Contact Form

Name

Email *

Message *

Z

Showing posts with label नागरिक. Show all posts
Showing posts with label नागरिक. Show all posts

Friday, June 29, 2018

खप्तड : एक तान्त्रिक रात्रिभोज


भोजको निम्तो ::

अच्छा गुरुले यसो गर्नु पर्यो । 
कसो गर्नु पर्यो 
खप्तड काव्य यात्रामा मिसिन पर्यो  

जिन्दगीमा यी ३ कुराको निम्तो नटार्नू भनी म आफैलाई बेलाकुबेला सम्झाइरहन्छु ः घुमघाम, दारुपानी अनि प्यार । घुमक्कड, पियक्कड र प्रेमक्कड मानिसको मन राखिरहनु पर्छ । त्यसो त आफूले नटेकेको भूगोलमा बहकिनु, पहाडी सालको दारु गिलासमा घरबुना नारेपा घुट्क्याउनु, बिझाउने बिस्तारामा मनमगन फरबिडन एप्पल चबाउनुमा मेरो आफ्नै फिल्डरेकर्ड छ । रुचिको फिल्डभित्रको सेल्फ रेकर्ड । घुमक्डक अमृत भादगाउँलेको एक नम्मरी निम्तो टारेर आफ्नै रेकर्ड खराब गर्ने कुरा भएन । बोरिया बन्तुरा कसेर तयार भइयो ।
दुई वर्षअघि बोलाएको हो खप्तडले मलाई । भनिन्छ नि तीर्थ त्यही मान्छे जान्छ जसलाई तीर्थले बोलाएको हुन्छ । परार साल पोखराकै दिवस कुँवर र म गन्तव्यमा खप्तड राखेर डडेल्धुरा, दिपायल, सिलगुढीका रनवनमा भौतारिएका थियौँ । हिउँदाका दिनमा खप्तड गइसाध्ये नहुने रहेछ । मौसमको ज्ञानबिनै कुदिएछ । एकाध दिन रल्लिँदा पनि मौसम सुधारिने संकेत नभएपछि हामी फर्केका थियौँ । खप्तडको निम्तो तिनताका ट¥यो । अब टार्न हुँदैन ।

'अमृत सुवेदी, तिमी तयार छौ नि ?’

अपेटाइजर अर्थात सन्दीपक ::

सोच्नुस् त, हाम्रा तीर्थहरू भौगोलिक रुपले विकट ठाउँमा मात्र किन बनाइएका होलान् ? हिन्दू मात्रै होइन बौद्ध, इस्लाम, इसाई, जैन आदि सबै धर्मका मख्य तीर्थहरू सम्झनोस् । अनि अहिलेको हवाई र सडक यातायातलाई भुलेर अनकन्टार विगतको कल्पना गर्नुस् ! चट्टाने पहाड, चिसा हिमाल, अभेद्य नदी प्रवाह, हिंस्रक जनावरले आवाद जंगल, प्यासिलो अनि रापिलो मरुभूमि ... । जीवनलाई नै दाउमा लगाएर मात्र पुरा हुन्थ्यो तीर्थयात्रा । तीर्थाटन सजिलो विषय थिएन । तीर्थाटन सजिलो विषय होइन ।
अनि म सोचिरहन्छु प्रायः, ईश्वरलाई यस्तो अनकन्टार ठाउँमा किन लुकाएका होलान् ? के आध्यात्म सुलभ अनुभूति होइन ? यी प्रश्नको उत्तर शेल्डन बि. कोपको बाटोमा बुद्ध भेट्यौ भने मार्देऊमा चर्चित छ । मलाई पुस्तक समीक्षामा चासो छैन । मलाई खप्तडको बात मार्नु छ ।

गुरिल्ला दाइ, एउटा चिसो बियर उघार्नुस् ! इट्स टाइम टु गेट अपेटाइज्ड ।

मेन कोर्स टु भैरव तन्त्र ::

हरेक वर्ष जेठ शुक्ल दशमीका दिनमा लाग्ने गंगा दशहरा मेला खप्तडको सांस्कृतिक पटाक्षेप हो । निर्जन निकुञ्जको त्रिवेणी धाम परिसरमा लाग्ने हजारौँ भक्तालु र पर्यटकको भीडले तपाईंलाई यस्तो आभास दिन्छ, मानौँ आदि युगको भयंकर युद्धबाट फर्केर भेला भएका काबिलाहरूको उत्सवमा तपाईं पनि सहभागी भइरहनु भएको छ ।

बियरको रमरमले पेटका अन्द्रामा भोकको क्षेत्रफलबढाएपछि रुकुम गुरिल्ला ट्रेलका उत्पादक सुरेन्द्र राना र म बिचपानीको एकमात्र होटलको एकमात्र भान्छामा छिरेर लोकल भाले भुत्ल्याउन थाल्छौँ ।

त्रिवेणी धाममा दुइटामात्रै नदी छन् । एउटा गंगा अर्को जमुना । तर त्रिवेणी हुन आवश्यक पर्ने अर्को नदी सरस्वती  भने गुप्तरुपमा बगेको विश्वास गरिन्छ । भारत प्रयागको त्रिवेणीको कथा पनि त्यही हो । त्यसो भए के खप्तड भैरवतन्त्रको छायाँभूमि हो ? सम्पूर्ण सनातन धामको लघुत्तम समापवत्र्य हो ?

महत्तम समापवर्तक पो हो कि ?’ कवि हेमन्त विवशतिर हेरेर मुस्कुराउँदै होमस्टे फ्रिक तारा पहारी भन्छन् ।

हिन्दू दर्शनको त्रिवेणी हो : ज्ञाता, ज्ञेय र ज्ञान । अथवा यसरी भन्दा पनि भयो : द्रष्टा, दृश्य र दर्शन । व्याकरणको भाषामा : कर्ता, कर्म अनि क्रिया । तन्त्रअनुसार ज्ञाता र ज्ञेय गोचर हुन्छन्, ज्ञान अगोचर हुन्छ । खासमा ज्ञान भनेको ज्ञाता र ज्ञेय बीचको सम्बन्ध हो । यी दुबै भौतिक तत्व हुन् । दुई भौतिक तत्वको सबन्धबाट अभौतिक तत्व अर्थात चेतना (ज्ञान/सत्य)को स्थापना हुने कुरा योगले गर्छ । ज्ञाता र ज्ञेय परिवर्तनशील भौतिकी भएकै कारणले तिनको सम्बन्ध पनि समयानूकुल परिवर्तन भइरहन्छ । ज्ञान र सत्य कहिल्यै अन्तिम हुँदैनन् भन्ने हेराक्लिटसको अवधारणा विज्ञान भैरव तन्त्रबाट लिएको सापटी हो । त्यो खोलामा पाइला टेक्ने कुरा त्रिवेणी परिकल्पनाकै उपज हो ।
तन्त्र अनसार मुलाधार चक्रबाट दुई नाडी इडा र पिङ्गला अर्थात गंगा र जमुना हाम्रो मेरुदण्डलाई छड्केपड्के पार्दैै माथितिर जान्छन् । गंगा देब्रे नासिका र जमुनाचाहिँ दाहिने नासिकामा जोडिएका छन् । यी गंगा र जमुनाको मिलन हाम्रो त्रिकुटीमा हुन्छ । त्रिकुटीलाई नै त्रिवेणी भनिएको छ । यसै स्थानमा हिन्दूहरू टीका लगाउँछन् । जब हाम्रो सचेत श्वास दुवै नासिकाबाट समरुप प्रवाहित हुन्छ तब त्यो तेस्रो नाडी सुषुम्ना अर्थात सरस्वती हुँदै प्रवाहित हुन्छ भनेर प्रणायामको महत्वमा बताइएको छ ।
फर्किँदाको दिन दिपायलमा घनश्याम गुरुले ध्यान गराउनु हुन्छ है’, बुद्धमाथि बौद्धिक टिप्पणी गरेर नथाक्ने अभय श्रेष्ठले सूचना जारी गर्दा मिस्टर निर्वाणले कदाचित बुद्ध बनाइदिए भने त सन्यासी भइएला भन्ने भयले मैले भने मनमनै ध्यानमा नबस्ने मुड बनाएँ । बालाबैंसमा तीनवटा निम्तो त कसैले छोड्नु नपरोस् !

, आरके अदिप्त, तिमीलाई सम्झना छ नि तीनवटा निम्तोको कुरो ?

तन्त्र भन्छ, ‘जसको मूलाधार चक्र सक्रिय छ उसको लिबिडो मस्त मोजिलो, भग्न भोगिलो हुन्छ । जसको स्वादिष्ठान चक्र सक्रिय छ ऊ चाहिँ रंग रसिलो, वस्तु विलासी हुन्छ । मणिपुर चक्र तातेको मनुष्यको जीवन शक्तिसंकलनमा सार्थक हुन्छ । अनाहत चक्र सक्रिय हुने चाहिँ कि कवि हुन्छ कि प्रेमी हुन्छ कि पागल । विशुद्ध चक्र उठ्नेको मन्त्र हुन्छ ‘... धिक्कार होस् मकन बाँच्नु नराखी कीर्ति ।जसको आज्ञा चक्र चन्चले छ ऊ उत्सुक छ, छटपटे छ, केही न केहीको खोजमा दिमागको बारी खनखोस्री रहन्छ ।  सहस्रार चक्र सक्रिय भएको मानिसको लागि जिन्दगी एक खेल हुन्छ । लीला ।

हेर गनेस, अब म उसलाई एउटा लालीगुँरास दिन्छु । शाहरुख खान स्टाइलमा ।मुलाधारमा मस्त तर भयंकर अनाहत कवि हेमन यात्रीले अनुमति मागेपछि मैले स्वीकृति किन नदिनू ?

अंग्रेजीको सेक्सीशब्दलाई शुद्ध नेपालीमा अनुवाद गर्दा के हुन्छ ?’ आज्ञा चक्रमा घुमिरहने भादगाउँले प्रश्नलाई कामुक, आकर्षकउत्तर दिनेहरू फेल भए । पछि उत्तर सुनेर हेमन पनि हाँस्दैछ । हेमन हाँसेको सुन्नुभो ?

डिजर्ट उर्फ आकाश यात्रा ::

जिन्दगीमा कति हिँडियो कति तर खप्तड पुगेपछि मात्रै अनुभूति भयो म धरतीमा होइन आकाशमा हिँडिरहेको छु । यस्तो लाग्यो, प्रकृतिको खास सुन्दरता त आकाशको सापेक्ष अनुभूत हुँदो रहेछ ।
सहस्रारलिंगको दर्शनपछि हामी दालभात ताकेर हिँडिरहेका थियौ । तालुमाथिको घाम कोल्टिसकेको थियो । भोक र प्यासको अन्तिम परीक्षामा कोही साथी चिट चोर्दै थिए, कोही चोराउँदै थिए । सरासर उत्तीर्ण होलान् जस्तो कोही देखिएका थिएनन् । सधै झैँ सबैभन्दा अगाडि हिँडेको म डाँफेकोटबाट देखिएको दृष्यले अवाक भएँ । अहो त्यो पाटन ! अहो त्यो आकाश ! खुसीले रन्थन्याएर मलाई के गरुँगरुँ भयो । भीरको ठूलो ढुंगोको डिलमा बसेर मस्त मुतेँ । मुतेर लिङ्ग निथ्रिएपछि भ्युटावरको घाँसे थाप्लोमा फन्फनी नाचेँ । नाच्दानाच्दै मलाई सहस्रारअनुभूति भयो, खासमा सौन्दर्य भनेको त आकाशको उपस्थिती हो । म झन् नाचेँ । नाचिरहेँ ।

भर्खरै नाचेको हुनाले म थाकेर घाँसमा लम्पसार बसेको छु । मुखैमा घाम छ । तर भर्खरै एउटा अग्लो मान्छेको छाँयाले छेकेर शितलो भएको छ । फर्केर हेर्छुभूपिन पो रहेछन् ।

सोधेँ, ‘कवि मैदारोकहिले आउँछ ?’
देजाभूनिस्केकै छैन । मलाई केको हतारो ?

डाँफेकोटबाट खप्तड दहमा हिँडिरहँदा सोचेँ, ‘चाहे त्यो ताल होस्, निर्झर खोला होस्, महासागर होस्, हिमाल होस्, वा निर्जन मुरुभूमी नै किन नहोस् आकाशको आभामा मात्रै तिनीहरू सुन्दर देखिन्छन् । सुन्दरता प्रकाशित हुने भनेको आकाशको उपस्थितिले हो । आकाश नहुने हो भने प्रकृति सुन्दर नै हुँदैनथ्यो । भए पनि अभिव्यक्त हुँदैनथ्यो ।

अमृत सुवेदी, हेमन यात्री, तारा पराजुली अनि म । खल्तीबाट भटमास, ओखर र काजुका दाना टिप्दै कुटुकुटु पार्दै हिँडिरहेका छौँ । 

पेट भरिएको नभए पनि मुखलाई व्यस्त राख्न सकियो भने भोकले गाली गर्दैन । भोक कम हुन्छ ।मैले बोलेको परैबाट सुनिन्छ । 

अनि फेरि मेरै आवाज आउँछ, ‘मान्छेहरु पेटभरि कहिल्यै बाँच्दैनन् । कुटुकुटु भटमास खाए झैँ फुसुफुसु सास फेरेर जीवनको बाँच्ने भोक टारिहेका हुन्छन् ।

आकाशको अघिल्तिर मोटाइ, दुब्लाइ, उचाइ, होचाइ, साघँुरावट, फैलावट सबका सब गौण विषय हुन् । आकाशको आयतन हुँदैन । आकाशको उपलब्धि हुँदैन । आकाश हुनु भनेको केही पनि नहुनु हो । शून्य हुनु हो । आकाश हुनु भनेको निर्गुणनिराकार बाँच्नु हो । उता  आकाशमुन्तिरको जंगल, खोला, ताल, पहाड आदि धरातल बाँच्नु भनेको सगुणसाकार बाँच्नु हो ।  निर्गुण निराकार अनि सगुण साकारको जहाँ मिलन हुन्छ, त्यही सौन्दर्र्य पटाक्षेप हुन्छ । गगन र भुवनको मिलनबाटै सत्यम्, शिवम्, सुन्दरमको मन्त्र पूरा हुन्छ । ज्ञाता र ज्ञेय विलुप्त हुन्छन् । ज्ञान आरम्भ हुन्छ ।
आकाशमाथिको एक झिल्को चिन्तन फुर्ने बित्तिकै भोकको क्षेत्रफल घट्यो । प्यासको गहिराइ साम्य भयो । पेटको परीक्षामा म पास भएँ । अब भात खाने ठाउँतिर होइन अझै २ घन्टा टाढा खप्तड ताल र पाटन पुग्ने मोतो मिलाइयो ।

वन फर द रोड ::

खप्तडका केही रसिला याद छन् । दशहरा मेलामा रातभर सुनिएको देउडाको त्यो मोहनी ट्र्यान्सले अझै रिरिन्न छोपिरहेको छ । केटाकेटी छँदा राति अबेरसम्म भैलो खेलेपछि घर फर्केर बिस्तरामा पल्टिँदा कानमा त्यसै बजिरहने भ्रमको भैलोजस्तै बजिरहेको छ खप्तडको सम्झना । सबैभन्दा रसिलो सम्झना त खप्तड बाबाको कुटी बाहिर भेटिएकी वृद्ध आमाको छ जसले खप्तड बाबा अर्थात  स्वामी सच्चिदानन्द सरस्वतीलाई केटाकेटीमा आफ्नै बाजे ठानेर सेवा गर्थिन् । यिनको सम्झनामा एउटा लामै आर्टिक लेख्न मन छ ।
त्यो गल्फ कोर्स जस्तै फेयरकलिला घाँसे मैदान, ती झपुक्क यौवन सकेर झलिबसेका हिमाली बनस्पतीले छोपिएका झोता ! कवि हेमन्तका अनुसार खप्तडमा २२ वटा ठूला पाटन र ५२ वटा झोता अर्थात थुम्काहरू छन् । माइकास्थान, सहस्रार लिङ्ग, नागढुँगा, खप्तड बाबाको आश्रम, खप्तड दह, सीतापाइला, त्रिवेणी धाम, खापर दह, खुडुली, दुदुली, डाँफेकोट, त्रिवेणी, हरिना चरी, जेठी बहुरानी, छिन्तेढुँगा, केदारढुंगा, गणेशस्थान, माइका थान, घोडादाउन पाटन, नाचन्थली, बलेमेला पाटन, भलाउने पाटन, याइँ घट्ट छ्याइँ पानी, भीम घट्ट ... एकै सासमा भनेर टिप्न नसकिने कति ठाउँ छन् कति खप्तडभित्र । पुरै खप्तड घुमेको त मान्छे नै भेटिन्न भन्छन् गाउँलेहरू । सबै ठाउँका पौराणिक र स्थानीय किस्सा छन्, कथा छन् । महिमा छन् । ती अनेकन धार्मिक र सांस्कृतिक स्थलहरूमध्ये कति ठाउँमा हामी आफैँ पुगियो, कति ठाउँमा कवि हेमन्तले आफ्नो जीवन्त वर्णनमार्फत पु¥याइदिए ।

तान्त्रिकज्यूलाई कस्तो लाग्यो त खप्तड

 अहिले म राष्ट्रिय निकुञ्जको सेल्टरबाट घर फर्किन ओरालो झर्दै छु । साइकलेहरू यो ओरालोमा दूई हुँइकिने सुर कस्तै छन् । फर्केर हेर्छु, प्रश्न गर्ने मनुख्य भएर उभिएको बस्तुमा चितौने पढक्कु उदय अधिकारीलाई देख्छु ।

अरे दाइ, यो त मिनियचर भैरवल्याण्ड रहेछ ।

जस्तो कि मलाई के आभास भयो भने त्यो सहस्रार लिंग भनेको सहस्रार चक्र हो । त्रिवेणी धाममा आज्ञा चक्रको आभा छ । खापरदह जहाँ इन्द्रजात्रा हुन्छ त्यो अनाहत चक्र हो । खप्तड बाबाको कुटीभित्र शक्ति अर्थात मणिपुर चक्र छ । दशहरा मेलामा रातिको रमझम हेर्नेबित्तिकै थाह पाउनु भयो होला कि केदार ढुंगामा स्वाधिष्ठान चक्र छ । अनि त्यो जुन नागढुंगामा प्रेमलीन सेता काला नागहरू देख्नुहुन्छ, तिनले त्यहाँ मुलाधार चक्र बसालेका छन् ।

झिग्राना झंकार : ध्यान भर्सेस कल्पना ::

बीचपानीबाट झिग्राना तिरको ठाडो ओरालो झरिरहँदा मनमा हिजो सहस्रार लिंग जाँदाको सम्झना आइरह्यो । अहो त्यो लिलात्मक अनुभूति ! यस्तो लाग्थ्यो मानौँ मेरो सहस्रार चक्रमा बिग ब्याङ भएको छ । भर्खरै । शरीरभरि क्यान्सरका झैँ गाँठागुँठी पालेर जिन्दगीभन्दा बढी बाँचेका बुढा रुखहरूको जंगलै जंगल जाँदैगर्दा म अति चञ्चल अनुभूति गरिरहेको थिएँ । मैले आफूलाई लाखौँ वर्षअघिको फिरन्ता युगमा बाँचेको कल्पना गराएको थिएँ । आधी मान्छे, आधी बाँदरको दोहोरो चरित्रमा बाँधिएको आफूलाई कहिले भाँचिएका रुखका काण्डहरूमा कुदाएँ, कहिले सेताम्मे फुलेका चिमलको झाँङमा घुसारेँ, कहिले हिउँले ताछेको सुकेको मुढो उठाएर पाखुराको तुजुक देखाएँ । कहिले मित्र चन्द्र काफ्लेलाई बोकेर दगुरेँ र पछारेँ । कहिले आफ्नै देह सुम्सुम्याउँदै चुपचाप चुपचाप एक्लै हिँडे ।
     
बाटोभरि देखिएका बुढा रुखहरू एक बल्र्याङ हिउँको ढिस्को कुरेर बसेका छन् । कुनै हिउँदमा तिनको रहरको हिउँपहिरो आउनेछ, त्यसपछि उनीहरू देहमुक्त हुनेछन् ।हेमन यात्री भावुक हुन्छ । मान्छे होस्, जनावर होस् या वनस्पति । जीवन त बाल्यकालकै सुन्दर हुन्छ ।

हुन पनि कलिला रुखहरूको ऐँजेरुविहीन सुलुत्त काण्डको पनि एउटा मोहनी हुन्छ । सानै बतासमा पनि चुमुक चुमक हल्लिने कलिला पल्लवीहरूको चपलतामा एउटा यौनिक अकर्षण हुन्छ । परागशेचनको दैहिक स्वानन्दमा फक्रेका फुल हुन या प्रेयसीको ओठ भएर झुलेका रसिला फल, रुखको पनि एउटा बैंस हुन्छ । एउटा चिक्चिकाउँदो दैनिकी हुन्छ । तर यी बुढा रुख ! सहरदेखि निकै पर घाट किनारमा बनाइएको वृद्धाश्रममा जुम्रा हेरिरहेका बुढाबुढीजस्तै रुख ! यी कान्तिविहीन अनुभवी रुख ! अनुभव सुन्दरताको दुश्मन हो । यदि सुन्दरता नै सत्य हो भने, अनुभव सत्यको पनि दुश्मन हो । यदि सत्यम् शिवम् सुन्तरम् जीवमन्त्र हो भने अनुभव शिवको पनि दुश्मन हो ।
चेतनको एउटा तहले दुश्मनका बारेमा सोचिरहँदा अर्को तहले भने अनुभवलाई भाऊ दिएर बोल्दै थियो । तपाईं अहिले कति वर्षको हुनुभयो त्यो महत्वपूर्ण होइन । बरु अब तपाईं कति बाँच्दै हुनुहुन्छ त्यो महत्वपूर्ण हो । हाम्रो बाँचेको उमेर होइन, बाँच्न बाँकी आय महत्वपूर्ण कुरा हो । तर आयूभन्दा पनि महत्वपूर्ण हो अनुभव । धेरै बाँच्नु कुनै कुरा होइन, धेरै अनुभवसहित बाँच्नु बल्ल बात हो । जिन्दगीको अर्थ भोगाइ नामको शब्दकोशमा मात्रै खुल्छ ।
म आफैँसँग कुरा गर्दै थिएँ । बाझाबाझ गर्दै थिएँ । अनुभव नहुनुको एउटा नियति यही हो, तपाईं निष्कर्षमा पुग्नै सक्नुहुँदैन । आफ्नै विचारसँग विवाद गरिरहनु हुन्छ । अनुभव भएको भए, एउटा ठिक अर्को बेठिक भइहाल्ने थियो, फटाफट । मलाई फटाफट बाँच्नै आउँदैन । मलाई बूढो भएर बाँच्न घीन लाग्छ । अनुभवी भएर बाँच्न झ्याऊ लाग्छ । म सयौँ वर्ष बाँचेछु भने पनि मेरा अनुभव सुन्न नआउनू । मबाट ज्ञानगुनका कुरा सम्भव छैन । मबाट सही र गलतको फाइनल फैसला सम्भवै छैन । म गैरन्यायिक चरित्रको भोगी मनुवा हुँ ।
दिपायल बासको भोलिपल्ट बिहान उठ्दा गाउँ विकास प्रशिक्षण केन्द्रको चौरमा आख्यानकार घनश्याम उर्फ मिस्टर निर्वाणले भेटेजति सबैलाई ध्यान सिकाउँदै थिए । मलाई ध्यानस्यानमा खास रुचि छैन । मलाई कल्पना नै प्यारो लाग्छ । ध्यान आफूभित्रको यात्रा हो, कल्पना आफूभन्दा बाहिरको । आफूलाई ध्यान र कल्पना दुवैबाट असंलग्न राखेर लेख्नु बोल्नु भनेको तर्क हो ।
कविता ध्यान हो । कथा कल्पना हो । यी दुबै हृदयका काम हुन् । उता निबन्ध दिमागको काम हो । यसको मुल चरित्र तर्क हो । आफूलाई अलग राखेर तथ्य र तथ्यांक केलाएर खेल्नु हो । तर नाटक भनेको जीवन हो । जीवन अर्थात ध्यान, कल्पना र तर्कको संयोजन ।
यो मेरो सोचाइ हो । भर्खरैको । यसलाई याद नगर्नू किनकी भोलि म अर्कै कुरा भन्दिन पनि सक्छु । 
ध्यान गर्नु भनेको कवि र योगीहरूको काम हो । ओशो भन्थे, कवि र योगी दुबै पानी हुन्थे भने यिनमा मात्र १ डिग्रीको फरक हुन्थ्यो । आफ्नो काव्यिक अनुभूतिको चरम अवस्थामा पुग्दा कविको तापक्रम ९९ डिग्री पुग्छ । कविको तापक्रम यसभन्दा माथि पुग्दैन । त्यसपछि पानी बिस्तारै सेलाउँछ, कवि फेरि सांसारिक हुन्छ । तर योगी जब ध्यानको चरम अवस्थामा पुग्छ, ऊ १०० डिग्रीको पुग्छ । त्यसपछि ऊ उम्लन्छ र वाफ बन्छ । योगीलाई फेरि पानी जिन्दगी बाँच्नु पर्दैन, सांसारिक जीवनमा फर्किनु पर्दैन । तर अनुभूतिको हिसाबमा, सत्यमाथिको साक्षात्कारको हिसाबमा कवि र ध्यानी बराबर हुन्छन् । एक डिग्रीले अहिलको अवस्थालाई फरक पारे पनि विगतको अनुभवलाई फरक पार्दैन । अनुभूतिलाई फरक पार्दैन ।

गुरिल्ला दाइ, एउटा चिसो बियर उघार्नुस् ! यो मनसुनमा एउटा लालटिन ट्रेक हान्नुपर्छ ।

Saturday, November 28, 2015

अशरफ फयादको नाममा


ओर्हन पामुक भन्छन्, 'जबसम्म अर्को घरको, कोही अर्को लेखक स्वतन्त्र हुँदैन संसारभरका कोही पनि लेखक स्वतन्त्र हुँदैनन्।' किशोर पहाडी दाइले सञ्चालन गर्ने 'शब्दपथ' नामक साहित्यिक फेसबुक पेजमार्फत गत हप्ता एउटा दुखद सूचना थाहा पाएँ- साउदी अरबले एक ३५ वर्षीय प्यालेस्टाइनी कविलाई यही नोभेम्बर १९ मा कविता लेखेकै आरोपमा मृत्युदण्डको सजाय सुनायो। उनी थिए 'इन्सट्रक्सन्स विदइन' नामक कविता संग्रहका लेखक अशरफ फयाद। सूचनाले सनन्न पार्यो मन।
पोहोर सालमात्रै चार वर्षको जेल र आठ सय कोर्राको सजाय तोकिइसकेका उनलाई यसपटकको पुनरावेदनले मृत्युदण्डको सजाय सुनाएको हो। लेखकहरूको अधिकारका लागि कार्यरत संस्था पेन इन्टरनेशनलका अनुसार 'इन्सट्रक्सन्स विदइन' शीर्षकको कविता प्रकाशित भएपछि सन् २०१३ अगस्टमा उनलाई पहिलोपटक कैद गरिएको थियो। बीचमा जमानतमा छोडिए पनि सन् २०१४ मा पुनः पक्राउ गरियो।
स्वतन्त्रताविनाको सिर्जनाशीलता सम्भव छैन। सिप र सिर्जनशीलताविना स्वतन्त्रता पनि सम्भव छैन। बिजिनेसको विद्यार्थी हुँदा पढ्थेँ- बाकसबाहिरबाट सोच्नु नै सिर्जनशीलता हो। तर बाकसबाहिरबाट सोचेकै आरोपमा यो शताब्दीमा कसैको ज्यान जान्छ भन्ने कुरा मैले कहिल्यै सोचिनँ। कारण यो मेरो युग थियो। छुस्स केही हुनेबित्तिकै संसारले थाहा पाउने युग। संसार तातिहाल्ने युग।
पृथ्वी घुम्छ भन्यो भन्ने आरोपमा ग्यालिलियो कठघरामा उभ्याइएको किस्सा त मैले पढेकै हुँ। राज्यको अरोपलाई स्वीकार गरेर हाँसीहाँसी हेमलक पियो कसैले भन्ने पनि सुनेकै हुँ। तर विश्वासचाहिँ मान्नै सकेको थिइनँ। कसरी आफ्नै जिन्दगीभरको खोज, अनुसन्धानबाट प्राप्त विश्वास मेटेर ग्यालिलियोले आफ्नो भनाइ फिर्ता लिन सक्छ? कसरी सक्छ, राज्यको बफादारीको नाममा मृत्युलाई हाँसेर स्वीकार्न सुकरातले?
तिनले सकेकै भए पनि त्यो मेरो युग थिएन। म नजन्मेको युगमा सायद मेरो सोचाइभन्दा फरक केही हुन सक्ने सम्भावना थियो। त्यसैले ती सब घटना भए। तर मेरै युगमा, मेरै सूचना मुन्तिर, कोही कविलाई मात्र कविता लेखेको आरोपमा मृत्युदण्डको सजाय सुनाइन्छ भने मेरोभन्दा लाचार जिन्दगी सायदै कसैले बाँच्ला! कोही यति निरीह पनि हुन नपरोस् कि मानवताको वकालत गरेको आरोपमा मान्छे मारिएको टुलुटुलु हेर्न परोस्! यति विवश पनि कोही हुन नपरोस् कि आफैंले विश्वास गरेर पढेको नवाजको कानुनले उसैको प्राण हरोस्! कोही यति कमजोर पनि हुन नपरोस् कि सिंगो मुलुकलाई नाकाबन्दीले जन्माएका मानवीय संकटले घेरिरहँदा पनि हेल्पलेस भएर हेरिरहन परोस्!
आफ्नैअगाडि निर्दोषले सजाय पाएको देख्दा पनि असहाय हुनुपर्ने मान्छे कसरी स्वतन्त्र हुन सक्छ? म स्वतन्त्र छैन। मेरो कुनै आत्मसम्मान छैन। मेरा नाममा कुनै मानवअधिकार छन् भने पनि तिनलाई धिक्कार छ। मेरो खोकिलामा कुनै मानवीयता भन्ने शब्द जीवित छ भने त्यसलाई पनि धिक्कार छ। आमाकै अगाडि उभिएर निहुरिएको, बलात्कारपछि घर फर्केको घिनालु अनुहारझैं भएको छ अहिलेको मानवीयता। म अनुमानसम्म गर्न सक्दिनँ, कसरी उभ्भिन सक्छ एक बलात्कारी आमाको अगाडि?
तर विश्व उभिएको छ। हिजो पनि उभिएकै थियो। त्यो बलात्कारी कहिले पुँजीवाद त कहिले धार्मिक अन्धविश्वासको लिविडो ठड्याएर उभिएको छ आमाको अगाडि। तथाकथित ग्लोबलाइज्ड पुँजीवाद भर्सेस धार्मिक अतिवादको साँढेको जुधाइमा निम्छरो भएर मिचिएका छन्, सर्जक नामका बाच्छाहरू।
म देख्छु, कोही त्यस्तो अर्को घर पनि कहाँ छ र जहाँ लेखक स्वतन्त्र होस्? म स्वयं स्वतन्त्र भएको भए आज अर्कै कुनै विषयमा लेख्दै हुन्थेँ होला। वा हुन्थेँ होला फार्म हाउसमा बाख्रा, कुखुरा र माछा स्याहार्दै। म स्वतन्त्र छैन आफ्नो मनखुसी गरिबस्न, यसैले लेख्दै छु।
मेरा एक बंगलादेशी मित्र छन्, अमेरिकामा। 'किलिङ द वाटर'का लेखक मोहमद रहमान हुन्, उनी। बंगलादेशमा एक ब्लगरमाथि गरिएको फतवाको प्रसंगमा एक दिन उनले भनेका थिए, 'हामीले मानवताको होइन अमानवीयताको सीमा तोड्न सिर्जनशीलताको प्रतिस्पर्धा गर्दै छौं। अहिलेको प्रतिस्पर्धाको एउटै प्रश्न बाँकी छ— हु इज मोर क्रियटिभ इन किलिङ ह्युमानिटी?'
धर्म, साम्प्रदायिक अधिकार र मानवीयताको नाममा हुने घिनलाग्दा अमानवीय, असामाजिक र अधार्मिक प्रयोगहरू हामी दिनदिनै सुन्न विवश छौं। एक्काइसौं शदीको मान्छेको सिर्जनशीलताले गरेका निम्न आविष्कार हेरौं :
१. बालबालिकालाई पेट्रोल खुवाउन लगाई आगो लगाएर 'पेट–बम' पड्काउने।
२. मोटरमा हावा भर्ने मेसिनबाट बेहोस मान्छेको गुदद्वारबाट हावा हुल्दिने र फुल्दै गएको पेट नफुटुन्जेल पम्प गर्ने।
३. सुत्केरीको यौनांगमा अमिलो र पिरो खन्याउने।
४. ईश्वरको नाममा अबोध बालकको घाँटी रेटेर रगतको धारा मूर्तिमा चढाएर बलि दिने।
५. सुत्केरी व्यथाले च्यापेकी महिला र बिरामी बालबालिकालाई एम्बुलेन्सभित्रै थुनेर बाहिरबाट इँटा बर्साउने, आगो लगाउने।
६. डोजर वा अन्य सवारीले कुल्चेर आन्दोलनकारी दबाउने।
७. रूखको फेदमा हातखुट्टा बाँधेर आधी घाँटी छिनालेर छोडिदिने।
८. हातखुट्टा बाँधेर नमरुन्जेल कोर्रा लगाउने। सार्वजनिक चोकमा ढुंगाले हानीहानी मार्ने।
९. बोक्सीको आरोपमा अशक्त वृद्धालाई शौच सेवन गराउने।
साहित्य, समाचार वा विचारबाट शब्द सञ्चार गरेको आरोपमा स्रष्टाहरू मारिनु, देशनिकाला हुनु वा जेल हालिनु यसैको एउटा क्रम हो। तर मान्छेको इतिहास मानवीयताको इतिहास हो। दया, करुणा र सहिष्णुताको इतिहास हो। अन्याय र अत्याचारै गरेको भए पनि मान्छेले समयक्रममा त्यसलाई बिर्सन्छ, मानवीयता र दयाले प्रतिस्थापित गर्छ। बिर्सनुभन्दा महान् मानवीयता अर्को हुँदैन। सम्झीसम्झी दिइने क्षमाभन्दा पनि महान् हो बिर्सने गुण। सायद त्यसैले होला नित्से भन्थे, 'बिर्सने गुण नभएको भए मान्छेको सभ्यता उहिल्यै नासिन्थ्यो।'
तर हामीले धेरै कुरा बिर्सन छोडेका छौं। एकएक हिसाब–किताब राख्ने रकमी भएका छौं। 'किलिङ क्रियटिभिटी'को जन्म भएकै मान्छेले बिर्सन छोडेपछि हो।
मानवीयताको रक्षा सिर्जनशीलताले गरेको हो। घेराबाहिरबाट सोच्न सक्नेहरूले निर्माण गरेको हो। घेराबाहिरबाट सोच्ने भनेका कि कवि हुन्छन्, कि कलाकार हुन्छन्, कि वैज्ञानिक हुन्छन्, कि दार्शनिक हुन्छन्। घेराबाहिरबाट सोच्नेहरू जहिल्यै घाँडो हुन्छन् निरंकुशतन्त्रको। व्यक्ति, संस्था वा धर्मका नाममा चलेका राज्यहरूले बनाएका नियन्त्रणका घेराभन्दा बाहिर सोचेकै भरमा वा सोचेको आरोपमा संसारभरका कवि, कलाकार, वैज्ञानिक, दार्शनिकहरूलाई सजाय दिइएको छ। निरंकुशताले सिर्जना कर्मलाई जहिल्यै घेरामा पार्न खोज्छ। घेराभित्रबाट लेखिने साहित्य, गरिने कलाकारिता, बनाइने आविष्कार वा सोचिने दर्शन खासमा भजनकीर्तन मात्रै हुन्छन्। यस्तै भजनकीर्तन मार्काका गीत र कविताको भलबाढी नै देख्थ्यौं हामी राजसंस्था रहुन्जेल। त्यस्तो भक्तिकेन्द्र राजसंस्था नरहे पनि त्यसको विकल्प प्रतिस्थापनमा राजनीतिक पार्टी दर्ता भएका छन्। अरूको विचारलाई शत्रु सम्झने अस्विकारवादी र घेरावादीहरू पनि खासमा भक्तिपथका कार्यकर्तामात्रै हुन्, सर्जक होइनन्।
सर्जक त प्यालेस्टाइनका अशरफ फयाद हुन् जो अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रताका लागि साउदी अरबमा मृत्युदण्डको पर्खाइ गरिरहेका छन्। सर्जक त ब्लास्फेनीको विरोधमा बहराइनको जेलमा दुई सय दिनसम्म भोकहडताल गरेर आमाको अन्त्येष्टीसम्म गर्न नदिइएका वृद्ध सर्जक डा. अब्दुलजालि अल सिङ्गेस हुन्, जो जन्मकैद भोगिरहेका छन्। सर्जक त इरानी शासनले बर्साएका सयौं कोर्राका डामबाट कविताका रेखा उमार्ने कविहरू फतेमेह इख्तेसारी र मेहदी मुसाभी हुन्। सर्जक हुन्, काजकिस्तानका भ्लादिमिर कोज्लोभ। सर्जक हुन्, सिरियाली सिनेकर्मी ओसामा अल हबाली। सर्जक हुन्, हाम्रा कृष्ण सेन 'इच्छुक'; जसको मसीको कालोले इतिहासमा नेपालीको क्रूरता पोतिएको छ। सर्जकको फेहरिस्त लामो छ किनकि निरंकुशता नभएको देश कुनै पनि छैन विश्वमा।
ट्युनिशियाको चमेली विद्रोहको सपोर्टमा कतारी कवि मोहमद अल आजमीले लेखेका थिए, 'वि अल आर ट्युनिशिया इन फेस अफ रिप्रेसिव इलाइट'।
एउटा कुलीन दमनको शासन अघिल्तिर
हामी सब ट्युनिशियाली हौं
अरबी शासन, जसले तिनीमाथि राज गर्छ।
तिनीहरू सप्पै,
कुनै छुटपुटविना सप्पै
लाजलाग्दा चोरहरू हुन्।
हुन पनि कुलीनता नामको दमनकर्ताको अगाडि हामी सबैको हालत उही हो। त्यो कुलीनता कहिले पुँजीवादी अतिवाद बनेर सिरियामा बर्सन्छ, कहिले त्यही धार्मिक कुलीनताको अतिभाव आतंक बनेर ट्वीन टावरमा र पेरिसका सडकमा बर्सन्छ। कहिले त्यो कुलीनताले कूटनीतिक अतिवादको नाटक मञ्चन गर्छ, नेपालका सीमा नाकामा। एउटा धार्मिक अतिवादी र निरंकुश मुलुकमा शासकलाई 'लाजलाग्दा चोर' भन्ने मान्छे जेलमा नभए कहाँ हुन्छ?
कुलीन दमनका विरुद्धमा लेखिएको 'जस्मिन अफ ट्युनिशिया'को सम्भवतः यही पंक्तिका कारण आजमी १५ वर्षको जेल सजायमा छन्, सन् २०११ देखि। यो पंक्तिले कतारमा पनि दमन छ र कतारीहरू पनि ट्युनिशियाली जस्तै विद्रोह गर्न सक्छन् भन्ने कुराको संकेत गर्दैन, सिधै भन्छ। जसले गर्दा अरिम हामेद विन खलिफा अल थानीको मानहानी गरेको आरोप उनीमाथि लाग्यो। अमिरमाथि मानहानी गरेमा मृत्युदण्ड दिने कतारी कानुन छ।
सन् २०१० डिसेम्बरदेखि सन् २०११ को जनवरीसम्म करिब दुई महिना ट्युनिशियाली जनताले असहयोग आन्दोलन गरे। एक महिनासम्मको लामो प्रदर्शनका क्रममा विश्वका धेरै सर्जकले उक्त विद्रोहलाई समर्थन गरे। आखिर राष्ट्रपति बेन अलिको सत्ता ढल्यो। यही जनप्रदर्शनलाई जस्मिन रिभोलुशन अर्थात् चमेली विद्रोह भनिन्छ। चमेली ट्युनिशियाको राष्ट्रिय फूल हो।
बिट मार्छु आजमीको सोही कविताको अन्तिम पंक्तिबाट। यो पंक्ति हाम्रो देशको पनि आम नियति हो। धार्मिक र सामन्तवादी अतिवादबाट मुक्त भएको भनिए पनि हाम्रो सत्ता कमजोर र कामचोर नेताहरूको कब्जामा छ। निरोको बाँसुरी बजाएर बसेका छन्, प्रधानमन्त्री। न तिनले मधेस जलेको देखेका छन् न पूरै मुलकको चुल्हो निभेको देखेका छन्। एक महिनामा डेढ मिलियनको भोज चलाएर ग्यास सकेर बसेका छन्, बालुवाटारमा। तिनै बालुवाटारे निरोलाई एक प्रश्न, आजमीको अन्तिम पंक्तिबाट :
एउटा प्रश्न :
जसले तिमीलाई रातभर सुत्नै दिन्न-
यसको उत्तर फेलै पर्नेछैन
कुनै सरकारी अधिकारीका टेबल र फाइलमा
हो एउटा प्रश्न :
किन,
किन शासकले सबचिज पश्चिमबाट आयात गर्छ-
सब चिज, सिवाय कानुनको शासन
सब चिज, सिवाय मानव अधिकार
सब चिज, सिवाय स्वतन्त्रता।
फ्रीडा काहलोको जुँगा

कवि : अशरफ फयाद
अनुवाद : चन्द्र गुरुङ
१.
म बेवास्ता गरिदिनेछु हिलोको दुर्गन्धलाई
वर्षालाई तर्साउनुपर्ने आवश्यकतालाई
र, मेरो छातीभित्र लामो समयदेखि रहेको आगोलाई।
म आफ्नो हालको लागि सही राहत खोज्दैछु,
जसले मलाई तिम्रो ओठबारे सोच्न दिँदैन तर म चाहन्छु-
या म झार्न सकूँ तिम्रो रातो पत्रदलमा जमेको कुइरोको थोपो
या झाँेकको गतिलाई गर्न सकूँ सुस्त जो फैलिन्छ ममाथि
जब यो अनुभव हुन्छ कि
तिमी छैनौ यस घडी मसित
र रहने छैनौ' जब मलाई आफ्नो स्थिति साबित गर्नको लागि
विवश गरिन्छ रातको कातिल मौनताअघि
नाटक गर कि धर्ती मौन छ,
जस्तो कि टाढादेखि हेर्छौं हामी यसलाई
र हामीबीच जे भयो त्यो लामो चलेको
कुनै भद्दा मजाकभन्दा धेरै केही थिएन!
२.
तिमी के सोच्छौ ती दिनहरूबारे जुन मैले तिमीविना बिताएँ?
ती शब्दहरूका बारेमा जो मेरो भारी दुखाइबाट यत्ति चाँडै वाष्पित भए?
ती गाँठबारे जो मेरो छातीमा सुकेको लेउझैं जमेका थिए?
मैले तिमीलाई भन्न बिर्सें कि
मलाई तिम्रो अनुपस्थितिको बानी परिसकेको छ (यान्त्रिकी रूपमा भन्नुपर्दा)
र शुभकामनाहरूले तिम्रो इच्छाहरूको बाटो बिर्सिसके
र मेरो स्मृतिलाई बिर्सिदिएको छ
कि म अझै पनि गरिरहेछु उज्यालोको पिछा हेर्नको लागि होइन
किनभने अँध्यारो खतरनाक छ
हामीलाई यसको बानी परिहाल्ने पनि!
के मेरो क्षमायाचनाले पुग्छ?
ती सबको लागि जो घटे त्यस दौरान जब म राम्रो बहाना गर्ने कोसिसमा रहेँ।
३.
हरेकपटक ईर्ष्या उठिरह्यो मेरो छातीमा
हरेकपटक निराशाले मेरो अँध्यारो दिनहरूको एक नयाँ दिन बर्बाद गर्योप
हरेकपटक मैले भनेँ न्यायलाई हुनेछ महिनावारीको कष्ट
र प्रेम आफ्नो ढलिरहेको उमेरमा एक कमजोर दिमागी मान्छे थियो
जो नपुंसकताले ग्रस्त थियो।
४.
मलाई आफ्नो स्मृतिहरूदेखि जोगिनुछ
र घोषणा गर्नुछ कि म मस्त सुत्छु
मैले ती प्रश्नहरूलाई च्यात्नैपर्नेछ
जो खोज्दै आएका छन् तर्क, सटीक जवाफ पाउनका लागि
ती प्रश्नहरू, थुप्रै निजी कारणहरूले स्वाभाविक विराम खसेपछि आएका हुन्।
५.
ऐनालाई भन्न देऊ कि तिमी कत्ति सुन्दर छौ
हटाऊ धुलो भरिएको आफ्नो शब्दहरूको थुप्रोलाई
गहिरो सास लेऊ
याद गर कत्ति माया गर्थें म तिमीलाई,
अनि कसरी सबथोक फेरियो बिजुलीको एक झट्कामा
जो हुनसक्थ्यो भयानक आगोको कारण
'एउटा खाली गोदाममा।
(फ्रीडा काहलो प्रसिद्ध मेक्सिकन पेन्टर हुन्, जसले आफ्नो 'सेल्फ प्रोट्रेट'मा जुँगा बनाएकी थिइन्।)

Saturday, August 1, 2015

एक सादगीको महाप्रयाण


एपिजे अब्दुल कलामले धरतीवासीका लागि कुनै अनौठो आविष्कार गरेका होइनन्। एक वैज्ञानिक हुन्, तर उल्लेख्य होइनन्। उनका कामले भारत देशमात्रको हितमा योगदान गरेको होला, समग्र विश्वकै लागि उनको योगदान केही होइन। उनका नाममा प्रकाशित भएका दुई दर्जन हाराहारीका प्रेरक पुस्तकका गुदी भनिएका कुरा कुनै नवीन दर्शन होइनन्। शिव खेरा वा रोबर्ट कियोसाकी मार्काका किताबमा पाइने समान्तान्तर कुरा नै हुन्। तर पनि किन यतिबिघ्न पपुलर छन् त अब्दुल कलाम? कलामले आखिर मलाई के दिए जसको सम्झनामा म यो आलेख लेख्दै छु!
हामी सबैले चिठी लेखेपछि अन्तिममा धेरैपटक लेख्यौं 'योर्स सिन्सर्ली' वा 'योर्स फेथफुल्ली'। हामीलाई चिठी लेख्न सिकाउने मास्टरले यतिमात्रै सिकाए तर, त्यो 'सिन्सर्ली' या 'फेथफुल्ली' शब्दको अर्थ 'इमानदार' हुन कति गाह्रो छ भन्ने कहिल्यै सिकाएनन्। चिन्दै नचिनेको म्यानेजरलाई लेख्ने निवेदनमा पनि 'सिन्सर्ली' या 'फेथफुल्ली' लेखेर हामीले स्वयं इमानदारीकै खिल्ली उडायौं, उडाउँदै छौं। संस्कार नै बनायौं, इमान्दारी र नैतिकता खिल्ली उडाउने कुरा हुन्।

यही इमानदारी र नैतिकताका खातिर म अब्दुल कलामलाई सम्झन्छु। उनी त्यस्ता इमानदार मान्छे हुन्, जो इमानदारी लेख्दैनथे मात्र, बोल्दैनथे मात्र, खाँटी इमानदार भएर बाँच्थे, इमानदार बाँच्न प्रेरित गर्थे। रवीन्द्रनाथ टैगोरपछिका सर्वाधिक इमानदार मान्छे यिनै हुन्, स्वयं महात्मा गान्धीभन्दा पनि इमानदार। पश्चिममा मलाई साँच्चैको इमानदार लाग्ने मान्छे लियो तोल्सतोयमात्रै हुन्।

उनको मृत्यु सादगीको अन्तिम संस्करण हो भारतीय उपमहाद्वीपको। सुराइ, छाता र ट्याम्का बोकेर बालुवाटार छिर्ने प्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्टराईको अवसानपछि जसरी नेपालमा एउटा सादगीको इमानदार अध्याय सकिएको थियो, अब्दुल कलामको देहावसानपछि भारतमा त्यस्तै भएको छ। पूरै महाद्वीपमा त्यस्तै भएको छ।

राष्ट्रप्रमुख हुँदाका बखत आलिसान राजप्रासाद भवनको शयन कक्षमा भित्तामा लुंगीमात्रै झुन्ड्याउने योगीजस्ता मान्छे थिए, उनी। उनी राष्ट्रपति रहँदा राजप्रसादको शयनकक्ष ठिक त्यस्तै साधारण थियो जस्तो कुनै मध्यमवर्गीय दक्षिण भारतीय नागरिकको हुन्छ। भित्तामा काँटी गाडेर लुंगी झुन्ड्याइएको र त्यसको तल विणा राखेको देखेर भावुक भएको प्रसंग उनका मित्र कस्तुरीरंगनले एक अन्तरवार्तामा सम्झेका छन्।

सबैलाई थाहा नहुन सक्छ, राष्ट्रपति भएपछि राजप्रासादमा पहिलो अतिथि बनाएर कलामले कसलाई बोलाएका थिए? उनले बोलाए— आफूले जुत्ता सिलाइमाग्ने चमार र कर्मचारी छँदा यदाकता खाना खान जाने सानो होटलको मालिकलाई। तिनीहरूलाई खाने टेबलको मुख्य आसनमा बसाए, डिनर खुवाए र सत्कारसहित बिदा गरे। तर त्यसको हल्ला गरेनन्। कतिले त चालसम्म पाएनन्।

मलाई सदैव अचम्म लाग्थ्यो, मद्रासको दुईकोठे फ्ल्याटमा सादगीपूर्ण जीवन बिताएका कलाम राष्ट्रपति भएपछि कसरी बसे हुनन् त्यो आलिसान भवनमा? आवास क्षेत्रमा भएका आधा दर्जनभन्दा बढी टेनिस कोर्ट, ओलम्पिक साइजको स्विमिङ पुल, स्क्वेस कोर्ट, पोलो ग्राउन्ड र नौ होल भएको गल्फ कोर्सको हालत कस्तो थियो होला? १३० हेक्टरको मुगल बगैंचा के भएको थियो होला? दुईदुई वटा सिनेमा हल र ३४५ वटा कक्षहरूको के बिजोग भएथ्यो होला? बिचरा, यी सब कति लालायित थिए होलान् ती सादगी पुरुषको स्पर्श पाउन?

हुन त ८३ बर्षको आयु छोटो होइन। तर आयु लामो, छोटो र औसत भन्ने कुरा बाँच्ने मान्छेमा भर पर्छ। ८३ वर्षकै किन नहोस्, सक्रिय जीवन लामो हुँदैन। यो अवधिमा उनले अद्यावधिक भएर बाँचे। कवितै लेखेनन् तर कविझैं उत्पादको ऊर्जा बोकेर बाँचे। विज्ञानमा प्रयोग खोजेर बाँचे। राजनीतिक भूमिकामा नीति खोजेर बाँचे। यति जिन्दगी बाँचिरहँदा कति छोटो भयो होला यो आयु? एउटै जीवन बाँच्दा त छोटो लाग्छ यो आयु। तथापि इमानदार मान्छेहरू आयु बाँच्दैनन्; जति बाँच्छन् पूरापूर बाँच्छन्।

डा. एपिजे अब्दुल कलामका लागि शब्दकोशमा प्रचलित विशेषणहरूबाट हुने तारिफ फिक्का लाग्छन्। जसरी प्रेमको अगाडि, मानवीयताको अगाडि, धार्मिकताका अगाडि, समर्पणको अगाडि, उत्साहको अगाडि आउने विशेषणहरूको खास मूल्य हुँदैन; अब्दुल कलामको अगाडि आउने 'भारत रत्न, राष्ट्रपति, डाक्टर वा वैज्ञानिक' जस्ता शब्दको हालत त्यस्तै हुन्छ।

अब्दुल कलामलाई धेरैले उनी राष्ट्रपति भएपछि चिने। तर भारतीय विद्यार्थीहरूका माझ उनी राष्ट्रपति हुनुअघि, हुँदाका बखत र अवकासपछि पनि उत्तिकै प्रिय र पहुँच्य रहे। जुनसुकै शैक्षिक संस्थाले बोलाए पनि उनी दौडेर पुग्थे। उनका बारेमा अनेकानेक रमाइला किस्सा सुन्न पाइन्छ। सम्भवतः बच्चाबच्चीमाझ लोकप्रिय 'चाचा' (जवाहरलाल) नेहरूपछि भारतीय नेताहरूमा सर्वाधिक एनेक्डोटल उनै हुन्। उनका एनेक्डोट निर्मित थिएनन्, प्राकृत थिए। स्वभावजन्य थिए।

उनी अनौठा चराप्रेमी थिए। चराहरूप्रति कतिसम्म भावुक थिए भने राष्ट्रिय सुरक्षासम्बन्धी रिसर्च गर्ने डिफेन्स रिसर्च एन्ड डेभलपमन्टको कार्यालयको कम्पाउन्ड वालमाथि सिसाका टुक्रा ओछ्याउन उनले रोक लगाए। उनी त्यसका डाइरेक्टर थिए। तर्क थियो, धारिलो सिसा माथि राखेर पर्खाल बनाउँदा चराहरूलाई बस्न मिल्दैन। उनकै ढिपीका कारण सुरक्षा संवेदनशील क्षेत्रको कम्पाउन्ड भए पनि आखिरमा सिसाका टुक्रा नराखीकन पर्खाल लगाइएको थियो।

उनलाई निजी सुरक्षाको कुनै फिक्री थिएन। राज्यले नकार्न नदिने अति साधारण सुरक्षाका बीच वेपरबाह घुम्थे। जुन दिन उनी राष्ट्रपति हुने पक्कापक्की भएको थियो उनी स्थानीय विद्यालयमा प्रवचन दिँदै थिए। फितलो सुरक्षा व्यवस्था थियो। करिब चार सय विद्यार्थीमाझ घेरिएर उनले माइक (लोडसेडिङ भएकोले), पिनड्रप साइलेन्समा विद्यार्थीलाई कुरा सुनाए।

राष्ट्रपति हुँदाकै दिन अविवाहित यिनले आफ्नो पूरै सम्पत्ति एउटा ट्रस्टलाई दिएका थिए, जसले विकट ग्रामीण इलाकामा सहरी सुविधा पुर्यातउने काम गर्छ। उनले त्यति बेला भनेका थिए, 'राष्ट्रपति भइसकेपछि मेरो बाँकी जीवन राज्यले हेर्छ। मलाई यो सम्पत्तिको के काम?'

विद्यार्थी भन्नेबित्तिकै हुरुक्कै हुन्थे उनी। बारम्बार भन्थे, 'मलाई शिक्षक भएर बाँच्न नपाएकोमा थकथकी लाग्छ।' यो थकथकीलाई मेट्न यो वा त्यो बहानामा विद्यालय, कलेज वा विश्वविद्यालयका कार्यक्रममा नरोकिईकन जान्थे।

एकपटक यस्तो भयो। भोलिपल्ट कुनै कलेजमा उनी प्रमुख अतिथि भएर जाँदै थिए। तर आयोजक सब दंगै परे जब उनीहरूले अब्दुल कलामलाई अघिल्लो रातमै कार्यक्रम स्थलमा देखे। केही विद्यार्थीहरू भोलिको तयारीका लागि काम गरिरहेका थिए। आश्चर्यचकित विद्यार्थीलाई उनले भने, 'म साँच्चैका मेहनती विद्यार्थीको अनुहार हेर्न चाहन्थेँ। त्यसैले अहिल्यै आएको।'

सम्पूर्ण भारतीय युवा जगतलाई जुरुक्कै उचालेर अध्ययन, आविष्कार र सिर्जनात्मकताका लागि उत्प्रेरित गर्नु भनेको सानो ऊर्जा र विश्वसनीयताले सकिने काम होइन। बजारमा 'करोडपति कैसे बनेँ' भनेर लेख्ने तर आफैंचाहिँ दरिद्र जीवन बाँच्नेहरू छन्। 'सुखी कैसे रहेँ' भनेर कुरा कोरल्ने दुख्याहा कुखुरा/कुखुरीहरू छन्। नेतृत्व विकासको तालिम र इन्सिपिरेशनल किताबको नाममा दुनियाँमा हजारौं जन्मेका छन्। तर सबैमा हजारौं युवाको हृदयलाई एकसाथ उचाल्न सक्ने उत्तोलक हुँदैन। मान्छेको उत्प्रेरणा तन्तुलाई उचाल्ने कुनै साधारण यन्त्र छैन। छ त मात्र इमानदारी।

उनी फेसनेबल होइनन्। तर पुर्ख्यौली विन्यासको कपालका कारण उनी सदैव चर्चामा रहे। लरक्क दुईतिर झारिएको लामो कपाल थियो उनको। कुशलतापूर्वक छाँटिएको कपालको घुर्मैलो कुनै श्वेत कविताको अन्त्यानुप्रासझैं लाग्थ्यो मलाई। एक जमाना थियो जापानका प्रधानमन्त्री जुनिकिरो कोइजुमी र कलामको हेयर स्टाइल खुब हिट थिए। यिनीहरूले 'सभ्य र सुसंस्कृत' भनिने हेयर स्टाइलको मापदण्ड भत्काइदिएका थिए। सुसंस्कृत हुनु र सभ्य हुनु सोचको कुरा हो, पहिरन र आउटलुकको होइन। यिनको कपाल देख्दा म गौतम बुद्धलाई जिन्स र टिसर्टमा उभिएको कल्पना गर्थे। जिन्स र टिसर्टमा पनि बुद्ध त बुद्धै हुन्थ्यो। शान्त अनि ज्ञानी। अब्दुल कलामको नमाझेका जस्ता लाग्ने पहेँलपुरे दाँत र टेढिएको जस्तो लाग्ने ओठको बीचबाट उब्रेर आउने मुस्कान जीवनपर्यन्त उनको ट्रेडमार्क भयो। निष्कपट, निर्दोष, इमान्दार।

उनले कुनै पनि ठाउँमा मानहानीको अनुभव गरेनन्। अमेरिकाले दुईदुई पटक उनीमाथि खेलाँचीपूर्ण अपमान गर्दा भारत बोल्यो तर उनी मुस्कुराए। पछि अमेरिकाले माफी माग्यो। उनमा कुनै प्रकारको अहम् थिएन। वाणारसीको एक युनिभर्सिटीको दीक्षान्त समारोहमा मञ्चमा पाँच कुर्ची थिए। डा. कलाम थिए, प्रमुख अतिथि। उनका लागि अरूभन्दा ठूलो, आरामदायी र विशेष कुर्सी राखिएको थियो भने बाँकी कुर्सी एकानासका थिए। कार्यक्रममा युनिभर्सिटीका दिग्गज विद्वान गुरुहरू थिए। जब उनलाई मञ्चस्थ हुन बोलाइयो, उनले आफ्नो लागि भनिएको कुर्सीमा बस्नै मानेनन्। पछि अरूको जस्तै कुर्सी व्यवस्था भएपछि मात्रै कार्यक्रम सुचारु भयो।

उनको एउटा भनाइ चर्चित छ, 'आफ्नो कामलाई प्रेम गर, कम्पनीलाई होइन किनकि तिमीलाई थाहा नहुन सक्छ— कहिले तिम्रो कम्पनीले तिमीलाई प्रेम गर्न छोड्छ।' समयमा काम सक्न, अबेरसम्म अफिसमा नबस्न, सदैव परिवार र साथीभाइलाई समय दिन उक्साउँथे उनी। आफू अविवाहित रहेका उनले अरूलाई दिनको लागि यो एउटा दर्शनजस्तै थियो।

यसको एउटा रमाइलो किस्सा पढ्न पाइन्छ। भारतीय सुरक्षा शोध केन्द्रको प्रमुख हुँदा एउटा कर्मचारीले छोराछोरीलाई महोत्सव घुमाउन लैजान उनीसँग छुट्टी मागेछन्। उनले दिए। तर ती वैज्ञानिक कर्मचारी काम गर्दागर्दै घर जानै भुलेछन्। जुन बेला ती कर्मचारीले समयको हेक्का गरे, ढिला भइसकेको थियो। गल्ती महसुस गरी डराइडराई घर पुगेका उनी तब चकित परेछन्, श्रीमतीले उनलाई बताइन् कि अब्दुल कलामले अघि नै आएर केटाकेटीलाई लिएर घुमाउन लगेका छन्। आफ्ना कर्मचारीलाई परिवारलाई समय दिन उक्साउने उनी अद्भूतका म्यानेजर थिए।

सिम्प्लिसिटी अर्थात् सादा जीवनका सयौं किस्सा छन्, उनका। डा. कलामले राष्ट्रपति हुँदैका बखत 'याहु आन्सर्स'मा एउटा प्रश्न पोस्ट गरेका थिए, 'आतंकवादबाट हाम्रो ग्रहलाई मुक्त पार्न के गर्नुपर्छ?' सामान्यता 'याहु आन्सर्स' विद्यार्थीहरूमाझ पपुलर छ। आफ्ना समस्याहरू राख्ने र अरूबाट त्यसको उत्तर पाउनका लागि यसको प्रयोग हुन्छ। सायद याहु आफैं दंग पर्यो। होला राष्ट्रपतिबाट प्रश्न सोधिँदा। सम्भवतः याहुको यो प्रश्न शाखाले पहिलोपटक यो उचाइको व्यक्तिको प्रश्न भेट्टायो, जसमा श्री श्री रविशंकर, किरण वेदी, लियन्डर पायसजस्ता सुप्रसिद्ध व्यक्तिहरूले कमेन्ट गरेका छन्।

विज्ञान र अध्यात्मका अलौकिक मिश्रण थिए, उनी। धार्मिक कट्टरताको पर्याय मानिने मुस्लिम धर्मावलम्बी भइकन पनि उनी गीता–कुरान सँगै बोकेर हिँड्थे। ल त कोही पोपले भन्दियोस्— मेरो सिरानीमुनि गीता, कुरान, बाइबल र धम्मपद पनि सँगै हुन्छ! कुनै १००८ अंकधारी मठाधीश पण्डितले वा कुनै इस्लामिक इमामले अथवा कुनै अवतारी लामाले घोषणा गरोस् कि— गीता कुरान, बाइबल र धम्मपदमा कुनै फरक छैन! यत्तिको मानवीयता र सहिष्णुता भइदिएको भए मान्छेले कहिल्यै लडेर खानुपर्थेन। असमानता भोग्नुपर्थेन। मानव सभ्यता र मानवीयताको विडम्बना के हो भने धार्मिक नेता भनेर चिनिनेहरू नै धार्मिक छैनन्, ठेकेदारमात्रै छन्। मान्छेको मानवीयता र यसमा अन्तरनिहित धार्मिकता बच्ने भनेको अब्दुल कलाम जस्तै गीता र कुरान सिरानीमुनी राखेर सुत्ने विज्ञानपुरुषका कारणले हो। मेरा लागि यिनी कुनै पोप, मुल्लाह, पण्डित वा दलाई लामाभन्दा महान् थिए र हुनेछन्।

जीवनको १५ वर्ष शिक्षक हुनुको गर्वानुभूति बाँचेको मलाई अब्दुल कलाम स्वयं आदर्शभन्दा पनि उच्च लाग्छन्। म मित्र महेशलाई सम्झेर बिट मार्छु, जसले अब्दुल कलामको मृत्युको खबर सुन्नेबित्तिकै मलाई समवेदना सन्देश पठाएको थियो। 'विश्वले मानवताको एउटा असल शिक्षक गुमाएको छ। राष्ट्रपति हुँदासमेत एपिजे अब्दुल कलामले जहिले पनि 'म त एउटा शिक्षकमात्र हुँ' भनिरहे। विद्यार्थीहरूको माझ आफ्ना कुरा राख्दाराख्दै उनले अन्तिम सास लिएका छन्। एउटा असल सहकर्मी गुमाएका तिमीलाई हार्दिक समवेदना छ।'

Friday, July 3, 2015

कविता अर्थात् हलो

एक : नेपाली कविताको स्वाद

जिब्रो बडो मापाले टाठो छ नेपालीको। ट्वाक्क–टुक्क मन पराउँछ। पिरो, अमिलो, नुनिलो, टर्रो, तितोजस्ता गढालु स्वाद सम्झँदैमा मुख भरिदिन्छ। माटोको कराहीमा मस्त पकाएको मासको दाल होस् या कर्कलाको कलिलो सुइरा, अन्तिममा खाँटी घिउले झानेर खाने बानी छ। हिङ, जिम्मु, मरटी, लसुनको फ्लेवर नेपाली स्वादकलाको निखार बास्ना हो। टिमुर, भोटे खुर्सानी र गोलभेडाको आफ्नै महिमा छ। नेपालमा ‘लोकल' शब्दको शान ‘घरको कुकुर'भन्दा बलियो छ। हालाकि ‘लोकल' आफैं लोकल शब्द होइन। तर यसले बिल्कुल नेपाली फ्लेवर बोकेको छ— चेपिलो, चाम्रो र आँतिलो खानेकुराको। त्यो पनि भर्भराउँदो दाउराको आगोमा पकाएको हो भने कुरै बेग्लै।
मकै खाँदाजस्तो कुरुमकुरुम वा दूधभात खाँदाजस्तो सुरुपसुरुप वा बारीको मुला उखेलेर खाँदाको मर्याममर्याम, हाम्रो स्वादमा संगीतको आभा पनि उस्तै छ। झ्वाइँय घिउमा ‘बिखय' ओइरेर परपरी भुट्ने परिपाठीमा पनि त्यो ओनोम्याटोपोइक संगीत सर्सराउँछ। स्वादमा संगीतको मिश्रण यस्तरी विलय भएको छ कि यहाँ गुन्द्रक पनि भुर्लुक्क उम्लन्छ। रोटी भुक्क फुक्छ। ढिँडो हुस्स पाक्छ। 
समकालीन नेपाली कविता बिल्कुल हाम्रो जिब्रोको बान्कीमा लेखिएका छन्। एउटा उभारको टोन टिन्टिनाउँछ, कविता पढ्दा। भूपि शेरचनको ‘हामी', पारिजातको ‘एक लाहुरेलाई रोगी प्रेमिकाको पत्र', वैरागी काइँलाको ‘मातेको मान्छेको भाषण', उपेन्द्र सुब्बाको ‘अपराध', तीर्थ श्रेष्ठको ‘लाहुरे फूल म तिम्रो नाम फेर्न चाहन्छु', श्रवण मुकारुङको ‘बिसे नगर्चीको बयान', विप्लव ढकालको ‘फूलमतीको तकियामुनि', स्वप्निल स्मृतिको ‘एक्काइसौं शताब्दीमा यलम्बर', राबतको ‘राजधानी मास्तिरको राजधानी', विनोदविक्रम केसीको ‘भोकको क्षेत्रफल' आदि कविताको स्वाद जिब्रोको टुप्पोमै बोकिहिँड्न मन पराइराख्छु म। यिनीहरू मलाई भर्भराउँदो आगोमा परपरी भुटेका बिखयजस्ता लाग्छन्। ट्वाक्क–टुक्क स्वादका। चेपिला र चाम्रा। त्यही ‘लोकल' मार्काको मरटीवाला फ्लेवर। ‘लोकल'कै दामलमा उभिएको ‘अर्ग्यानिक' स्वादमा लेखिरहने सरस्वती प्रतीक्षा, सरिता तिवारी र भूपिनजस्ता कविका कविताहरूमा पनि उस्तै हलक्क बास्ना आउँछ— लेकाली काँक्राको चिराबाट आउने चोपको सुवासजस्तो।
स्वादको परखअनुसार गरिएको समीक्षा कहिले सौन्दर्य हुन्छ, कहिले दुर्घटना। दुःखको कुरा, कविताले निर्माण गरेको स्वादअनुसार मुस्किलले समीक्षा हुन्छन्। भतेर चाखेजत्तिको पनि जिम्मेदारी कविताको समीक्षा वा समालोचनामा पाउन मुस्किल छ। समीक्षक यस्ता छन्, मानौं समीक्षा गर्नुअघि उसले कविताको झोललाई डाडुले उबाएर थोरै हत्केलामा राख्छ। अनि तीनपटक चाख्छ। पहिलोपटक नुन आए/नआएको हेर्छ। दोस्रोपटक मसला पुगे/नपुगेको हेर्छ। तेस्रोपटक खुर्सानीको पिरो कस्तो भयो हेर्छ। अब स्वादको समीक्षा सकियो। कविता मिठो भयो। कविता पाक्यो कि पाकेन भनेर एक चोक्टा कविता मुखमा हाल्छ। पाकेको भए आगोको भुङ्ग्रो निभाए भयो। उखानै छ ‘भात पाक्यो कि पाकेन भनेर थाहा पाउन एक सिता काफी हुन्छ'। नपाकेको भए दाउरा ठोस्नुपर्छ। दाउरा ठोस्ने सल्लाह कुनै सल्लाह नै होइन भान्छेका लागि।
हाम्रा कविताका समीक्षक त्यस्तै ‘भतेर चखुवा' मार्काका बढी छन्। कवितामा निर्धारित स्वाद पुगेको छ र त्यसको विषय अर्थात् तरकारीको बिखय रोज्जा छ भने कविता मिठो भइहाल्यो। त्यसको विधिमा कुनै विविधताको आवश्यकता नै हुँदैन। त्यसो त हाम्रा भान्छामा सबै खालका तरकारी एउटै विधिले जो पाक्छन्। तेल वा घिउ ततायो, मेथी वा खुर्सानीले खार्योर, बिखय ओइरियो, केहीबेर भुट्यो। नुन, मसला र खुर्सानीको स्वाद मिलायो। भुङ्ग्रोको राप जोख्यो। पकायो। बस्, तरकारी पाक्यो। कविता तयार भयो। कविताको रेसिपि बिल्कुल उस्तै छ, धेरैको कवितामा।
चखन्तेहरूमध्ये केही केही यस्ता पनि भतेरमा देख्छु म। ‘फलाना (नी) को त हातै मिठो' भनेर सार्वजनिक सिफारिस गर्ने कविताका साहुपारखीहरूको बिगबिगी उस्तै छ। ‘मुखियाको भान्छामा पाक्ने सबै मिठो' भनेर केही चल्तीका छापामा छापिने कवि र कवितालाई त्यसै मिठो मान्ने दुबुद्धे रैती पाठक पनि उस्तै छन्। गुनगानको सहअस्तित्वमा विश्वास गर्ने लुठो टोली पनि उस्तै छन्, जो दैनिक जस्तो एकल वाचनको नाममा रत्यौली आयोजना गर्छन्।
नेपाली कविताले लसुन, प्याज र छ्यापीसमेत नखाने साकाहारी कवितालाई उहिल्यै छोडिसकेको हो। तथापि कुलीन कविहरूले जडिबुटी आदर्श लेख्नै छोडेका भने छैनन्। नारी देह र कोरा प्रकृतिकोे सुन्दरता वर्णन गरेर होस् या धर्म, ईश्वर र रहस्य दर्शनको रनभुल पस्केर अथवा आदर्शको असाध्य उपदेश लादेर होस्; यी साकाहारीहरूको कलम पनि चलिरहेकै छ। उता अर्कोतिर भारत पाकिस्तान, अफगानिस्तानदेखि अरबसम्मका मसला मुछेर च्याउको तरकारी पकाउने गजलकार काव्यिकहरू पनि चलेकै छन्।
कवि हुनकै लागिमात्र पश्चिमा शैलीका केकजस्ता कविता लेख्ने पनि छन्। ‘ह्याप्पी बर्थ डे टु यु' मार्काका कविता। ती गुलिया छन्। मुलायम छन्। मख्खनदार छन्। चिप्लिने–चाप्लिने छन्। तर हाम्रो नेपाली पाराले तिख्खर छैनन्, चाम्रा छैनन्, चेपिला छैनन्। केहीअघि प्रकाशित पत्रकार रवीन्द्र मिश्रका कविता बिल्कुल केकजस्ता लागेका थिए, मलाई। लेखनको ‘ग्याप फिल' गर्नकै लागि छापेजस्तो देखिने ‘बुद्धिसागरका कविता' नामको किताब पनि उस्तै केक लागेको थियो। केक मिठो लाग्नेलाई ठिक पनि लाग्लान् ती!

दुई : कविता क्रिया कि प्रतिक्रिया 

गुगलका अनुसार कविताको लोकप्रियताबारे विश्वभर हुने छलफलको निष्कर्ष यस्तो देखिन्छ।
एक— यो समयमा इतिहासकै सबैभन्दा धेरै कविले सबैभन्दा धेरै कविता लेखिरहेका छन्। दुई— अन्य विधाको तुलनामा कविता बिक्दैनन्। तीन— अन्तर्राष्ट्रिय पहिचान बोकेका संसारका जीवित १० साहित्यिक सेलिब्रिटीमा कवि पर्दैनन्। चार— कविता लेखन एउटा ‘सेल्फ पब्लिसिङ जब' भएको छ। कारण, व्यावसायिक प्रकाशकले कविता झट्टै छाप्दैनन्। पाँच— आख्यान ताजा बिक्छन्। कविता बासी बिक्छन्।
कविता जहिले पनि हलो हो, जुगअनुसारको ट्र्याक्टर। त्यसले जोतेको ठाउँमा मात्रै साहित्यका अरू विधाको फसल लाग्छ। अवश्य पनि संसारमा धान बिक्छ, गहुँ बिक्छ। हलो बिक्दैन। हलो किन्ने भनेको खासमा किसानले हो। अरूलाई यसको महŒव हुँदैन। यसैले अंग्रेजीमा भनाइ छ— वन्ली पोयट्स रिड पोयट्री अर्थात् कविले मात्रै कविता पढ्छ। यो वाक्यलाई ‘सिर्जनशील व्यक्तिले मात्रै कविता पढ्छ' भन्दिएर अलिक थोरै फराकिने बनाउन सकिने ठाउँ भने छ। सायद यही सत्य हो। यसै कारण ‘कविता बिक्दैन' भन्नु भनेको ‘कविता बिक्रीका लागि हुँदैन' भन्नुबाहेक केही होइन।
‘कविले मात्रै कविता पढ्छन्' भन्ने कुरा अपत्यारिलो सत्य हो। कोर्स बुकमा परेको कविता परीक्षाका लागि पढ्ने भिन्दै कुरा हो, तर जसले कवितालाई रोजेर पढेको हुन्छ उसले कविताको गणित बुझेको हुन्छ, नियम बुझेको हुन्छ, व्याकरण बुझेको हुन्छ। त्यो गणित, नियम र व्याकरण कवितैपिच्छे फरक हुन्छ। त्यसैले कविता लेख्नु जति सिर्जनात्मक कार्य हो, कविता बुझ्नु पनि उत्तिकै सिर्जनात्मक कार्य हो। कवि त्यो मान्छे हो जसले कविता बुझ्दछ। जसलाई कविताको परख हुन्छ।
हामीकहाँ आधाभन्दा बढी कविता ‘रहर कविता' हुन्। ‘म पनि लेख्छु है' भन्ने सूचनाको लागिमात्रै लेखिन्छन् यी। रहरले कविता लेख्नु नराम्रो कदापि होइन। तर, साहित्यमा संघर्षसाथ लाग्नेभन्दा पनि संघर्षसाथ लाग्नेको बगलमा उभिएर ‘समान महŒव र अस्तित्व दाबी' गर्ने अवसरवादी अक्रम कवितालाई यस्तो सुविधा दिन सकिन्न। आधाजसो ‘रहरे' कविता यस्तै कविका छन्, जसका कविता जलाइदिए पनि नेपाली साहित्यलाई कुनै बित्यास पर्दैन। बरु भलै हुन्छ।
नेपालमा मात्रै नभएर संसारभर अहिले जति संख्यामा कविता लेखिएका/छापिएका/प्रकाशन/प्रसारण भएका छन्। त्यसरी सायद कहिल्यै भएन। आलुजस्ता कविता पनि सामाजिक सञ्जालमा हुल्दिएपछि एकाध दर्जन प्रतिक्रिया पाउन कसैलाई मुस्किल छैन । कविताको औसत किताब पाँच सय प्रतिजति छाप्न ४०/५० हजार रुपैयाँ काफी हुने भएपछि खहरेजस्ता ‘रहरे' कविको बिगबिगी नहुने कुरा भएन। त्यसो त रहरको खेतीमा पैसाको के लेखाजोखा?
रहरेबाट बाँकीमध्ये आधा कविता ‘प्रतिक्रिया कविता' हुन्। सामाजिक घटना र मुद्दा विशेषप्रति प्रतिक्रियास्वरूप यस्ता कविता आएका छन्।
जस्तो कि अस्ति भूकम्प गयो। अब भूकम्पलाई सिर्जनामा हुल्न ठेलमठेल गर्दै कविता कनेर बसेका छन्, केही कवि। केहीले त भूकम्प–कविताको एकाध बेत ब्याई पनि सके। थाहा छैन यो जबरजस्तीले कविताको सौन्दर्य वा भूकम्पको दुःखमध्ये केको बलात्कार गर्छ। ‘गुन्द्रुकलाई उमाल्न पर्दैन' मार्काको सजिलो संवेदना पनि त होइन भूकम्प। पाँचपाने खसीको छालाजस्तो अररो पो छ यो!
कुनै गाउँमा महिलालाई बोक्सीको आरोपमा दिसा खुवाइयो, वा देशको सीमा मिचियो, वा कतै प्राकृतिक विपत्ति भयो वा त्यस्तै केही दुःखद समाचार छापामा आयो। यता देशभर दर्जनौंको संख्यामा कविता जन्मिहाल्छन्। तिनको तात्तातोपन पनि मापाकै हुन्छ। मुद्दा सेलाउन नपाउँदै कविताको आयु समाप्त भइसक्छ। कविताले पत्रकारिताको बान्की लिन थालेको छ। ‘जहाँ रवि पुग्दैनन् त्यहाँ कवि पुग्छन्' भन्ने वाक्यलाई सच्याएर ‘जहाँ पत्रकार पुग्छन्, त्यहाँ त्यसपछि कवि पुग्छन्' भन्दिए हुने भएको छ। कविता क्रियात्मक कम, प्रतिक्रियात्मक ज्यादा हुँदै गएको छ।

तीन : सामाजिक काव्यिकता

कुनै देशको कुनै कालखण्डका महान् भनिएका कविहरूलाई हेरौं, तिनीहरू कहिल्यै एक्लो वृहस्पतिका रूपमा रहेका हुँदैनन्। कविताको गुणस्तर निजी साधनाको उपजमात्रै कहिल्यै हुँदैन र होइन पनि। कविको गुणस्तर गुच्चाको थुप्रोजस्तै हो। हामी गुच्चाहरूको थुप्रोलाई जति अग्लो बनाउन चाहन्छौं, त्यत्तिकै फराकिलो गरी आधार बनाउनुपर्छ। एक्लो गुच्चाले उचाइ प्राप्त गर्न सक्दैन र सबै गुच्चा चुचुरोमा रहन पनि सक्दैनन्। तर, चुचुराको गुच्चाले ‘म एक्लै चुचुरोमा छु' भन्ने दाबी राख्न पाउँदैन। कुनै व्यक्तिले एक्लै साधना वा तपस्या गरेर मोक्ष पाउन सक्ला, बुद्ध हुन सक्ला तर कालातीत कवि हुन सक्दैन। कालातीत कवित्व निर्माण सामाजिक अभ्यास हो, निजी अभ्यास होइन। कविताको गुणस्तर सांस्कृतिक आधारबाट बनेको हुन्छ। सामूहिक अभ्यासबाट निर्मित हुन्छ। यसर्थ सानो ठूलो साधना गरिरहने, राम्रा वा औसत कविता लेखिरहने, पढिरहने, अग्लाहोचा, दुब्ला–पातला कविहरूको तादात्म्यले नै सामाजिक काव्यिकताको मापन गर्छ। सामाजिक संवेदनाको श्रेस्ता खुलाउँछ। कुनै देशको कविताको बान्कीमा त्यो देशको भावुकता कोरिएको हुन्छ।
हाम्रा समकालीन कविहरूले इतिहासका कुनै कविहरूले लेख्न नपाएका विषयवस्तु सतहमै पाएका छन्। पहिचान, भौगोलिक विकटता, गरिबी, उत्पीडन, हिंसाजस्ता अमानवीय किस्साहरूले फरक काव्यिक र मानवीय संवेदनाको मूल्यांकन पर्खेर बसेका छन्। दलित, जनजाति र महिलाका अनेक विभेदकारी मुद्दा काव्यिक न्यायको पर्खाइमा अझै छन्। प्राकृतिक विपत्ति, सरकारी निरीहता, भ्रष्टाचार, राजनीतिक अस्थिरता, कर्पोरेट समाजको एकलकाँटेपन, उपभोक्तावाद, भूमण्डलीकरण, आमसञ्चारको विकासको प्रभाव, अमेरिकी प्रभुत्व, भारत–चीनको उदयले ल्याएको विश्वजनीन परिवर्तनजस्ता विषय अहिले समाजिक बहसमा यसरी आएका छन्, कविताको उच्चताको बारेमा अब फरक प्रश्न गर्नुपर्ने भएको छ। तर, यी मुद्दाहरू तरकारीका सर्दाम हुन्। यिनलाई पकाउने शैलीमा नेपालीपन आउन सक्नुपर्छ। यिनको फ्लेवरमा स्ट्रबेरी होइन, जिम्मु र मरटी बसाउनुपर्छ। यति हुँदाहुँदै पनि भान्छेको विशेष हातजस्तो भएर कवि स्वयंको बास्ना कवितामा भरिनुपर्छ। यसका लागि अबको कवि संवेदनशील र शब्दप्रेमी मात्रै होइन, व्यापक रूपले अध्ययनशील पनि हुनुपर्छ।
समकालीन मुद्दामाथिका प्रतिनिधि कविताले अहिलेको कविताको विषय छोइनसक्नु बनाइदिएका छन्। विषय, कविताले ती मुद्दाको प्रतिनिधित्व गर्योि या गरेन भन्ने होइन, तिनलाई प्रतिनिधित्व गर्न चाहिने मानक विशेषता र कला कवितामा छ/छैन भन्ने हो। कविताले सांस्कृतिक स्वाद पहिल्यायो/पहिल्याएन भन्ने हो। कविता स्वयंको पहिचानको कुरा गर्दा सांस्कृतिक र भाषिक स्वाद सदैव माथिल्लो दर्जामा रहन्छ। कवितालाई अनुवाद गर्न नसकिने विधा त्यसै भनिएको होइन।
कविताको गुणस्तरको चुरो कविताको विषय वा मुद्दा नभएर, मुद्दा उठानको वैयक्तिक शैली र मुद्दाप्रतिको निजात्मक दृष्टि हुन्छ। यस्तो होस् कि चार हरफ पढ्नेबित्तिकै ‘यो फलानोको कविता हो' भन्दिन सकियोस्! यस्तो पहिचान शब्द, शैली र विषयबाट बनाउन उद्यत कवि नै वास्तविक कवि हो। ‘फलानो कविको यो कविता मन पर्छ' भनेर कुनै खास कविता बताउन सकिन्न भने खासमा त्यो रहर कुमार वा रहर कुमारी कवि हो।
‘मेरो काम कविता लेख्ने हो, बाँकी काम समालोचकको' भनेर तर्किने कुरा छैन। अरूभन्दा म कुन मानेमा कसरी फरक छु भन्ने प्रमाण तयार गर्ने काम पहिला कविको हो। आफ्नो कविताको व्याख्या र बचाऊ आफैंले गर्नुपर्छ। तर त्यो व्याख्या र बचाऊ कवितामार्फत नै गर्ने हो। लेख्दै र बोल्दै हिँडेर साध्य हुँदैन। विषयबस्तु, विचार र शिल्पका पक्षमा कविले निजतालाई सकुशल अभिव्यक्त गर्न सक्ने भएमात्रै ऊ कवि हो। यसका बाबजुत पनि कसैको चर्चा सहरमा छ भने बुझे हुन्छ— ऊ भजनमण्डलीको चालु सदस्य हो। यस्तो भजनमण्डली जसले आफ्ना सबै मुजुरे, मादले, खैंजडे र भाखाका छोपुवाको पक्षमा रटानको तारिफ समीक्षा गर्छ।
फरक मानवीय दृष्टिका कारण कविले पालन गर्ने कानुन पनि फरक हुन्छ। त्यो ज्यादातर प्राकृत र मानवीय हुन्छ। यसैले पनि परिवर्तनका खातिर सामाजिक मनोभावना निर्माण गराउनमा कविहरूको योगदान हुने हो। कानुन र संविधानका बुँदाले समाज परिवर्तन गर्ने थियो भने उहिल्यै गाउँको एउटै पधेँरोमा दलितको पनि घैंटो भरिन्थ्यो। बोक्सीको आरोपमा बूढीआमाले गुहुमूत खानु पर्थेन।
उपन्यास र साहित्यका अरू विधाले परिवर्तनका ‘उदाहरण' खोजेर तीमार्फत आदर्शको निर्माण गर्छन् र समाजलाई परिवर्तन हुन उक्साउँछन्। कविताले त्यस्ता उदाहरण खोज्दैन। उदाहरणको सोच गर्छ, निर्माण गर्छ। यसैमा ‘शास्त्र झुठो हुँदैन' भनिनु र ‘शास्त्र'लाई काव्यमा लेख्नुको मिथकीय मनोविज्ञान लुकेको हुन्छ।
- See more at: http://www.nagariknews.com/nagarik-sanibar/story/40531.html#sthash.6HlXqqvk.dpuf - See more at: http://www.nagariknews.com/nagarik-sanibar/story/40531.html#sthash.6HlXqqvk.dpuf

Monday, May 25, 2015

महाभारतमा यौनिकता



‘पुरुष सुक्त’मा भनिएको छ ‘चन्द्रमा मनसो जात’ अर्थात चन्द्रमाबाटै मानव मस्तिष्क बनेको हुन्छ, मान्छेको मस्तिष्कलाई चन्द्रमाले प्रभाव गरेको हुन्छ । एक असामान्य मानसिक अवस्थालाई अग्रेजीमा ‘ल्युनासी’ भनिन्छ जो चन्द्रमा जनाउने शब्द ‘लुनार’बाट बनेको हो । मानसिक बिरामीलाई चन्द्र–पक्षले तलमाथि गर्ने कुरा त जगजाहेर नै छ ।
महाभारत चन्द्रबंशीहरूको कथा हो । यसर्थमा महाभारत खासमा लहडीहरुको कथा हो । मानसकथा हो । कल्पनाको एक सिमाहिन कथा जहाँ जे पनि सम्भव थियो । मानव मस्तिष्कले गर्ने कल्पना कति टाढासम्म पुग्न सक्छ भन्ने प्रश्नको उत्तर हो महाभारत । महाभारतको बारेमा एउटा भनाई छ ः संसारमा त्यस्तो कुनै मानवीय घटना भएकै छैन र हुने पनि छैन जो महाभारतमा कल्पना नगरिएको होस् ।
आजको यो आलेखमा म महाभारतको मनिखाँबोमा रहेर हिन्दू मिथकमा रहेका फरक यौनिक प्रसंगहरुलाई कोट्याउने प्रयास गर्नेछु । आ–आफ्ना बौद्धिकता अनुसारले यसमाथि फरक प्रकारका सन्तुष्टि, असन्तुष्टि वा आरोप समेत आउन सक्छन् भन्नेमा सचेत छु र तीसबैलाई सम्मान गर्ने पुर्वघोषणा गर्दछु ।
महाभारत र यसले समेट्ने पुराण कथाहरूमा वर्णित यौन क्रियाकलाप र सन्तान उत्पादनको प्रक्रिया अति अनौठो लाग्ने गरी राखिएको छ । भनिन्छ, मिथकीय पात्रले देखाउने चरित्र भनेको अवचेतनमा अन्तरनिहित हाम्रो आफ्नै स्वभावको चरित्र हो । महाभारत लगायतका ग्रन्थहरू जसरी समाजमा अति प्रचलित र प्रिय हुनुको पछाडि सायद त्यही अवचेनले काम गरेको छ ।
रजनिश ओशोले द्रौपदीको बस्त्रहरणको बेला भीष्म, विदूर, द्रोणाचार्य, कृपाचार्य लगायतका महापुरुषहरु मौन रहनुमा उनीहरुमा ‘द्रौपदीलाई नाङ्गै हेनेै मोह थियो’ भनेर व्याख्या गर्दा ‘लौ के के न भन्यो’ भन्नेहरू थिए । ओशोले फ्रायडको मनोवैज्ञानिक विवेचनालाई महाभारतमा प्रयोग गरे । तर आज मलाई लाग्छ, ओशोले नाथे फ्रायडलाई प्रयोग गरेर गलत गरे । यौन मनोविज्ञानको पूर्वीय बहस हेर्दा नाथे फ्रायड प्लेगियारिष्ट मात्रै सुनिन्छ । यौन सम्बन्धमा पूर्वले बनाएका मान्यताहरूबाटै यसको विवेचना गर्न सकिन्थ्यो ।
महाभारत कथाको एउटा सार सत्य के हो भने यसका प्रमुख पात्रहरु सबैको जन्म असामान्य यौन व्यबहारबाट भएको छ । तिनीहरू नरनारीको सामान्य सेक्स र गर्भाधारणको समान्य अवधिबाट जन्मेका छैनन् । कुनै एउटै पात्र पनि सामान्य जन्मका छैनन्, ब्यहोराका छैनन् । श्रीकृष्ण, सत्यवती, द्रौपदी, भीष्म, पाण्डव, कौरव, व्यास, शिखण्डी लगायतका सबैको जन्म समान्य छँदैछैन ।
जस्तो कि स्वयम् श्रीकृष्णको परिवारमा हेरौं । आमा देवकी, बाबु बासुदेवसँगै कंशको जेलमा हुँदा सातौ सन्तानको रुपमा कृष्णका दाजु वलराम देवकीको पेटमा हुन्छन् । तर देवताहरुले वलरामको भ्रुण रोहिणीको गर्भमा सारेर देवकीकै गर्भमा चाँहि देवी योगमाया बसेको प्रसंग त्यहाँ पाइन्छ । के त्यतिबेला भ्रुण स्थान्तरणको साँच्चैको काम गरिएको थियो वा कल्पना मात्रै ? के यो सोरोगेट मदरहुडको प्रसंग नै हो त ? वा अरु केही ?
हेरौं शान्तनुलाई । शान्तनुले गंगालाई बिहे गरी भीष्म जन्मिए । एक सामान्य मानवको गंगा अर्थात नदीसँग कसरी बिबाह सम्भव हुन्छ ? सम्भवत गंगा माझी समुदायकी एक बिम्ब महिला हुन् । जसको परिचय गोप्य राख्न उनलाई गंगा नदीको समकक्षमा उभ्याइएको थियो । नदीलाई देखेपछि कामातुर हुने मनोरोग हुन्छ केही मानिसमा । पानीको स्पर्शले आल्हादित हुने यस्तै मनोरोगी पो थियो कि शान्तनु ? जसले कामाबेशका सामान्य मछावारा केटी गंगालाई गर्भवती बनायो ? नभन्दै यस्तै गरी नदी किनारमै अर्की मत्यकन्या सत्यवतीलाई देखेपछि पनि उसको यौनग्रन्थी रनाहा परेको थियो ।
सत्यवतीकै जन्मको प्रसंग पनि सहज र प्राकृतिक छैन । हरिबंश पुराणअनुसार सत्यवती श्रापले गर्दा माछा बनेर बसेकी अद्रिका नामकी अप्सराकी छोरी हुन् । चेदीका राजा बसुले शिकारमा जाँदा आफ्नी रानीको सम्झनामात्रले कामातुर भई वीर्य स्खलन गरेका थिए । सो वीर्यलाई उनले चिलमार्फत रानीकहाँ पठाए तर बाटोमा अर्को चिलसँग लडाईँहुँदा चुच्चोबाट यमुना नदीमा खस्यो । खसेको वीर्य पान गरिन् माछाको योनीमा रहेकी अद्रिकाले र गर्भवती भइन् । एक माझीले उनलाई पक्रेर काट्दा पेटमा दुई स्त्री र पुरुष मानव सन्तान देखे । जसलाई उनले राजाकहाँ लगे । राजाले केटालाई राखे र केटीलाई तिनै माझीले पाले । केटीको शरिरबाट माछाको गन्ध आउँथ्यो यसैले उसको नाम नै मत्स्यगन्धा राखियो । पछि गएर मात्रै उनको नाम सत्यवती भयो ।
यो हो जन्मको कुरा । कामसुत्र अनुसार माछाको गन्धयुक्त योनीरस भएका स्त्रीहरु जोकोहीलाई पनि कामावशमा पार्न सक्ने हुन्छन् भनिएको छ । हुन पनि उनी त्यस्तै थिइन् । यमुना नदीमा माझीको काम गर्दा एकदिन उनको डुँगामा आइपुग्ने पराशर ऋषि उनको त्यही गन्धका कारण कामभावनाले ग्रस्त हुन्छन् । आफ्नो कुमारित्व सुरक्षित रहनुपर्ने र आफ्नो सन्तान जन्मेको कुरा गोप्य रहनुपर्ने सर्तमा पराशरको यौनयाचनालाई सत्यवतीले स्वीकार गर्छिन् । सोही दिन जन्मेका हुन् महर्षि वेद व्यास । जो जन्मिदाकै दिन बढेर हुर्केर देशावरमा हिँडेका थिए । यिनै महाशयले जो लेखे महाभारतको कथा ।
तिनै मत्यगन्धा सुन्दरीको बशमा परे राजा शान्तनु । आफ्ना सन्तानले राजा हुन पाउने भएमात्रै शान्तनुसँग जाने सर्त राखेकै कारणले (?) भीष्मले राजगद्दी त्याग्ने र अविवाहित रहने प्रतीज्ञा गरे । शान्तनुबाट यिनले चित्राङ्गद र विचित्रवीर्य नामका छोरा जन्माइन् । चित्राङ्गद अविवाहित नै मरे भने विचित्रवीर्य अम्बिका र अम्बालिका बिहे गरेपछि सन्तान नजन्मँदै मरे । सोही कारणले सत्यवतीले नियोगका लागि आफ्नो पहिलो छोरा व्यासलाई डाकिन् ।
यही नियोगबाट अम्बिकाबाट पाण्डु र अम्बालिकाबाट धृतराष्ट्र जन्मेका हुन् । कथाअनुसार सेक्स पार्टनरको रुपमा डरलाग्दो योगी ब्यासलाई देखेकाले अम्बिकाले आँखा चिम्लिइन फलस्वरुप धृतराष्ट्र अन्धो जन्मिए । त्यस्तै डरले पहेँलै भएर अम्बालिका सेक्समा सामेल भएको हुनाले रक्तअल्पता भएको पहेलो वर्णको पाण्डु जन्मे । तर तेस्रो नियोगका बेलामा डरले उनीहरुबाट पठाइएकी दासी परिश्रमी भने शान्त रहेको हुनाले  शान्त तथा स्वस्थ विदूर जन्मे । महाभारतले भनेको यस्तै छ ।
किस्सा र कथाले देवब्रत अर्थात भिष्मको अविवाहित रहने प्रतीज्ञा उनको पिताको मत्स्यकन्यासँगको प्रेमका खातिर थियो भनिए पनि महाभारतमा भीष्मका केही शंकास्पद भनाईहरू पाइन्छन् । प्रतीज्ञा लिँदाका बखतबाटै भीष्मलाई आफ्नो लैङ्गिकताको ज्ञान थियो भन्ने विवेचना आजकाल बजारमा छन् । पुरुषमा आशक्त हुने गुण थियो थिएन भन्न नसकिए पनि उनमा आइमाईसँग अनाशक्त रहने यौनिक गुण थियो । उनले आइमाईहरुलाई घृणा गर्दथे भन्ने विवेचना गर्न अनेकन प्रमाणहरु महाभारतभित्रै पाइन्छन् । उनले नरनारी बिचमा हुने यौन र विवाहलाई ‘मानव जातिको पतन भएपछि आएको प्रचलन’ भनेर विवेचना गरेको प्रसंग महाभारतमा पाइन्छ । के उनी समलिङ्गी थिए त ?
श्रीकृष्णका सम्बन्धहरू पनि मापाका छन् । उनले हरेक सम्बन्धलाई सम्पूर्णतामा निभाउन सकेका थिए । यसमानेमा कुनै पनि सम्बन्धको गहिराई श्रीकृष्णको भन्दा गहन हुने कल्पना गीताले गर्दैन । श्रीकृष्णलाई प्रेमका प्रतीक त्यसै भनिएको होइन । उनले प्रेमका तमाम सम्बन्धहरुलाई पराकाष्ठाबाटै भोगेको हुनले उनलाई अवतारहरु मध्येका सर्वाधिक महान भोक्ता पनि भनिन्छ । विष्णुका अवतारमध्येमा उनको ‘मोहिनी रुप’ काफ्काको मेटामर्फोसिसलाई मात ख्वाउने छ । उनी वाइसेक्सुअल थिए भन्ने प्रशस्त आधार वैदिक ग्रन्थमा पाइन्छन् । जस्तो कि भागवत गीतामा अर्जुनलाई भन्छन् ः
तिमी नै म हौ र म तिमी हुँ । जे मेरो हो त्यो नै तिम्रो हो । जसको साथ तिमी छौ उसको साथ म पनि छु । जसले तिमीलाई पछ्याउँछ, उसले मलाई पनि पछ्याउँछ । हे पार्थ, तिमी मबाटै सिर्जित हौ र म तिमीबाट । (वन पर्व)
त्यस्तै द्वारिका फर्कनु अघिल्लोे रातको यस्तो प्रसंग छ :
महा शक्तिशाली कृष्ण धनन्जयको खोपीमा गए । उनको अर्चना गरेर सम्भव भएसम्मको सेवा गरी आनन्द उठाए । महा वुद्धिशाली कृष्णले त्यो रात धनञ्जयसँग एउटै बिस्तारामा आनन्दपूर्वक बिताए । (अश्वमेध पर्व)
मित्रता अर्थात मित लगाउने विधि र वैवाहिक विधि वैदिककालमा उस्तै थियो । भनिन्छ ः सप्त पदम् हि मित्रम् । अर्थात आगोलाई साक्षी राखेर सातफन्का लागाउनाले मित्रता हुन्छ । रामले सुग्रिवसँग यसरी नै मित लगाएका थिए । कृष्णले अर्जुनलाई मित भन्दथे ।
हिन्दू मिथकमा जन्मका असामान्य प्रक्रियाका अनेकन किस्ता छन् । जस्तो कि रामायणमा सीता जमिन (माटो)बाट र महाभारतमा द्रौपदीलाई आगोबाट जन्मेका महिलापात्र हुन् । त्यस्तै महाभारतको जरासन्ध दुईटा आइमाइहरुबाट आधा आधा जन्मेको हो । पछि एक राक्षसीले उसलाई जोडिदिएकी थिई । शिव पुराणमा शिवपुत्र कुमार अर्थात कार्तिर्के पनि अग्नीबाट जन्मेको भनिएको छ । उसलाई श्कन्द पनि भनिन्छ । अग्नीले शिवको विर्यपान गरेपछि श्कन्ध जन्मेका थिए । भागवत पुराण अनुसार शिव र विष्णु (मोहिनी रुप)को समयोगबाट अयाप्पन जन्मेको थियो । त्यस्तै गणेशको जन्म गर्भाशय बाहिरबाटै भएको थियो । त्यस्तै अर्को अनौठो जन्मको प्रसंग पुराणमा पाइन्छ । भगवान शिवको आदेशानुसार दुई विधवा स्त्रीहरुको सन्सर्गबाट भागिरथको जन्म भएको थियो । भागिरथ शब्दमा प्रयुक्त भगको अर्थ स्त्री जनेन्द्रिय भन्ने हुन्छ । क्रित्तिभाको रामायणमा यो प्रसंग छ ।
द्वैमाताको यो यस्ता प्रसंगले समलैङ्गिक व्यवहारको पुष्टि गर्दैन भन्न सकिन्न । जस्तो कि अग्नीलाई द्वैमात्री पनि भनिन्छ । यसको अर्थ दुई आमाबाट जन्मेको भन्ने हुन्छ । द्यौस र पृथ्वी अर्थात आकाश र धरतीलाई यसको आमा मानिन्छ । संस्कृत भाषामा आगो निकाल्ने दाउरा स्त्रीलिङ्गी नाम हो । स्मरण के गर्न सकिन्छ भने फ्रिक्शन (घर्षण)ले आगो उत्पन्न हुन्छ नकि पेनेट्रेशन (गमन)ले । यसैले अग्नीको जन्मलाई पनि समलैङ्गिक मान्न सकिन्छ । त्यसो त ऋग्वेदमा अग्नी उत्पन्न गराउने विधिको व्याख्या गरिएको छ । जसले अग्नीका पाँच पाँच गरी दुई भागमा बाँडिएका १० आमाहरु भनेर ब्याख्या गरेको छ । जसको अर्थ औंलाहरु भन्ने हुनसक्छ । औंलाको यौनिकता पनि स्पर्श र घर्षण हो गमन होइन ।
लिङ्ग परिवर्तनको किस्सामध्येमा सिखण्डीको किस्सा पपुलर छ महाभारतमा । राजा द्रौपदले आफ्नी छोरी शिखण्डीनीलाई पुरै छोरा सरह पालेका हुन्छन् । यतिसम्म कि उनले शिखण्डीको विवाह दशर्ण देशका राजा हिरण्यवर्णकी कन्यासँग गरिदिएका थिए । भनिन्छ, सुहागरातमा मात्रै शिखण्डीलाई र उसकी नवविवाहित दुलहीलाई उसको यौनिकताको बारेमा जानकारी भएको थियो । आफ्नो पति एक स्त्री भएको थाहा पाएपछि उत्पाद हुन्छ । उसको बाबुले द्रौपदको पुरा राज्य ध्वस्त पार्ने धम्की दिन्छन् । समस्याको समाधना नपाएर ब्याकुल शिखण्डीलाई स्थुनाकर्ण नामको यक्षले आफ्नो पुरुषत्व प्रदान गर्छन् । पछि नितीविपरिक काम गरेको आरोपमा यक्षराज कुबेरबाट  स्थुनाकर्णले आफ्नो पुरुषत्व फिर्तापाउन शिखण्डीनको मृत्युसम्म कुर्नु पर्ने श्राप पाउँछ ।
त्यस्तै अर्को प्रसंग छ पुराणमा, किमपुरुषको । किमपुरुष एक महिना नर र अर्को महिना नारी हुने गर्दथी ÷ गर्दथ्यो । पतन्जलीको व्याकरणमा स्त्रीलिङ्ग र पुलिङ्गवाहेक पनि उभयलिङ्ग र नपुंसक लिङ्ग र द्वीलिङ्ग सन्दर्भ छ । यसले वैदिकालमा हुने नरनारी बीचबाहेको यौनिकतालाई दर्शाउँछ ।
कुरुक्षेत्रको युद्धमा पाण्डवको विजयको लागि दूर्गा कालीलाई भोग चढाउनु पर्ने हुन्छ । भोगमा चढ्नको लागि अर्जुन र नागकन्या उलुपीको सन्तान ऐरावण तयार हुन्छ तर अन्तिम ईच्छा राख्छ ः मर्नुपूर्व विवाह गर्ने र कुमार नरहने । भोलीपल्ट मर्न तयार भएको कुनै पुरुषलाई कसैले पनि छोरी दिन तयार हुने कुरा भएन । समस्या समाधानको लागि कृष्णले मोहिनी रुप धारण गर्छन् र ऐरावणसँग विवाह गर्छन् र रातभर उसको कुमारत्व उपभोग गर्छन् । भोलीपल्ट उ मारिएपछि एक विधवाले गर्ने अन्त्येष्टीको कार्य पनि गर्छन् ।
विष्णुको मोहिनी अवतार धेरै आइरहन्छ । असुरहरुलाई उल्लु बनाएर समुन्द्रमन्थनको बेला अमृतविमुख बनाउनमा होस् या साधुहरुको ध्यान उडाएर लठ्ठ पार्न होस् विष्णुको यो रुपको प्रयोग कति छ कति । विष्णुको नारी स्वरुप मोहिनी  रुप यति मोहित गर्ने थियो कि यिनको लहैलहैमा भष्मेश्वरले आफ्नै शीरमा हात राखेर भष्म भयो, स्वयम् शिवले यिनलाई देखेर कामातुर भएर विर्य पतन गरेका थिए जसबाट हनुमान र मणिकन्थन अय्याप्पा जस्ता महावलीको जन्म भएको मानिन्छ ।
प्रश्न मोहिनी रुप धारणलाई साधारण अन्धभक्त भएर लिने कि यसलाई पौराणिक पात्रको समलैङ्गिक चरित्रको रुपमा लिने ? भन्ने मात्रै हो । सर्वशक्तिमान विष्णु मोहिनी अवतारमा आफैं किन उत्रिए ? जबकी यसको कामको लागि उनले कुनै पनि सुन्दरी परी वा अप्सरालाई प्रयोग गर्न सक्थे वा त्यस्तै काल्पनिक स्त्रीको रचना गर्न सक्थे । कुरा प्रष्ट छ, उनी वाइसेक्सुअल थिए । तर बचाऊमा भागवत गीता भन्छ, जसले मोहिनीरुपमा मख्ख पर्यो उ सांसारिक मायाजालमा पर्यो, जसले मोहिनीरुपको सारमा विष्णुलाई देख्यो उ मुक्त भयो । तर उनलाई देख्दैमा कामातुर भएर वीर्य पतन गर्ने महादेवलाई कुन क्याटागोरीमा राख्छ गीताले ?
ब्रह्मा पुराणमा मोहिनीले ब्रह्मालाई भन्छे ः रजस्वालापछि ऋतुकालमा रहेकी महिलाको कामेच्छालाई ईन्कार गर्ने जोकोही पुरुष नपुंशक हो । पुराणको यही निती अर्थात धर्मको आधारमा उर्वसीको ईच्छालाई ईन्कार गर्ने अर्जुनले श्रापमा परेर ब्रिहन्नला भए । एक बर्ष राजा बिराटको दरबारमा नाच सिकाएर बसे । भारतमा पछिल्लो कालसम्म धेरै दरबारमा हिजराहरु रानीका सुसारे बनेर बसेका हुन् । गुजरातमा बहुचराजी नाम गरेकी हिजराहरुकी देवीको मन्दिर नै छ ।
शुद्ध नर वा नारीको भन्दा फरक यौनिकता देखाउने मान्छेलाई वैदिककालमा क्लिवा भनिन्थ्यो । मनुस्मृतिमा क्लिवालाई धार्मिक क्रियाकलाप गर्न, सम्पत्ति आर्जन गर्न बञ्चित थियो । वास्तबमा क्लिवा भन्ने शब्द नर वा नारी वाहेकको फरक यौनिकता राख्ने जोकोही प्रकारको लैङ्गिक स्वभावको सामुहिक नाम थियो । क्लिवाका १४ प्रकार रहेको व्याख्या पाइन्छ जसमध्ये एकमा मुखलाई योनीको रुपमा प्रयोग गर्ने पुरुष भनिएको छ । जसको नाम मुखभग भनिएको छ । नारद पुराणअनुसार महाप्रलय आएर कलियुग समाप्त हुनु अघि मान्छेहरुले यौनिक अकर्मयण्ता देखाउने छन् । ‘नरहरुले योनीबाहेक (मुख वा गुद्वार ?)मा वीर्य पतन गर्नेछन् ।’ हालाकि यसलाई पापको रुपमा व्याख्या गरिएको छ, तर यसबाट बुझ्न के सकिन्छ भने वैदिक विद्वानहरुले यसको अस्तित्वलाई स्विकार गरेका थिए ।
कथासारितसागरमा एउटा कथा छ । एक राजाले पितृको श्राद्धका बेलामा  पिण्डहरु नदीमा चढाउन लाग्दा तिवटा हातहरु निस्के । एउटा किसानको, अर्को साधुको र अर्को योद्धाको । आकाशवाणीले भनेछ ः किसानले तिम्रो आमालाई बिहे गर्यो, तपस्यीले उनलाई गर्भवती बनायो र योद्धाले तिम्रो भरणपोषण गर्यो । यी तिनैका हात हुन् । तर तिमीले पिण्ड किसानको हातमा थमाउनु । यसबाट के थाहा हुन्छ भने, धार्मिक मान्यताले बास्तविक पिताको रुपमा बिवाहित रहेको पुरुष मात्र हुने व्यवस्था गरेको देखिन्छ ।
अन्त्यमा एउटा लोकोक्तिले बिट मार्नु ठिक होला । हिजराहरुमा प्रचलित एक कथाअनुसार १४ बर्ष बनाबास जाँदा पछिलागेका जनतालाई घर फर्किने आदेश दिँदा श्रीरामले ‘सम्पूर्ण नरनारीहरु घर फर्किनू’ भनेका थिए रे । नरनारीमात्रै सम्बोधन गरेकोले तेस्रोलिङ्गीहरु १४ बर्षसम्म उनी आउने बाटो कुरेर बसेका थिए रे । पछि बनबासबाट फर्किदा उनीहरुको भक्ति देखेर रामले ‘यसपछिको युगमा तिमीहरुले शासन गर्नेछौं’ भनेका थिए रे । के त्रेतायुगपछिको द्वापरमा शासन गर्नेहरु तेस्रोलिङ्गी नै थिए त ? नभए महाभारतका हरेक पात्रलाई उत्पाद उत्पादका कल्पनाबाट जन्माउनु पर्ने जरुरत किन थियो व्यासलाई ? सामान्य र प्राकृतिक रुपमा जन्मेका भए के महाभारतको देशना अर्थपूर्ण हुँदैनथ्यो ?

First Published at: