनेका स्थापित कथावाचक (न्यारेटर) र प्रस्तावित पाठक हुन् ।
आख्यानको न्यारेटर भनेको लेखक आफैँ हुँदैन । होजस्तो देखिए पनि हो भन्न पाइँदैन । गैरआख्यानको न्यारेटर लेखक स्वयं हुन्छ । होइनजस्तो देखिए पनि होइन भन्न पाइँदैन ।
लेखक : नारायण वाग्ले
प्रकाशक : नेपालय
पृष्ठ : २४२
मूल्य :रू.४९५/–

उता पाठकका हिसाबले आख्यान आमसाहित्य हो जो अक्षर खुट्याउने सबैका लागि लेखिएको हुन्छ । कसैले पढ्दै–नपढ्नु वा पढेर नि नबुभ्mनु भिन्दै कुरा । आख्यान मेरो पाठक यस्तै हुुनुपर्छ भन्ने पूर्वानुमानमा लेखिँदैन । पाठकको प्रकार ताकेर लेखिने आख्यानमा प्राण हुँदैन । तर, गैरआख्यान सबैका लागि लेखिँदैन । वा कम्तीमा लेखकले गैरआख्यान लेख्नुअघि आफ्ना सम्भावित पाठकको अनुमान गरेको हुन्छ : यति पढेको, यस विषयमा सामान्यज्ञान भएको, यस्तो व्यहोरा अनि विचारको, यहाँ बस्ने, यो लिंगको, यो उमेरको आदि आदि ।
जस्तो कि, वाग्लेकै ‘कोरियाना’मा पाठकको एउटा चित्र छ । किताबैभरि पाठक अर्थात् ‘तपाईं’सँग उनी संवादरत छन् । पाठकलाई उनले ‘तँ यस्तो छस् उस्तो छस् । अबचाहिँ यसो गर । उसो नगर ।’ भनेर काम अह्राएका छन् । घरि ‘कफी, चिया वा मिल्कसेक घुक्र्या’ भन्छन् । घरि ‘चिसो पानीमा कागती निचोरेर खा’ भन्छन् । घरि ‘कोठाभित्र लिड लाइट बालेरै भए पनि गमलामा बिरुवा रोप’ भन्छन् । उनको अह्रनखटनले बनेको खरी घोटेर मोटा रेखाले स्केच गर्दा ‘कोरियाना’को प्रस्तावित पाठकको चित्र यस्तो देखिन्छ :
क) ऊ मध्यमवर्गीय सहरिया हुनुपर्छ ।
ख) ऊ सूचना, प्रविधि, सामाजिक सञ्जालको मामलामा खग्गु हुनुपर्छ ।
घ) ऊ पुरुष नै हुनुपर्छ ।
ङ) १७औँ पेजको अन्तिम वाक्यअनुसार ऊ भनसुने मनुवा हुनुपर्छ ।
यो मेरो बेफ्वाँकको अनुमान हो । लेखकले पाठकसँग प्रत्यक्ष बोल्न थालेपछि उक्त पाठकको बयबान्की र बसोवास आफैँ बन्दै आउँदो रहेछ, मस्तिष्कमा । त्यो मान्छे म आफैँ हुँ कि होइन ? थाहा हुँदै जाँदो रहेछ । मैले जिज्ञासा मात्रै मेटाउन यसो ख्यारखुर पारेको यस्तो अन्टसन्ट चित्र पो बनेछ ! यस्तो चित्र पाठकैपिच्छे फरक आउन पनि कति बेर ! त्यसैले यसमा जोडबल गर्दिनँ । माथिका चार बुँदालाई नजरअन्दाज गरिदिए पनि हुन्छ । बरू म विषयवस्तुको बातमा थिएँ । त्यतै फर्किन्छु ।
‘कोरियाना’का दुई पाना पढ्दापढ्दै झलक्क लाग्छ, यो ‘स्ट्रिम अफ कन्सस्नेस’ हो । चौथो पाना सक्दा लाग्छ, होइन यो त ‘इन्टेरियर मोनोलग‘ हो । छैटौँ पाना पढेपछि सोच्छु, यो खासमा सोह्रौ“ सदीको मेटाफिजिकल कविताको छनक अहिले गद्यमा गएर पुनर्जन्म भएको हो ।
‘कोरियाना’मा असली ट्विट पाराका फुर्के विचार प्रशस्तै उनिएका छन् । विचार र बहकाउपन कोभेल्कोले पाठकलाई उल्कै उफार्छ । पहाडी बर्खेखोलामा पौडी खेलेजस्तो हुन्छ पठन । खोलाको बहाव कहिले स्वाभाविक, प्राकृतिक र प्रासंगिक लाग्छ । अनि ‘अब त भेल्को कटियो कटियो’जस्तो भान हुन्छ, तर यसो पानीमाथि टाउको उचालेर हेर्‍यो, ज्यान त ठामको ठाम । पठन पूरै वारिको वारि । उत्तिखेरै के उर्लेर आउँछ के ? सबैकुरा आकस्मिक लाग्छ, ठेलमठेल लाग्छ । कतै सचेत लाग्छ, कतै सतत । अचेत भने लाग्दैन ।
‘कोरिनाया’का दुई पाना पढ्दा–पढ्दै झलक्क लाग्छ, यो ‘स्ट्रिम अफ कन्सस्नेस’ हो । चौथो पाना सक्दा लाग्छ, होइन यो त ‘इन्टेरियर मनोलग’ हो । छैटौँ पाना पढेपछि सोच्छु, यो खासमा सोह्रौँ सदिको मेटाफिजिकल कविताको छनक अहिले गद्यमा गएर पुनर्जन्म भएको हो । तर, आठौँ पाना पछि लाग्छ, होइन यो अर्कै केही हो, तर माथि सोचेका जम्मैको मिसमास पक्कै हो । त्यसमाथि थपथाप पनि हो । कतै असाध्यै भावुक– कतै चञ्चल, कतै अचाक्ली गहिरो– कतै साह्रै सतही, कतै उधुम वैचारिक– कतै उखुम बहकाइला, कतै सारगम्य मूर्त – निस्सार अमूर्त, कतै वर्णनको वर्षा – कतै वाचनको खडेरी; यस्तो लाग्छ ‘कोरियाना’ आख्यानको धागोमा उनिएका बहुरंगी गैरआख्यान फूलहरूको माला हो । भलै यसरी अथ्र्याउँदा मालाको डोरी साह्रै मसिनो, तर उनिएका फुलका थुंगा साह्रै गह्रुँगो देखिने खतरालाई आत्मसात् गनुपर्छ । खतरा किनभने, यस्तो माला गलामा सिउरिन मिल्दैन । फूलको वजनले झड्काल्ने हुनाले धागो चँुडिन्छ । बरू गैरआख्यानको धागोमा उनिएका आख्यान फूलहरूको माला भनिदिँदा माला नचुँडिने पक्का हुन्छ । तर, फूलभन्दा मोटो धागो ? यो त अल्लि सुहाउँदो हुँदैन । मोटो त लट्ठो पो हुन्छ । लट्ठोले तोरण बन्छ माला बन्दैन ।
म कहिलेकाहीँ विचार्छु, संसारको साहित्यिक इतिहासलाई‘ होल–टाइमर’ लेखकभन्दा ‘पार्ट–टाइमर’ लेखकका कृतिले ज्यादा प्रभाव पारेका छन् । शुद्ध साहित्यिकलाई भन्दा यस्ता ‘अशुद्ध’ अनुयायीलाई विषय र अनुभवको एउटा अतिरिक्त सुविधा सदैव रहेको हुन्छ । एडम स्मिथको श्रम विशिष्टीकरणको सिद्धान्तले वस्तुको मात्रै होइन, साहित्यको उत्पादनमा समेत उत्तिकै प्रभाव पारेको छ । विभिन्न पेसा व्यवसाय र अध्ययनको क्षेत्रबाट साहित्यमा हाम्फालेका यस्तै लेखकहरूका कारण खासमा साहित्य कोठाभित्रको घोत्ल्याइँबाट बाहिर निस्केको हो । यसमा अनेकन विधा, विचार र विधि थपिएका हुन् ।
वाग्ले पनि एउटा उदाहरण हुन् । उनको भनाइमा साहित्य उनको व्यसन हो, पत्रकारिता पेसा । उनको साहित्य लेखनमा पत्रकारिताको र पत्रकारितामा साहित्यले पारेकोे प्रभावको विषय अर्कै खोजको कुरा होला, तर वाग्लेको लेखनीले छोट्याएको अभिव्यक्तिको आकारका बारेमा र्‍यान्डम रिडर्सका धेरै फोरममा मैले बोलेको छु । शब्द चयन, वाक्य संगती, अनुच्छेद विभाजन आदिमाथिको वाग्ले तकनिकी अहिले आम तकनिकीजस्तै भएको छ । छरिता वाक्य, कचिला अनुच्छेद, फारु संयोजक, निषेधित (छद्म)विराम वाग्ले–अभिव्यक्तिका अभिव्यञ्जना हुन् । विशेषणभन्दा बिम्बको प्रचुरता उनको लोभलाग्दो लेखन–सम्पदा हो । उनको लेखनमा गण्डक क्षेत्रमा बोलिने ग्रामीण शब्द र लवजको छेलोखेलो बसोवास हुन्छ । वाग्लेको ‘कफिगफ’ स्तम्भ र ‘पल्पसा क्याफे’ उपन्यासले नयाँ पुस्ताका सबैको लेखन शैलीलाई पारेको प्रभाव छरपस्टै छ । आफ्नो सदाकालीन लेखनशैलीमा यसपटक भने कुमार नगरकोटीका झैँ शब्दको उच्चारण पद्धतिमा समेत लेखेर ‘कोरियाना’मा उनले गज्जबको ‘सिम्फोनिक इफेक्ट’ निकालेका छन् । शब्दको ध्वनि र विन्यासको बिटमा उनका वाक्यहरू नृत्यमग्न देखिन्छन् । अनुच्छेदहरू सोचमग्न । पाठक त्यसै मनमग्न ।
‘कोरियाना’का हरेक वाक्य बाटोजस्तै लाग्छन् जसका प्रत्येक शब्दहरूबाट अन्तै पुग्ने आँखाले बाटा उम्रिएका छन् । एउटा वाक्यमा आउने सबै मूल शब्दमा घोत्लिनु र विचारको लामै फुर्को जोडेर फेरि मूलबाटोमा ढलिमली फर्किनु ‘कोरियाना’को संगठन हो, संरचना हो ।
मलाई खित्कनः हाँसो उठेको एउटा कुरा के भने किताबकै बीचमा उनले ‘यो किताब राति पढे उत्तम’ भनेर सुझाएका छन्, तर खासमा यो किताब पढ्ने उपयुक्त समय बिहान हो । कोरियाना जो छ, ब्रेकफास्टजस्तो छ । ब्रेकफास्ट स्किप गर्ने मेरोजस्तो बानी भएकाहरूले भने डेजर्ट वा सलादका रूपमा पढे पनि हुन्छ । तर, रातिचाहिँ नपढ्नू । अब एउटा ‘अफलाइन’ कुरा गर्छु ।
हामी कटन क्यान्डी खोज्दै बजार डुल्दैनौँ । भेटियो भनेचाहिँ मजा मानेर खान्छौँ । 'कोरियान' कटन क्यान्डी किताब हो । कटन क्यान्डीले मन–पेट त भरिन्न, तर त्यसको स्वाद र त्यसलाई खानुको आनन्दानुभूति भने अर्को कटन क्यान्डीवाला देख्नेबित्तिकै जिब्रोमा आइहाल्छ ।
जीवजन्तु र वनस्पतिका प्राकृतिक स्वभावमा मान्छेको प्रवृति घुसाएर बिम्ब बनाउने परिपाटी आमलेखकमा छ । एकाध अपवाद बाहेकजीव–वनस्पतिलाई गलत बिम्बका रूपमा उभ्याउने हुतिहारा खेलो ‘कोरियाना’मा खासै नदेख्दा मलाई सन्तोषै भयो । स्याल, फ्याउरो, ब्वाँसो, हुँडार, गिद्ध, कुकुर, सुँगुर, जुका, सर्प, भ्यागुता, बिच्छी आदिजस्ता निरीह प्राणी मात्र नभई सिउँडी, सिस्नो, खिर्रो, काँडा, काँस आदि वन्यजाति सदैव साहित्यिक बिम्बको कोपभाजनमा पर्दै आएका छन् । यस्तो साहित्य पढेका कलिला पाठकको अवचेतनमा जीवजन्तुप्रतिको दृष्टिकोण कस्तो भएर बस्छ ? साहित्यिकहरू बिर्सन्छन् ‘हिंस्रक’ भनिने स्यालले रमाइलोका लागि कुखुरा मार्दै हिँड्दैन । अघाएको बाघ हामीजस्तो भात–भ्रमणमा निस्कँदैन । बाघलाई थाहा छ, ऊ निस्कियो भने जंगलको शान्ति भंग हुन्छ ।
साना किराहरूको जाल बुनाई, कमिलाको खुदो, बाघको लोककथा, चराको छिनछिने वर्णन ‘कोरियाना’का उत्सवयोग्य अवसर हुन् । तर, अग्ला बाँसको निहुराइलाई मान्छेको स्वभाव जनाउन प्रयोग गरेको भने चित्त परेन । ‘फलेको वृक्षको हाँगो’ मलाई मन नपर्ने कवितांश हो जसले नफुल्ने नफल्ने बिरुवालाई अपमान गरेको छ । बाँस साना जातका चरा बस्ने उन्नत घर हो । घर होइन, समाजै हो । चरा–किराका बारेमा काव्यिक प्रेम छताछुल्ल देखाएका वाग्लेले बरा बाँसलाई किन कातर, डरपोक देखाएका होलान् ?
सक्किनुअघि कवि तीर्थ श्रेष्ठको कविता
‘हिउँमा लेखिएका नामहरू’ उद्धृत गरिनँ भने शीर्षक रिसाउला:
हामीले लेखेर आएका छौँ हिउँमा आ–आफ्ना नामहरू
एक छिनपछि हिउँ थपियो भने बाँकी रहने छैनन्
हाम्रा नामहरू
एकछिनपछि घाम लाग्यो भने पनि बाँकी रहने छैनन् हाम्रा नामहरू
हामी रहँदा रहँदै नरहने हाम्रा नामहरू
हामी नरहँदा कसरी रहलान् हाम्रा नामहरू ।
Published at:

Saturday, August 26, 2017

अपरेसन थिएटरमा 'पैताला'





राम लोहनी

नेपाली आख्यान परम्परा अझै पनि सामाजिकयथार्थवादबाट मुक्त भइसकेको छैन । सामाजिक मुद्दाहरूलाई केन्द्रमा राखेर कल्पनाको पातलो जलप लगाइएका कथा, उपन्यासकै बाहुल्य छ अझै । सिद्धान्तकेन्द्रित र विशुद्ध काल्पनिक कथावस्तु भएका उपन्यास विरलै भेटिन्छन् । सरुभक्तको पागल बस्ती, सञ्जीव उप्रेतीको घनचक्कर केही यस्तै उदाहरण हुन् । कुमार नगरकोटीका आख्यानहरूले जादुई यथार्थ र अतियथार्थलाई औपन्यासिक विषयवस्तु बनाएका पाइन्छन् । नेपाली भाषाकै पहिलो उपन्यास वीर चरित्रको विषय यथार्थभन्दा बेग्लै जादुई र तिलस्मीले भरपूर थियो । पछिल्लो समय गनेस पौडेलको उपन्यास पैतालाले त्यही बाटो पछ्याएको छ ।

उपन्यासको कच्चा पदार्थ
अलेक्जेन्डर वालेट हिन्दु पौराणिक पात्र शुक्राचार्यले आविष्कार गरेको सञ्जीवनी बुटीको विद्या प्राप्त गर्न सफल हुन्छ । यद्यपि, प्राविधिक कारणले गर्दा यो विद्या जस्ताको तस्तै प्राप्त गर्न भने सक्तैन ऊ । तर पनि उसले जति प्राप्त गरेको छ, त्यो धेरै महत्त्वपूर्ण छ । उसले नेपालको हिमालयमा अनुसन्धान गर्ने क्रममा पेरिओडिक टेबुलमा नभएको तत्त्व पत्ता लगाएको छ । आजसम्मका कुनै वैज्ञानिकले पनि मेसो नपाएको र आजभन्दा छ करोड वर्षपहिले नै हिमालयमा उत्पत्ति भएको यो तत्त्वले असामान्य रूपमा चिसो पैदा गर्ने क्षमता राख्छ । ठूलो भूभागलाई एकै छिनमा चिसो पारेर जमाइदिन सक्छ यसले । यसलाई वालेटले एनएचसिक्ससीवाई नाम दिएको रहेछ । वालेट आफू मर्नुअगाडि यी दुई ज्ञान कुनै योग्य र विश्वासी व्यक्तिलाई सुम्पन चाहन्छ । एक्काइस वर्षअघि राराको पदयात्रामा भेटिएको किशोर जोस्मणि आरण्य उसको नजरमा आइपुग्छ । वालेट जोस्मणिलाई नै यो ज्ञान दिन चाहन्छ । यो ज्ञान दोस्रो व्यक्तिको हातमा नपरोस् भन्ने कुरामा पनि सजग छ वालेट । यही क्रममा जोस्मणिलाई एक पछि अर्को चिठी दिने, पुर्‍याउने समस्यामा मुख्य कथा केन्द्रित छ ।
उपन्यास सात अध्याय र पृष्ठभूमिसहित गरेर आठ खण्डमा विभाजित छ । उपन्यासको विकाससँगै पात्रहरू क्रमश: पारलौकिक हुँदै जान्छन् । रहस्य र अतियथार्थको पृष्ठभूमिमा कथालाई आरोपित गरिएको छ । प्रत्येक अध्यायको शीर्षकलाई खास प्रकारका चित्रहरूद्वारा प्रस्ट्याउन खोजिएको छ । तर ती चित्रको परिचय कतै पनि दिइएको छैन । ती चित्र लेखकका मौलिक हुन् कि होइनन् भन्ने पनि खुलाइएको छैन । चित्रको बारेमा जानकार नभएका पाठकहरूलाई ती चित्रहरू उद्देश्यप्रेरित पनि हुन सक्छन् भन्ने ख्याल नहुन पनि सक्छ । हरेक चित्रसँगै चर्चित व्यक्ति वा ग्रन्थका भनाइहरू पनि उद्धृत गरिएका छन् । यद्यपि सबै ठाउँमा ती अभिव्यक्ति र चित्रको बीचमा सामञ्जस्य भने देखिंदैन ।

तन्त्र र रहस्य
दोस्रोदेखि सातौं अध्यायलाई योग/तन्त्रका छ चक्रहरू मूलाधार चक्र, स्वाधिष्ठान चक्र, मणिपुर चक्र, अनाहत चक्र, विशुद्ध चक्र र आज्ञा चक्रद्वारा चिनाउन खोजिएको छ । तर ती चक्रहरूको प्रतीक चित्र अस्पष्ट र अपूर्ण छन् । चक्र भनेको बस्ज मन्त्र, कमल दलको संख्या र तिनका प्रतिनिधि वर्ण, रङ, देवता आदिको समग्र स्वरूप हो । तर यो पाटोमा लेखक/प्रकाशकको लापरबाही प्रकट भएको छ । साधकको नजरमा यो गम्भीर त्रुटि हो । खास चक्रको जागरणपछि जुन भावको सञ्चार हुनुपर्ने भनेर योग/तन्त्रशास्त्रमा चर्चा गरिएको पाइन्छ, चक्रसँग जोडिएको कथा अंश पढिसकेपछि पाठकमा त्यस्तै प्रकृतिको भाव सञ्चार उदय हुने अपेक्षा हुन्छ । पुस्तकको बाहिरी आवरणमा उल्लेखित तान्त्रिक कथाविधानपद्यांशले सम्भवत: उपन्यासको यही संरचनालाई दाबी गरेको हुन सक्छ । तर, त्यसमा कथा थोरै मात्र सफल देखिन्छ । मूलाधार चक्रको पाठमा वासनाप्रधान उपकथाले शक्तिको प्रवाह ऊध्र्वउन्मुख रहने तथ्यलाई त देखाएको छ । तर पनि यहाँ रहने मानिएको कुण्डलिनी शक्तिको महत्त्व र चरित्रको बारेमा केही खुल्दैन । खासमा कथा केन्द्रीयभन्दा पनि परिधीय वर्णनमा अलमलिएकाले त्यस्तो हुन गएको हो ।
पृष्ठभूमि खण्डको शीर्षक इजिप्टियन पुराकथाको चित्र हो । संसारका प्राय: पुराकथामा स्त्रीलाई धरती र पुरुषलाई आकाश मान्ने गरेको पाइन्छ । तर यो मिथमा स्त्री आकाश हो, र पुरुष धरती । नारीको प्रधानता र सक्रियताको तत्कालीन चिन्तनलाई यो चित्रले प्रस्तुत गर्न खोजेको व्याख्या गरिएको पाइन्छ । यो खण्डको कथामा स्त्रीका नामकी पात्रलाई न्यारेटरको रूपमा कथामा प्रवेश गराएर मुख्य भूमिका दिन खोजेकाले चित्रसँगको सामञ्जस्य अनुमान गर्न सकिन्छ । अन्तिम अध्याय उल्लुशीर्षकमा छ । अन्य अध्यायमा उल्लुको संकेतले कथामा आख्यानकारको प्रवेशलाई सूत्रधारको रूपमा प्रयोग गरिएकाले यो अध्यायमा आख्यानकार नै कथावाचक भएको बुझिन्छ ।
चित्रहरू अध्यायविभाजनमा मात्र केन्द्रित छैनन् । अध्यायको आन्तरिक विभाजनमा पनि विविध चित्रहरूको भूमिका छ । उदाहरणका लागि मूलाधार चक्रअध्यायभित्र दुइटा चित्र छन्आफ्नै पुच्छर खाँदै गरेको सर्प र कमण्डलु । सर्पलाई सृष्टि, स्थिति र संहार तीनै कुराको प्रतीक मान्ने गरिएका मिथहरू संसारका धेरै सभ्यतामा पाइन्छन् । वैश्व सर्प (कज्मिक सर्पेन्ट) को यो स्वरूप धेरै पुरानो हो । जन्म र मृत्युको शाश्वत चक्रलाई यसले संकेत गर्दछ । सर्पले पटकपटक काँचुली फेरेर नयाँ जुनीमात्र प्राप्त गर्दैन,
आफ्नो पुच्छर आफैं खाएको प्रतीकले सृष्टि र संहार, जन्म र मृत्यु, लय र प्रलय परिपूरक घटना हुन् भन्ने संकेत पनि दिन्छ । ताओ दर्शनको यिङ र याङसँग पनि यसको समभाव रहेको छ । सर्पको वृत्तभित्र महामृत्युञ्जयको मन्त्र र सम्बन्धित कथाभित्र वर्णित सञ्जीवनी विद्या, देवासुर शत्रुता र शुक्रपुत्री देवयानी तथा बृहस्पति पुत्र कचबीचको प्रेमको त्रिकोणात्मक सम्बन्ध आकर्षक र रोमाञ्चक छ । कथामा मिथकको सुन्दर विमिथकीकरण गरिएको छ । बाइबलको बुक अफ जजिजमा वर्णित स्याम्सन र डेलिलाह (दिलाइलह्) को अमर प्रेम पूर्वीय पुराणको कचदेवयानीको प्रेमकथाको बेग्लै संस्करण मात्र हो भन्ने अर्थ सम्प्रेषण भएको छ । साथै पौराणिक भूगोललाई पनि वर्तमान नेपालको परिचित भूगोल मुस्ताङ र चितवनको परिवेशमा खडा गरिएको छ ।
तन्त्रको गहिराइलाई कथामार्फत देखाउनभन्दा उपन्यासकारले विविध तन्त्र र रहस्यलाई समावेशी बनाउन जोड दिएका देखिन्छ । जनकपुरको संस्कृतिमा भिजेको विदेह तन्त्रदेखि नेपालगन्जको मुस्लिम समुदाय, किरातको मुन्धुमममा वर्णित मुजिङ्ना खायङ्नादेखि राजा सोलोमनको रउमको सिलसमेतलाई समावेश गराइएको छ । स्वाधिष्ठान चक्रको उन्मादलाई रुमीको पागलपन र जनकपुरको वीर्यकुण्डमार्फत दर्साइएको छ । तर ईडा र पिंगलाको मिलन किन अनाहत चक्रमै गराइयो प्रस्ट हुँदैन । उता आज्ञा चक्रभित्र सैतानी चरित्रको रउमको सिलर भूकम्पको वर्णन छ । जबकि आज्ञा चक्र ध्यानको प्रवेशमार्ग हो । यो खण्डमा विग्रह र विनाशको त्रासदी परेको छ । भावनाप्रधान अनाहत चक्रभित्र पनि वासना र कामनाले प्रधानता पाएको छ ।

प्राविधिक संरचना
उपन्यासमा अतियथार्थिक (सर्रियालिस्टिक) रङमा रङ्गिएको छ । सपना र यथार्थलाई मिसमास पारिएको छ । पात्रहरू यथार्थ भईकन पनि अयथार्थिक छन् । जोस्मणि केही समयअघि मृत भइसकेको व्यक्तिको औपन्यासिक अवतार हो । लोथिराको कुरूपतालाई भयानकता प्रदान गरिएको छ । भूगोल र समयमा संकुचन भएको छ । सपना र विपनाको सीमारेखा भत्काइएको छ । सपना चोर्ने र छाया अलग गर्नेजस्ता प्रसंग रोमाञ्चक लाग्छन् । सपना र विचारहरू पनि पारदर्शी छन् । जस्तो कि जोस्मणिकी पत्नी सारिकाले आत्महत्या गरेको कुरा आख्यानकारले देखेको सपना हो । तर न्यारेटर बूढी आख्यानकारको सपनासँग परिचित छे ।
उपन्यासमा मूल कथा भएर पनि त्यसभित्र प्रसंग, बेप्रसंगका उपकथा छन् । पूर्वज निकुञ्जको जीवनी, सुकारामको डायरी, माक्सोती बूढीको कथा आदि । लेखक/आख्यानकारलाई कथाकी न्यारेटर स्त्रीकाबाट कथा निर्माणको क्रममा निर्देशनहरू प्राप्त भइरहन्छन् । आख्यानकार र मूलपात्र जोस्मणिलाई भेटाइएका घटनाले आख्यानकार स्वयम् पात्र बन्न पुगेको छ । उपन्यास परम्परागत आख्यानको सीमा अतिक्रमण गरेर अधिआख्यान बनेको छ ।
उपन्यासलाई बाँध्न वालेटको चिठीहरूलाई साधनको रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । पहिलो चिठीमा उसले आफूले बताउन चाहेको जानकारी अर्को चिठीमार्फत दिन खोजेको उल्लेख गरिएको छ । तर प्रत्येक दोस्रो चिठी अर्को चिठी पाउने ठाउँ र व्यक्तिको चयनमा केन्द्रित हुन्छ । यसले पाठकको कौतूहललाई जोगाउन मद्दत गरेको छ । तर चिठी पाउने तरिका रहस्यमयी र स्वप्नसदृश छ । उपन्यासको अर्को रोचक पक्ष भनेको एउटा निश्चित मोबाइल फोनबाट आउने सन्देश हो । यसलाई लेखकले आकर्षक र रोचक पाराले पठन विश्रामको रूपमा उपयोगी तुल्याएका छन् ।
उपन्यास मूलत: रहस्यप्रधान छ । घटनालाई सशक्त ढंगले उठान गरिएको छ, तर त्यसको पटाक्षेप हुँदैन । वालेटले दिन खोजेको उसको अनुसन्धानको जानकारी जोस्मणिको हातमा आइपुग्दैन । वालेटले जोस्मणिलाई जुन ठाउँमा पुर्‍यायो, त्यहाँ रहस्यको पर्दा उघारिँदैन । कथाको यो अंशको शीर्षक क्यूआर कोडको चित्र दिइनु आफैंमा एउटा संकेत हो । जब जोस्मणि घनघोर अँध्यारो सुरुङ पार गरेर एउटा सुरम्य स्थानमा पुग्छ, त्यहाँ कार्ल माक्र्सको सालिक भेटिन्छ । माक्र्सको हातमा विज्ञान भैरवतन्त्रको किताब छ । त्यहीँ भेटिन्छन्, माक्र्सका एक्काइसौं शताब्दीका प्रखर अनुयायी पुष्पकमल दाहाल प्रचण्ड। प्रचण्डको देब्रे खुट्टा छैन । एक खुट्टाले, कहिले बैसाखीको सहायताले त कहिले दुई हातसहित मिलाएर तीनखुट्टे भएर हिँड्छन् उनी । यो परिदृश्य राजनीतिक दृष्टिले सटीक र व्यंग्यात्मक पनि छ । तर, विशुद्ध स्वैरकाल्पनिक कथावस्तु भएको उपन्यासमा प्रचण्डलाई, निजलाई आरोपित भूमिकाको पृष्ठभूमिमा, ‘नेपालको वर्तमान प्रधानमन्त्रीभनेर सार्वजनिक पदसमेत तोकेर चिनाउनु जरुरी थियो ? प्रश्न उठ्न सक्छ ।
यौनको स्वच्छन्द वर्णन उपन्यासमा मिहिन ढंगले घुलेर रहेको छ । त्यसो त यौन सृष्टिको कारण र रहस्य दुवै हो । तन्त्रसँग पनि अभिन्न रूपले जोडिएको छ यौन । अतियथार्थिक स्वप्नजगत्मा यौनको भूमिका प्रवल रहने कुरालाई स्विकारिएकै छ । तर पनि ठाउँठाउँमा यौनको वर्णन कथाले मागेभन्दा बढीरहेको भान पर्छ । समाजले पुरुषलाई यौनको चर्चा, परिचर्चा गर्न दिएको छुटलाई लेखकले स्वच्छन्द उपभोग गरेका छन् । शिवजीले जाँघेभित्रबाट दर्शन दिसकेका थिएजस्ता अभिव्यक्ति सामान्य अवस्थामा स्विकार्न गाह्रै पर्छ ।

समस्या र प्रश्न
स्त्रीकाको पति त्रुपकको भाइलाई भूतनाथ मन्दिरको पुजारीको भूमिका दिइएको छ । तर अर्को ठाउँमा उसलाई स्त्रीकाकै भाइको रूपमा सम्बोधन गरिएको छ । त्यस्तै, रारा यात्राको क्रममा वालेटलाई पन्ध्र दिन बाटोमा अलपत्र परेको भनिएको छ, जबकि यात्राको वृत्तान्तले त्यस्तो बताउँदैन । समयको यो फरक स्वप्नावस्थामा हुने स्थान/काल विलोप वा संकुचन नभएर प्राविधिक त्रुटि नै हो । यस्तै अन्य केही समस्याहरू छन्, जुन सुधार हुन सकेको भए राम्रो हुने थियो ।
सञ्जीवनी विद्याअनुसार शरीरको रासायनिक प्रक्रियालाई रोक्ने वा रोकिएको प्रक्रियालाई पुन: सक्रिय गराउने प्रविधि कम्तीमा तर्कसंगत ठहरिन सक्छ । तर अणुहरू डिफ्युजहुँदा चिसो उत्पन्न हुने कुरा विज्ञानको थर्मोडाइनामिक्सको सिद्धान्तको विरुद्ध देखिन्छ । भौतिक विज्ञानको परिभाषामा चिसो हुनु भनेको ताप शोषित हुनु हो । वस्तुबाट जति ताप शोषण गर्न सकियो, त्यति त्यसमा चिसोपन बढ्दै जान्छ । तर एनएचसिक्ससीवाई नाम दिइएको धातुको अणु डिफ्युजहँदा चिसो पैदा हुने भनेको के हो, त्यो स्पष्ट छैन । पेरियोडिक टेबुलमा नपरेको सही, यो तत्त्वलाई पेरिओडिक टेबुलका अन्य तत्त्वकै हाराहारीमा राखिसकेपछि अन्य तत्त्वमा लागू हुने प्रकृतिको नियम यसमा पनि लागू हुनुपर्छ । यो तत्त्वको थप प्रसंग अन्यत्र आएको छैन भने यसको कल्पना गरियो किन ?

उपन्यासको शीर्षक
पैतालाको प्रसंग उपन्यासभित्र मुख्य गरेर दुई ठाउँमा उठेको छ । नेपालगन्जको एउटा शयनकक्षमा सुतिरहेका ईडा र पिंगलाका दुई जोडी पैताला देखिएका छन् । अर्को, उपन्यासको अन्तमा जोस्मणि सुरुङ मार्गबाट जाँदै गर्दा उसले पैतालाको महत्त्व अनुभूत गरेको देखाइएको छ । एकपटक पैतालाले दिशासूचकको काम गरेको छ । अर्कोपटक, पैतालामा ठेस लागेर ऊ लड्छ । अर्को क्षण जोस्मणिलाई आफूलाई उभ्याउने पैताला नै मुख्य हो भन्ने दिव्यज्ञान बोध हुन्छ । त्यसो त सभ्यताको विकास भनेको मानिसको यात्राबाटै आरम्भ भएको हो । अफ्रिकाको कुनै स्थानमा विकास भएको मानिस पैतालाकै भरमा विश्वभरि छरिएका हुन् । पैतालामा उभिएर टाढाटाढा हेर्न सक्ने क्षमतासँगै मानिसमा बुद्धिको विकास हुन थालेको बताइन्छ । पैतालामा उभिन सक्ने भएपछि हात स्वतन्त्र भए । त्यसले औजार समात्यो । यसप्रकार सभ्यताको मूलमा पैताला नै थियो र छ भन्ने कुरा दार्शनिक रूपले सिद्ध गर्न सकिन्छ । उपन्यासको मूलपात्र जोस्मणिको यायावर स्वभाव पनि पैतालाकै देन हो । तथापि, उपन्यासमा वर्णित रहस्य र जादुई यथार्थका प्रत्येक घुम्तीमा पैतालाको भूमिका कति रह्यो भन्ने कुरामा चाहिँ बहस हुन सक्छ ।

प्रकाशित: श्रावण १४, २०७४
Published at :