Contact Form

Name

Email *

Message *

Z

Showing posts with label घुमफिर. Show all posts
Showing posts with label घुमफिर. Show all posts

Sunday, July 21, 2019

बोन्पो थलोको यादमा


सिरानमा फोक्सुन्डो थापेर बसेको रिग्मो गाउँमा निदाएर उठेको पहिलो बिहान म निकै चंगा थिएँ। चंगा हुनु भनेको स्वतन्त्र हुनु होइन। अदृश्य धागोले खैँचेको परिधिमा हावा काटेर बस्नु हो। त्यस्तो अदृश्य कुन धागो थियो जसले मलाई ताल किनारको न्यानो होटलमा चंगा बनाएर उडाइराखेको थियो?

त्यो बिहान हामीहरू फोक्सुन्डोको देब्रे गालामा अवस्थित थासुङछोलिङ गुम्बा जानेवाला थियौं। १२ औं शताब्दीमा निर्माण भएको भनिएको यो गुम्बा पुग्ने बाटोमा दुर्घटित घुँडाको ‘लिगामेन्ट’ खियाउँदै गर्दा अचानक मलाई यस्तो आभास भयो– ‘यो गुम्बाको कुनै गोप्य कक्षमा कैयौं हातहरू भएको एउटा कालो रङको मूर्ति हुनुपर्छ जसको काखमा निर्वस्त्र यौवना खप्टिएर बसेकी छे।’ मेरो आभास एउटा देजाभू असरजस्तो गहिरो थियो

गुम्बाभित्र त्यस्तो केही देखिएन। मैले लामालाई सोधेँ, ‘यो भवन खासै पुरानोजस्तो लागेन। यहाँको पुरानो गुम्बा अर्कै होला है? हामी जान मिल्दैन?’ मेरो जिज्ञासाले प्रमुख लामा सेम्डुक ङिमाका अनुहारमा उज्याला रेखाका मुना–मुजुराहरू उम्रिए, निमेषभरमा हुर्किए, पात र हाँगा हाले, गमक्क फुले अनि लटरम्म फले। रसिलो फलको एउटा दानालाई कर्याम्म टोक्दा मुखमा भरिने पानीले बोल्न असजिलो भएझैँ ओठको एक कापबाट र्‍यालको लर्को चुहाउँदै बगलमा उभिएका अर्का लामा लोडोइ घोछालाई भने, ‘उताको पनि खोल्दिनुस्। उहाँहरूले दर्शन गरे राम्रै हुन्छ।’

आगन्तुकका लागि लगभग अप्राप्य र दुर्लभ दर्शन हाम्रा लागि उपलब्ध हुने भयो। ध्वाँसोले खियाएको पुरानो भोटो ताल्चा खुलेपछि मोबाइलका बत्तीहरू सल्काउँदै अँध्यारो सुरुङजस्तो कोठामा हामी छिर्‍यौं। त्यो कोठाबाट होचो न होचो ढोका अर्को कोठाको लागि खुल्यो, त्यसपछि अर्को अर्थात् गुम्बाको मुल कक्ष। मेरा आँखाहरू सिसाको घरभित्र भुन्भुनिएको माहुरीजस्तो भएर चारै दिशा हानेर दौडिए। तर जता उडे पनि सिसामा मुन्टो बज्रियो अनि पछारियो। मैले खोजेको दृश्य कतै देखिएन। त्यसैबेला फोटोग्राफर गुरिल्लाले थिचेको क्यामेराको ‘फ्ल्यास’ ले अँध्यारो कक्षको एउटा छेउलाई भुलुर्क्क उज्यालो बनाइदियो। मेरो आभास सही निस्कियो। कालो मूर्ति मेरो अनुमानकै वय र बान्कीमा ध्यानस्थ थियो

कुनै कुनै ठाउँहरूमा पहिलोपटक पुग्दा मलाई यस्तो लाग्छ, म धेरै पहिल्यै यहाँ आइसकेको थिएँ। आएको मात्रै होइन, मैले एउटा पूरै जीवन यहीँ कतै काटिसकेको थिएँ। बाटो, जंगल र चौरस्तामा समयको कथा रुँगेर बसेका बूढा रूखहरू देख्दा मलाई यस्तो लाग्छ सयौँ वर्षपहिले मैले यसकै छहारीमा एक झमट दिवानिद्रा भोग गरेको थिएँ। पहाडी खोलाका किनार छलेर बसेका अजंगका पत्थरहरू देख्दा वा खोलामाथिका चट्टाने भीरमा प्रकृतिले खोपेका गहिरा गुफाहरूमा पस्ता मलाई लाग्छ, मैले यिनै अल्छी पहाड, भूत्याहा गुफा, अत्यासलाग्दा हिमाल र फुर्तिला नदीहरूको सम्पूर्ण सेरोफेरोलाई कालजमानामै नापिसकेको थिएँ। खोलामा पहिलो बखत हेलिएको कुकुरले कहिल्यै नसिकेको पौडी खेलेर जसरी किनार भेट्टाउँछ उसै गरी मलाई आफूले कहिल्यै नभोगेको यस्तो स्मृतिको हरक्क बास्ना हुबहु आउँछ। सायद मेरो ‘जिन’ भित्रको कुनै अम्लीय चोटाकोठामा त्यसका स्मृतिहरू बसेका होलान्। सायद मेरो मस्तिष्कको ‘केस’ भित्र कुनै ‘बायोटिक चिप्स’ सुषुप्त बसिरहेको छ जो स्थानविशेषको एक ‘क्लिक’ ले अचानक बौरिन्छ ः पुर्ख्यौली यादजस्तो भएर, पुस्तैनी ज्ञानजस्तो भएर

जब पहाडहरूमा हुन्छु, म आफूलाई झन्–झन् यस्तो अनुभवइतरको स्मृतिमा हराइरहेको पाउँछु। अभेद्य अतीतको अनकन्टार कुनामा एकलै सयर गरिरहेको पाउँछु। मैले आफूलाई जे ठान्दै आएको छु, खासमा म त्यो हुँदै होइन भनेजस्तो आफ्नै परिचय खिइँदै गएको पाउँछु। अहिलेसम्म मैले जे जति देखेँ, पढेँ, जानेँ, बुझेँ त्यो खासमा मेरो देखाइ, पढाइ, जानाइ वा बुझाइ होइन भन्ने अनुभूति झन्–झन् गाढा भएको पाउँछु। अरूले यात्रामा आफूलाई झन्–झन् आफ्नो नजिक भएको पाउँछु भन्छन्, तर मलाई भने यात्राले मैदेखि झन्–झन् टाढा–टाढा लग्दै गरेको पाउँछु। यात्राले हुत्याएदिएको बिरानो संसार र समयमा शनैशनै विलय भएको पाउँछु। तर पनि मलाई पहाडी पदयात्रा मन पर्छ। सायद म आफूलाई खोज्न होइन, आफूबाट हराउन यात्रा गर्छु
मलाई ईश्वरमा छेउकुनाको पनि विश्वास छैन त्यसैले पूर्वजन्मको अवधारणा नै बकम्फुसे लाग्छ। तर, मैलाई किन यस्तो आभास हुन्छ? आफू पुग्दै नपुगेको ठाउँमा पहिल्यै पुगिसकेको अनुभूति किन हुन्छ मलाई? मलाई लाग्छ, या त त्यो ठाउँको बारेमा ज्यादै नै पढे–सुनेको हुनाले मलाई त्यस्तो अभास हुन्छ या हुन सक्छ मेरा जैविक पुर्खाहरूले हजारौँ वर्ष पहिले भोगेका अनुभवहरू आनुवंशिक याद बनेर मेरा स्मरणग्रन्थिमा कैद छन्। कुकुरले जन्मजात पौडी खेल्न जानेजस्तै सायद केही स्मृति कुरबाट माछाका भुरा निस्केझैँ फुतुफुतु मेरो मस्तिष्कको अन्तरकुन्तरबाट बाहिर निस्कन्छन्। अथवा यो पनि हुन सक्छ कि संसारको कुनै व्यक्तिको ज्ञान, सीप वा भोगाइको केही अंश संसारको अर्को कुनाको कुनै व्यक्तिमा कुनै न कुनै रूपले आफैँ स्थान्तरण हुन्छ। जस्तो कि कोलम्बसले अमेरिकी भूभागमा टेक्दा कथित रेड इन्डियनहरूलाई डुंगा सयर गरिरहेको देखेका थिए। पहिलोपटक डुंगा बनाएको ‘पेटेन्ट’ दाबी गर्ने कुनै मनुवाले त्यो दृश्य देखेको भए मूर्च्छै पो पर्थ्यो कि ! मलाई थाहा छ, मेरो स्मृतिमा आउने किस्साहरू मेरा नभएर कुनै अनजान मनुष्यका भोगाइहरू हुन्। मान्छेको मस्तिष्क रहस्यका तहै तहले ढाकिएको समयको मौलो गाढिएको यस्तो पुरातन पोखरी हो जसको गहिराइ कति छ कसैलाई थाहा छैन। जस्तो कि सुन्नुस् न गुम्बाका लामा सेन्डुक ङिमाकै कुरा, जसलाई मैले पहिलोपटक त्यहीँ सुनेको थिएँ, तर जसको बारेमा मलाई पहिल्यै थाहा थियो :

‘नौ सय वर्षअगाडिको कुरा हो, रिग्मो गाउँको यो गुम्बा भएको कुनो सिकारीहरूको चुनिन्दा थलो थियो। फोक्सुन्डो खोलाको तिरैतिर खेदेर ल्याइएका नाउर, कस्तूरी वा अरू जनावरहरू जब यो तीनकुने ठाउँमा पुग्थे, तब रनभुल्लमा पर्थे। त्यो तीन कुना उनीहरूको लागि त्रिशूलझैँ मारक अवस्था भैदिन्थ्यो। अगाडि उभिएको अजंगको कुप्रे भीर चढ्न सक्ने कुरा थिएन, अर्को छेउमा गहिरो ताल थियो जसको चिसोमा पछारिएपछि ठाउँका ठाउँ ज्यानको पूरै रगत जम्थ्यो। पछाडितिर भाला र धनुषकाँड बोकेका सिकारीहरू हुन्थे। चेपुवामा परेका निरीह जनावरका आगाडि ती तीनैवटा विकल्प प्राणघातक थिए। मृत्युको यस्तो नजिक उभिँदा उनीहरूको डर र्‍याल, सिँगान र आँसुको भेल्कोमा मिसिएको भयानक आर्तनाद बनेर मुखबाट निस्कन्थ्यो। तर मान्छेले पशुको आवाज बुझ्ने भए पो ! बुझेकै भए पनि छोड्ने भए पो ! काँचो होस् या पाकेको, मासुको स्वादका अगाडि हाम्रो दया, करुणा, मानवता उहिल्यैदेखि हार्दै आएको हो
अनि विकल्पहीन बरा जनावरहरू भकाभक तालमा हामफाल्थे। गर्भिणीहरू खस्थे, भर्खरै जन्मेका नाबालक पाठापाठीहरू खस्थे, यौनवको प्रथम संसर्गको उत्सव मनाउन भर्खरै भेट भएका प्रेमातुर यौवनाहरू खस्थे, वयस्कहरू खस्थे। कति भीरका चुच्चा ढुंगामा घिच्रो बजारिएर हिक्क पनि गर्न नपाई मर्थे, कति सोझै तालमा हेलिएर प्राण विसर्जन गर्थे। जो खस्तैनथे उनीहरूको छातीमा तिखा भाला र बाण रोपिन्थे। मृत्युको यस्तो अवश्यंभावी कुनोबाट समस्त जनावरलाई जोगाउने कुनै जागरुक मनुष्य आउने समयसम्म पर्खिन उनीहरूलाई कैयन वर्ष लाग्यो। अनि आए लामा टेतन छेवाङ छुल्डिम जसले त्यही ठाउँ रोजेर बनाए बोन्पो गुम्बा र नाम राखिदिए थासुङछोलिङ। थासुङछोलिङ गुम्बा अर्थात् सिकारीहरूबाट जनावरलाई जोगाउन खोलिएको गुम्बा। त्यसउप्रान्त सिकारी कुनोमा जनावरको आर्तनाद सुनिएन। गाउँलेहरू विश्वास गर्छन्, जुन दिनदेखि थासुङछोलिङ गुम्बा स्थापना भयो, त्यसै दिनदेखि फोक्सुन्डो तालमा तालदेवी बस्छिन्। तालको पिँधमा भएको पत्थरमा उनका एकजोर पैतालाका छाप छन्।’ 

मलाई थाहा छ, मेरो ‘सेपियन्स’ मस्तिष्कको आनुवंशिक कुनामा लुकेको स्मृतिको यो कथामा न म लामा थिएँ न ती निरीह जनावर। बरु म कुनै दयाहीन सिकारी थिएँ। आफूले सजिलो गरीकन जनावरलाई फँसाउन प्रयोग गरिरहेको तालछेउको ‘बर्मुडा त्रिकोण’ मा गुम्बा बनेपछि म सायद अहमको हड्डी फुत्किएको दुर्योधनसरह रन्थनिएको थिएँ। हुन सक्छ, लामाको हत्या नै गर्ने योजना पनि बुनेको पो थिएँ कि !

अघिल्लो दिन फोक्सुन्डो तालको छेउमा पुग्दा कवि साथीहरू छेउकुनामा एकान्त खोज्दै आ–आफ्ना कविताहरू वाचेको भिडियोलाई क्यामेरामा कैद गर्दै थिए। फोटोग्राफरहरू तालको कुन कुनोबाट, कुन कोणबाट खिज्दा अरूभन्दा फरक छाया उतार्न सकिन्छ भनेर कोसिस गर्दै थिए। आर्टिस्ट कृष्ण परियार फुस्रिएका पहाडको रङलाई कसरी क्यानभासमा मिलान गर्न सकिएला भनेर रङहरूलाई घोलघोल पार्दै थिए। सिनेमाबाजहरू एरिक भालीले खेदेको ‘क्याराभान’ को ‘ह्याङओभर’ बाट कतै कुनै ‘फुटेज’ छुटेको पो छ कि भनेर सोधखोज गर्दै थिए। पत्रकारहरू गोजी पुस्तिकामा मसिना अक्षरले कर्‍याङमर्‍याङ कोरेर कथा–किस्साहरू समेल्दै थिए। म भने तालको किनारैकिनार भौँतारिएर तालदेवीका पैतालाका छाप खोज्दै थिएँ
वा हुन सक्छ सिकारी छँदा मैले गर्भिणी मृगको कोखमा रोपेको बिखालु भाला यतै कतै छुटेको छ कि भनेर खोज्दै थिएँ। वा खोज्दै थिएँ मैले लामा टेतन छेवाङ छुल्डिमले माने घुमाउँदै, मालाका दाना गन्दै पहिलोपटक मन्त्रोच्चारण गरेको ‘ओम मा ट्री मु ये सा ले दु’ को अवशेष। सायद कान्जिरोवा वा कानताकातुङ हिमालको कुनै गल्छेडाभित्र उनको मन्त्र पुरिएर बसेको हुनुपर्छ। त्यसलाई सुन्न वा बुझ्न भोटे भाषा जान्नुपर्छ। जो मलाई आउँदैन

भाषाको निर्माण, शब्द र ध्वनिको चयन पनि भूगोलको खेलो हो। नपत्याए भोटको भाषा नै सुन्नुस्। भोटको बोली पेटको जराबाट निस्कन्छ। फुस्रा पहाड, हिमाली खोँच, गड्गडाउँदो आँधी, तिखो चिसो बेतोड बतासको बीचमा कानमा माकल लगाएको मान्छेले पनि सुन्ने बुझ्ने किसिमका ध्वनि भएका शब्दहरूको संगठन भोटे भाषाको विशेषता हो। अरू भाषाका कतिपय शब्दहरू हिउँमा कप्कपाउँदा जिब्रोभित्रै छुट्छन्, कतिलाई बतासले उडाउँछ कतिलाई फुस्रो माटोले सोसिदिन्छ त कतिलाई पहाडले फर्कादिन्छ। कस्तै कठिन मौसममा पनि भोटेको बोली सित्तिमिति बिलाउँदैन। तर भनिहालेँ मलाई भोटे भाषा आउँदैन, त्यसैले हिउँमा पुरिएको लामाको आवाजलाई मैले रत्ति पनि सुन्न सकिनँ। सुन्दै नसुनेको हुनाले बुझ्ने कुरा पनि भएन

यसरी मैले छेकछन्द केही नबुझी, केही नदेखी फोक्सुन्डोबाट फर्केँ। ताल कस्तो थियो भनेर कसैले सोध्यो भने ‘गहिरो थियो, नीलो थियो, सफा थियो, वरपर फुस्रा पहाड र सेता हिमाल थिए’ भन्नु सिबाय अर्को उत्तर मसँग छैन। प्रकृतिलाई दिइने सुन्दरताको व्याख्या हाम्रा निजी धारणा मात्रै हुन्, मान्छेका अनुभूति मात्रै हुन्। बरा हिमाललाई त आफू हिमाल हुँ भन्ने पनि थाहा हुँदैन जसरी मन्दिरको मूर्तिलाई आफू ईश्वर हुँ भन्ने पनि थाहा हुँदैन। जसरी मलाई म को हुँ भन्ने थाहा हुँदैन। ज्ञान भनेको, परिचय भनेको मान्छेको चेतनाले जबर्जस्ती लादेको शब्दको मलखाद मात्रै हुन जसमा अहंकार सिबाय केही फस्टाउँदैन
मलाई ओरालोभन्दा उकालो मन पर्छ। उकालोमा गन्तव्य गौण हुन्छ, यात्रा केन्द्रमा हुन्छ। उकालोमा तपाईं कहिल्यै वरपर हेर्दै हिँड्न सक्नुहुन्न, खासगरी त्यो उकालोमा जो फोक्सुन्डो झरनाको काँधमा छ। आकाशमा उडिरहेको चरा, बेंसीमा बगिरहेको फोक्सुन्डो, हिमालमा रगडिँदै बाफिएको बादल केही हेर्न सक्नुहुन्न। हेर्नै परे सजिलो ठाउँ खोजेर रोकिनुपर्छ। जसरी जुकाले अर्को टेक्ने सुरक्षित ठाउँ नपाएसम्म मुन्टो ठड्याएर लिन्ठिङ लिन्ठिङ गरिरहन्छ उसैगरी अर्को पाइलो थमाउने ठाउँ खोज्दै धर्मराउँदो पाइला चालेर बढ्नुपर्छ उकालोमा। एउटा गलत चालले तपाईंलाई ५ सय मिटर मुन्तिरको गल्छीमा लगेर थेचारिदिन्छ। किनारमा उभिन जानेन भने मात्रै पनि तपाईंलाई थिन्ले लोन्डुपलाई झैँ खच्चडले धकेलिदिन्छ। त्यसैले उकालो चढ्दा तपाईंको आँखाको बास पैताला र त्यसले टेक्ने जमिनमा मात्रै केन्द्रित हुन्छ। सुने आफ्नै पैतालाको पदचाप, हेरे आफ्नै जुत्ताको डाम। सीमितताबीचको संघर्ष उकालोको उपहार हो। तर ओरालोको यात्रा अलिक फराकिलो हुन्छ। खुट्टाहरू फुक्काफाल हुन्छन्। चाल वेगवान हुन्छ। यात्राभन्दा पियारो गन्तव्य लाग्छ। आफू मुन्तिरको आकाशमा उडेको चरा पनि देखिन्छ, खोला देखिन्छ, बस्ती देखिन्छ। संसार देखिन्छ। तर हिजो उक्लेको उकालोभन्दा आज ओर्लने ओरालोमा मैले धेरै संघर्ष गरेँ। च्यातिएको घुँडाको ‘लिगामेन्ट’ ले घरीघरी रनाहा पारेर रोक्थ्यो। म दुखाइ मार्ने मल्हम दलेर उसलाई थुम्थुम्याउँथे। बरु उक्लँदा यार्चागुम्बु टिपेर फर्केका मान्छे र तिनका खच्चडको क्याराभान थियो, अहिले ओर्लंदा त बाटो सुनसान थियो। तैपनि मेरो नियति फरक थियो। मैले यसअघि बनाएका उकालो र ओरालोको अवधारणा भत्केको थियो। सजिलो र अफ्टेरोको मूल्यांकन फेल खाएको थियो। सोचेँ, सबै अनुकूलता सधैँभरि अनुकूल भै राख्दैनन्। सबै प्रतिकूलता सधैँ असजिला हुँदैनन्

फर्किँदा सुम्दुवाबाट दाहिने हानिएर पुग्मो गाउँको लाम्ग्याल लाखाङ गुम्बा पुग्ने धोको थियो, तर खुट्टाले धोका दियो। त्यसो त खुट्टा सद्दे हुने साथीहरूलाई पनि त्यो अवसर मिलेन। जाने ३ जनामध्येका मित्र अमृत भादगाउँलेलाई भनेँ, ‘कृपा गरेर मेरा आँखाहरू सापटी लैजानोस् र हेरेर आइदिनोस्।’ उनले त्यसै गरे तर सापटी लगेका आँखा अझै फिर्ता दिएका छैनन्। उनले आँखा फिर्ता गरे भने एकबार फेरि पुग्मो उक्लेर त्यहाँभन्दा ५ घण्टा माथिको कान्जिरोवा हिमालको फेदीसम्म पुग्ने इच्छा छ। त्यहाँका छो–ङोन्पो, छो–कारपो, छो–नाक्पो र छो–लुगाल तालमा सुन्निएका गोडा पैताला चोबलेर आराम गर्न मन छ। जीवनका नीला, सेता, काला र हरिया अनुभूतिलाई उतै विसर्जन गरेर फर्किन मन छ

प्रकाशित : असार २८, २०७६ १२:००
Published at: 
https://www.kantipurdaily.com/koseli/2019/07/13/15629985239126236.html 

Tuesday, August 28, 2018

दुरच्या दरबारमा एक दिन

कवि टीएस इलियट नेपालमा जन्मेका भए 'चैत इज त क्रुलेस्ट मन्थ' भनेर लेख्थे होलान् । इलियटको अप्रिल आउन अझै चार दिन बाँकी थियो । म चैतको १५ अर्थात् मार्च २८ औंसीको बिहानमा थिएँ । मलाई भने 'क्रुलेस्ट' चैत बेसी मन पर्छ ।इलियटको 'वेस्टल्यान्ड' पढ्दाका बखत मेरो दिमागमा अन्टसन्ट विचारहरू आउँथे । जस्तो कि, मान्छेले सबैभन्दा ज्यादा आत्महत्या गर्ने महिना कुन होला ? सबैभन्दा ज्यादा हत्या हिंसा हुने महिना कुन होला ? जबर्जस्ती करणीको रेकर्ड तोड्ने महिना कुन होला ? यस्ता हिंस्रक प्रश्नको लिस्ट लामै हुन्थ्यो । तिनताका गुगल थिएन । सर्च इन्जिन नभएको जमानामा मेरा प्रश्नहरू त्यसै हराउँथे । तर, के आजकाल मान्छेको 'क्रुयल्टी' र महिनाबीचको कुनै सम्बन्ध नापेर रिसर्च भएको सामग्री गुगलमा छ ? छ होला । तर, मलाई त्यसको 'सर्च' गर्ने खास मोह छैन ।
अल्वेयर कामुको 'स्ट्रेन्जर'मा म्युअरसल्टले अरबीलाई गोली ठोकेर मारेको महिना कुन थियो ? त्यो कुनै समुद्र किनारको उखरमाउलो गर्मीको दिन त थियो, तर के त्यो चैत नै थियो ? मलाई उपन्यासमा महिनाको नाम पनि दिएको थियो भन्ने खालको कुनै सम्झना छैन । अहिले किताब फर्र्काएर हेर्ने जाँगर पनि छैन ।तिनताका म ती सबै प्रश्नको जवाफ कतै 'चैत' त होइन भनेर शंका गर्थे । मेरो प्रिय महिना चैत यस्तो हिंस्रक महिना हुनसक्ने कल्पनाले मात्रै पनि म झसंग हुन्थेँ, 'आफैं कतै यस्तै हिंस्रक त छैन ? नभए मलाई चैत किन मन पर्छ ? '
खैर, त्यो उहिलेको कुरा हो ।मध्य चैतको एकाबिहानै म एउटा निम्तो मान्न म दुलेगौंडा हिँडे । स्थानीय सिर्जनात्मक व्यापारी युवा साथीहरूको बोलावट लोभ्याउँदो थियो, 'नजिकैको दगाम गाउँमा जाने । त्यहाँको व्यापारिक सम्भावनाको खोजी गर्ने ।' आफूले रुचिपूर्वक पढेको विषय हो व्यवस्थापन । पछिल्लो चरणमा व्यापारिक सम्भाव्यता अध्ययन गर्ने धेरै काम गरिरहेको पनि थिएँ । त्यसो त कृषि-पर्यटनमा विशेष रुचि भएकैले पनि म निम्तोले तानिएको थिएँ ।
पोखरा-काठमान्डुको 'लोकल' बसले दुलेगौंडामा ओरालिदिएपछि हामी एकाध किस्साका चिया र चुरोटमा भुल्यौं । अनि सुरु भयो भुजीकोट बाइकिङ । दुई थान बाइकमा चार थान मनुवाहरू, एउटामा युवराज भट्टराई र म । अर्कोमा सुजन र मनिष श्रेष्ठ ।
चैते झरीले झ्याकेर उजिल्ट्याएको रातो माटोको बाटोमा टायर चिप्ल्याउँदै पहाड उक्लियौं । 'पृथ्वी राजमार्गको दुलेगौंडा बजारको बन्केवा चोकबाट बन्केवा बगैंचा हुँदै करिब सात किलोमिटर पूर्वतिर कच्ची बाटो हिँडेपछि भुजीकोट पुगिन्छ । हिँडेर गए डेढ घन्टा । बाइकमा एक घन्टा ।' मलाई आएको जानकारी यस्तै थियो । तर, बन्केवा चोकबाट आधीजति कच्ची बाटो दौडिएपछि टारमा भेटिएका एक जना रैथाने समाजसेवीले हाम्रो बाटो रोक्दै भने, 'सरहरू, पहिरो गएको हुनाले अगाडिको बाटो निकै खराब छ । मोटरसाइकल जानै सक्दैन । हिँडेर जाने भए यतैबाट जानोस् । होइन भने कोत्रेबाट एक्लेखेत हुँदै थप्रेक जाने बाटो समात्नोस् ।'
सूचना बडो झ्याउलाग्दो थियो । आधी बाटोबाट फर्केर पुरानै बिन्दुमा पुग्नु र अर्कै बाटो समातेर फेरि यात्रा सुरु गर्नु भनेको भूकम्पले भत्काएको घरकै जगमा अर्को घर उभ्याउनुजस्तै थियो । तर, योबाहेक अर्को विकल्प देखिएन । हिँडेर पुग्ने र हिँडेरै फर्किने समय हामीसँग थिएन ।'जीवनका तमाम उपलब्धि गुमाएपछि जीवनको जुन यात्रा फेरि थालिन्छ, त्यही नै खास जिन्दगी हो ।' मेरो निन्याउरो मुख देखेर मित्र युवराज भट्टराईले दर्शन छाँटेपछि मेरो हाँसो फुस्कियो । हामी दुलेगौंडा हुँदे कोत्रे फर्कियौं ।
'यताबाट जाने बाटो त मलाई थाहै छैन ।' गाइड हुनुपर्ने मनिष श्रेष्ठले उल्टै तर्किदिएपछि अर्को समस्या आइलाग्यो । बरु म आफैं नै यही बाटो हुँदै धेरैपटक थप्रेक-ठाँटीसम्म गएको थिएँ । थप्रेकमुन्तिरको फैंचोकमा पर्छ मेरो ससुराली । तर, मलाई पनि थप्रेक जाने बाटोको कुन ठाउँबाट भाँचिएर दगाम पुगिन्छ भन्ने थाहा थिएन । बाटोमा सोधखोज गरेर हिँड्ने सल्लाह गर्दै मेरो अगुवाइमा बाइकिङ चल्यो । कोत्रेबाट एक्लेखेत हुँदै गुह्ये खोलासम्म त बाटो ठिकै थियो । तर, जसै सेराबेसी उक्लियो बाटोले आफ्नो रौद्र रूप देखाउन थाल्यो । एकपछि अर्को गर्दै बाटोले बेलाकुबेला 'चक्मा' दिन थाल्यो । वर्षाले चिपिक्कै भिजेको रातो माटोको चिप्लो बाटो ।
चुच्चाचुच्चा ठूल्ठूला ढुंगा । पानीले खोतलेर बनाएका खाल्डाखुल्डी । एकखाले परीक्षा थियो ड्राइभिङको । बाटोमा भेटिएमा गाउँलेलाई सोध्दै खोज्दै हामी सेराबेसीबाट अघि बढ्यौं । देउराली, धोबी डाँडो, बतासे भञ्ज्याङ, नयाँ गाउँको आरु स्वाँरा, सिम्ले, चण्डी मैदान हुँदै तल्ली पोखरी पुग्दा चोकमा स्कुले केटाकेटीको एउटा झुण्ड देखियो । हाम्रो बाइक वरिपरि झुन्डिएर केटाहरूले बाइकको ऐना, सिट, लेगगार्ड र हेडलाइट सुम्सुमाउन थाले । हाइवेदेखि मात्र एक घन्टाको दूरीमा रहेको गाउँका स्कुले केटाकेटीले देखाएको थोत्रा बाइकप्रतिको उत्सुकता कदाचित गतिलो सन्देश दिने कुरा थिएन । मनै कुँडियो ।
सूचना बडो झ्याउलाग्दो थियो । आधी बाटोबाट फर्केर पुरानै बिन्दुमा पुग्नु र अर्कै बाटो समातेर फेरि यात्रा सुरु गर्नु भनेको भूकम्पले भत्काएको घरकै जगमा अर्को घर उभ्याउनुजस्तै थियो । तर, योबाहेक अर्को विकल्प देखिएन । हिँडेर पुग्ने र हिँडेरै फर्किने समय हामीसँग थिएन ।
केटाकेटीले देखाइदिएकै बाटो समातेर हामी तल्ली पोखरीबाट दाहिने बाटो ओर्लियौं । बाटोको अमरज्योति माविलाई पछाडि छोडेर जंगलभित्र छिर्‍यौं । बाटो झन्झन् खतरनाक भएर आयो । करिब दुई वर्ष अघितिर डोजरले बाटो खनेदेखि अहिलेसम्म कुनै टायरले नकुल्चिएको, मान्छेको पैतालासमेत नपरेकोजस्तो थियो बाटो । हिँड्दै नहिँड्ने बाटो किन खनेका होलान् गाउँलेले ? बाटोभरि ढुंगैढुँगा । ढुंगाभरि जंगली ओसले पलाएको लेवैलेउ । मुस्ताङको लोमान्थाङमा एक्लै बाइक चलाएर जाँदा पनि मलाई यस्तो डर लागेको थिएन जस्तो आज लाग्दै थियो । एकातिर छंगाछुर भीर । अर्कोतिर साँघुरो चिप्लो बाटो । नभन्दै दगाम पुग्न करिब एक किलोमिटर वर ढुंगामा चिप्लिएर धन्नै पल्टिएन मेरो बाइक । सन्तुलन गुमाएको बाइकको अघिल्लो टायरले बाटोको किनार नाघिसकेको थियो । कस्सो युवराज बाइकको पछाडिबाट झटपट ओर्र्लिएर च्पाप्प बाइक समाते । एक बित्ताको हिसाबले मात्रै तल खसिनँ । खसेको भए ढास खुस्किने पक्का थियो ।
वसन्त यामको हिसाबले अहिले आकाश खुला हुनुपथ्र्यो । झरी परेको चार दिन भइसकेको हुनाले कम्तीमा आज त आकाश खुल्छ कि भन्ने एउटा आशा थियो बिहानसम्म । त्यसो भैदिए त नीलगिरिदेखि लमजुङ हिमालसम्मका श्वेत शृंखला लहरै देख्न पाइन्थ्यो । तर, आकाश गुजुमुज्ज बादलले ढाकिएर झर्ला झर्लाजस्तो देखिन्थ्यो । हिमालको झल्को पाइने कुनै सारसम्य थिएन । घामको अत्तोपत्तो थिएन ।
हामी स्थानथोक पुग्दा बिहानको १० बजिसकेको थियो । बिहान ७ बजे हिँडेका हामी तीन घन्टा लगाएर जेनतेन पुगेका थियौं । तिर्खा र भोकले हत्तु थियौं । बन्केवाको बाटोबाट आएका भए करिब सात किलोमिटरको यात्रा गरे पुग्थ्यो । एक्लेखेतबाट सोझै भुजीकोट उक्लिने छोटो बाटो पनि रहेछ तर हामीलाई थाहा थिएन । हामीले फेरो बाटो समातेको हुनाले १०÷१२ किलोमिटरभन्दा ज्यादा हिँडेका थियौं ।
एउटा परम्परागत मगर घरको अघिल्तिरको चौरमा लगेर मनिषले बाइक रोके । म ओर्लेर खुला क्षेत्रमा शौच विसर्जन गर्नै लागेको थिएँ । एउटी अधबैंसे मगर्नी दिदी नजिक आइन् ।
'बाबुहरू हाम्रो घरको पाहुना हो र ? ' उनले सोधिन् ।
'ए फुपू नमस्ते ? पुसाईं हुनुहुन्न ? ' यात्रा व्यवस्थापक सुजनले सोधे । म भनेँ पिसाब रोकेर झाडी खोज्दै तल ओर्लिएँ ।
पुसाईंं अर्थात् दुर्गाबहादुर थापा मिटिङमा गएका रहेछन् । एक घन्टा नभई उनी नआउने बताउँदै फुपूले सोधिन्, 'अनि बाबुहरू रक्सी खानुहुन्छ कि जाँड ? '
झाडीको छेकल परेर पिसाब फेर्दै गरेको मेरो हाँसो फुत्कियो । भात नखाँदै सोमरसको निम्तो ! अवस्था पक्कै गम्भीर बन्नेवाल छ भन्ने अनुमान गर्न गाह्रो भएन ।
ओर्लनेबित्तिकै के भात खानु ? फुपूलाई भाले काट्न लगाएर पुसाईं नआउन्जेलको समय काट्न हामी स्थानथोकबाट तेस्रो तेर्सो बाटो पछ्याउँदै भुजीकोट भ्युटावरतिर लाग्यौं । भुजीकोट गाउँमा २०÷२२ घर थिए । पूरै गुरुङ बस्ती । गाउँको दक्षिणी थाप्लोमा एउटा पुरानो बाघभैरव मन्दिर थियो । मन्दिर छेउमा भ्यु टावर । वरवरका केही पथेरामा लालीगुँरास फुलिरहेका थिए । दृश्य मोहक थियो । हामी टावर चढ्यौं ।
हिमाल हेर्न नपाए पनि दिन खुल्दै जाँदा पोखरा-लेखनाथका केही ताल धमिलो हुँदै देखिए । फेवातालमाथिको सेतो गुम्बा पनि देखियो । सेती किनारको सुन्दर शुक्लागण्डकी नगरपालिका टावरको ठ्याक्कै मुन्तिर देख्दा बडो मजा आयो । सुन्नमा आएअनुसार माछापुच्छ्रे, अन्नपूर्ण, नीलगिरि, धौलागिरि, मनास्लु लगायतका धेरै हिमाली टाकुराहरू आफ्ना फुटहिलसहित लहरै देखिन्छन् यहाँबाट ।
'अब हिमाल हेर्नकै लागि मात्र पनि भुजीकोट अर्कोपटक पनि आउनुपर्ने भयो', युवराजले भने ।
'हिमाल त गण्डक क्षेत्रको जुनसुकै कुनाबाट पनि देखिन्छ । तर, सबै ठाउँबाट हिमाल उस्तै देखिन्नँ । जति पश्चिम गयो माछापुच्छ्रे उति सुन्दर देखिन्छ । जति पूर्व गयो लमजुङ हिमाल र अन्नपूर्ण बबाल देखिन्छ ।' गण्डक क्षेत्रका गाउँ चहारेर खग्गु भइसकेका मनिषले आफ्नो हिमालपरख देखाए ।
'रातिको समयमा यहाँबाट पोखरा, लेखनाथ र तनहुँको पूरा बजार झिलिमिली देखिन्छ', सुजनले ठाउँको व्याख्या गर्दै भने, 'यहाँको सबैभन्दा मीठो दृश्य भनेको सूर्योदय र सूर्यास्तको पो हुन्छ !'
एकाध चरणका फोटोग्राफी सकेपछि हामी ओर्लियौं । पेटले आहारा मागिरहेको थियो । तर, पुसाईंको घर पुग्दा भात होइन गिलासमा कोदोस्की र बटुकामा जाँड बोकेर फुपू आइन् । थालमा लोकल भालेको ग्रेफी तरकारी । खाली पेटमा रक्सीको रन्को परेपछि भातसात बिर्सियो । भाले काटिँदै गए । रक्सीको ग्यालिन रित्तिँदै गयो । दिउँसो ३ बजेतिर मात्रै भात पेटमा पर्‍यो ।
भात खाएर लडखडिँदै हामी दगाम घुम्न निस्क्यौं । दमाग गाउँ माहुरी पालनका लागि प्रख्यात छ । यहाँको मह देशका विभिन्न सहरमात्रै नभएर विदेशमा समेत सगुन र उपहारका रूपमा पुग्ने गरेको छ । यहाँका घरघरमा थिए माहुरीका घार । घरको चारैतिर फूल खिल्दै गरेका सुन्तला र मौसमको बगैंचा । आँगनको कुनामा सुँगुरको खोर । आँगनभरि रहरलाग्दा लोकल कुखुरा । शुद्ध गाउँले परिवेश । शुद्ध गाउँले जीवन । शुद्ध गाउँले कृषि । मोहनी लगाउन काफी थियो मलाई । कृषि पर्यटनको राम्रो विकास गर्न सके यो गाउँले काया फेर्दो हो !
अग्र्यानिक मह खाने मोहले दगाम त पुगियो तर १०÷१५ घर भएको दगाममा कतै पनि मह पाइएन । मकै लगाउने सिजन भएको हुनाले प्रायः घर बन्द थिए । मान्छे भएको घरमा मह थिएन । मह भएको ठानिएको घरमा मान्छे थिएनन् । घारमा भुन्भुनिएका माहुरीलाई मात्रै हेरेर हामी फेरि स्थानथोक फर्कियौं । पुसाईंको घरमा बाइक थन्क्याएर कोटतिर उक्लियौं ।
कोटमा चारैतिर भग्नावशेष थिए । छरपस्ट परेका ढुंगा, पुराना पर्खाल, सानो मन्दिर अनि चारैतिर सल्लाको जंगल । 'बाइसे चौबीसे राज्यकालमा यहाँ दुरच्या थरका मगर राजाले शासन गर्थे रे', सुजनले ठाउँको व्याख्या गर्दै भने, 'दुरच्याले शासन गरेको हुनाले यो ठाउँलाई दुरुङचुङ भनिन्थ्यो । इतिहासकारका अनुसार बाइसे-­­चौबीसे कालमा यहाँ सात सय कुरिया थिए । पछि गएर हालको तनहुँको ढोर गाउँसँगै यसलाई पनि पाल्पाली सेन राजाले कब्जा गरेका थिए रे !' दुरच्याको दरबारको भग्नावशेष परिसरमा उत्तानो परेर हामी सबै घाम तापेर सुत्यौं । आकाश अझै गुजुधुम्म थियो ।
'मौसम सफा भएको भए यहाँबाट अनदु डाँडा, बौद्ध स्तूप, विन्धवासिनी पूरै देखिन्थ्यो । त्यतिमात्रै होइन यहाँबाट स्याङ्जा, बागलुङ, गोरखा, धादिङसम्मका चुचुराहरू देखिन्थे । नवलपरासीको देवचुली, वरचुली र चुरे पर्वतका अनेकौं शृंखला पनि देखिन्थे । तनहुँकै छिम्मा लेक पनि देखिन्थ्यो', मनिषले मेरो डायरीमा कुरा टिपाउँदै भने ।
एक घन्टाजति टाकुरामै टहलिएर रक्सीको कैंडा मारेपछि हामी पुसाईंको घर ओर्लियौं । अनि फेरि सुरु भयो सोमरस पान । नखाई सुख्खै दिएनन् । साँझ ८ बजेतिर स्थानीय नन्दराज थापाको नेतृत्वमा २०÷३० जना गाउँलेको झुण्ड पुसाईंको घरमा आयो । परम्परागत मगर पोसाकमा सजिएका युवतीहरू, डम्फु, मादल र झ्याली बोकेका वाद्यवादकहरू, महिला केटाकेटीहरू सबै मिलेर कौरा गाउन र नाच्न थाले । सञ्चारउद्यमी सुजन श्रेष्ठले लठ्ठ परेको स्वरमा आफ्नो लोकगायन कला देखाउन थाले । राति ११ बजेसम्म गीत, नृत्य र सोमरसको माहोल जम्यो । म त नाचेको नाच्यै भएछु ।
राति १२ बजेतिर होमस्टेको बिस्तारामा पल्टिँदा मनभरि दगाम गाउँका पर्यटकीय सम्भावनाहरूको लिस्ट भर्खराउँदै आउन थाले । बन्केवा चोकबाट दगाम, थप्रेक, फैंचोक, देउराली हुँदै बेगनास तालको सुन्दरीडाँडासम्म जाने ट्रेकिङ रुट सञ्चालन गर्न सके 'हाई अल्टिच्युड'का कारणले हिमाली क्षेत्रमा जान नसक्ने ट्रेकरहरूलाई यता तान्न सकिन्थ्यो । यता आउँदा हामीले लुइँचे, बनकुखुरा, लामपुच्छ्रे कोइली, ढुकुर, बाज लगायतका अनेकौं चरा बाटोभरि देखेका थियौं । स्थानीय कृषि र ग्रामीण जीवनको अवलोकनमात्रै नभएर चरा अवलोकनका लागि पनि सुन्दर ट्रेल हुन सक्थ्यो त्यो ।
निदाउनुअघि इलियट फेरि सम्झनामा आए । मेरो कानमा फुस्फुसाउँदै भने, 'मिस्टर पौडेल, पोखरामा जन्मेको भए मैले 'वेस्टल्यान्ड' नै लेख्दिनथेँ । लेखेकै भए पनि 'चैत इज द क्रुलेस्ट मन्थ' भनेर कथाचित कविता सुरु गर्दिनथेँ ।'

शनिवार, बैशाख २, २०७४ 


Published at: 

Friday, June 29, 2018

खप्तड : एक तान्त्रिक रात्रिभोज


भोजको निम्तो ::

अच्छा गुरुले यसो गर्नु पर्यो । 
कसो गर्नु पर्यो 
खप्तड काव्य यात्रामा मिसिन पर्यो  

जिन्दगीमा यी ३ कुराको निम्तो नटार्नू भनी म आफैलाई बेलाकुबेला सम्झाइरहन्छु ः घुमघाम, दारुपानी अनि प्यार । घुमक्कड, पियक्कड र प्रेमक्कड मानिसको मन राखिरहनु पर्छ । त्यसो त आफूले नटेकेको भूगोलमा बहकिनु, पहाडी सालको दारु गिलासमा घरबुना नारेपा घुट्क्याउनु, बिझाउने बिस्तारामा मनमगन फरबिडन एप्पल चबाउनुमा मेरो आफ्नै फिल्डरेकर्ड छ । रुचिको फिल्डभित्रको सेल्फ रेकर्ड । घुमक्डक अमृत भादगाउँलेको एक नम्मरी निम्तो टारेर आफ्नै रेकर्ड खराब गर्ने कुरा भएन । बोरिया बन्तुरा कसेर तयार भइयो ।
दुई वर्षअघि बोलाएको हो खप्तडले मलाई । भनिन्छ नि तीर्थ त्यही मान्छे जान्छ जसलाई तीर्थले बोलाएको हुन्छ । परार साल पोखराकै दिवस कुँवर र म गन्तव्यमा खप्तड राखेर डडेल्धुरा, दिपायल, सिलगुढीका रनवनमा भौतारिएका थियौँ । हिउँदाका दिनमा खप्तड गइसाध्ये नहुने रहेछ । मौसमको ज्ञानबिनै कुदिएछ । एकाध दिन रल्लिँदा पनि मौसम सुधारिने संकेत नभएपछि हामी फर्केका थियौँ । खप्तडको निम्तो तिनताका ट¥यो । अब टार्न हुँदैन ।

'अमृत सुवेदी, तिमी तयार छौ नि ?’

अपेटाइजर अर्थात सन्दीपक ::

सोच्नुस् त, हाम्रा तीर्थहरू भौगोलिक रुपले विकट ठाउँमा मात्र किन बनाइएका होलान् ? हिन्दू मात्रै होइन बौद्ध, इस्लाम, इसाई, जैन आदि सबै धर्मका मख्य तीर्थहरू सम्झनोस् । अनि अहिलेको हवाई र सडक यातायातलाई भुलेर अनकन्टार विगतको कल्पना गर्नुस् ! चट्टाने पहाड, चिसा हिमाल, अभेद्य नदी प्रवाह, हिंस्रक जनावरले आवाद जंगल, प्यासिलो अनि रापिलो मरुभूमि ... । जीवनलाई नै दाउमा लगाएर मात्र पुरा हुन्थ्यो तीर्थयात्रा । तीर्थाटन सजिलो विषय थिएन । तीर्थाटन सजिलो विषय होइन ।
अनि म सोचिरहन्छु प्रायः, ईश्वरलाई यस्तो अनकन्टार ठाउँमा किन लुकाएका होलान् ? के आध्यात्म सुलभ अनुभूति होइन ? यी प्रश्नको उत्तर शेल्डन बि. कोपको बाटोमा बुद्ध भेट्यौ भने मार्देऊमा चर्चित छ । मलाई पुस्तक समीक्षामा चासो छैन । मलाई खप्तडको बात मार्नु छ ।

गुरिल्ला दाइ, एउटा चिसो बियर उघार्नुस् ! इट्स टाइम टु गेट अपेटाइज्ड ।

मेन कोर्स टु भैरव तन्त्र ::

हरेक वर्ष जेठ शुक्ल दशमीका दिनमा लाग्ने गंगा दशहरा मेला खप्तडको सांस्कृतिक पटाक्षेप हो । निर्जन निकुञ्जको त्रिवेणी धाम परिसरमा लाग्ने हजारौँ भक्तालु र पर्यटकको भीडले तपाईंलाई यस्तो आभास दिन्छ, मानौँ आदि युगको भयंकर युद्धबाट फर्केर भेला भएका काबिलाहरूको उत्सवमा तपाईं पनि सहभागी भइरहनु भएको छ ।

बियरको रमरमले पेटका अन्द्रामा भोकको क्षेत्रफलबढाएपछि रुकुम गुरिल्ला ट्रेलका उत्पादक सुरेन्द्र राना र म बिचपानीको एकमात्र होटलको एकमात्र भान्छामा छिरेर लोकल भाले भुत्ल्याउन थाल्छौँ ।

त्रिवेणी धाममा दुइटामात्रै नदी छन् । एउटा गंगा अर्को जमुना । तर त्रिवेणी हुन आवश्यक पर्ने अर्को नदी सरस्वती  भने गुप्तरुपमा बगेको विश्वास गरिन्छ । भारत प्रयागको त्रिवेणीको कथा पनि त्यही हो । त्यसो भए के खप्तड भैरवतन्त्रको छायाँभूमि हो ? सम्पूर्ण सनातन धामको लघुत्तम समापवत्र्य हो ?

महत्तम समापवर्तक पो हो कि ?’ कवि हेमन्त विवशतिर हेरेर मुस्कुराउँदै होमस्टे फ्रिक तारा पहारी भन्छन् ।

हिन्दू दर्शनको त्रिवेणी हो : ज्ञाता, ज्ञेय र ज्ञान । अथवा यसरी भन्दा पनि भयो : द्रष्टा, दृश्य र दर्शन । व्याकरणको भाषामा : कर्ता, कर्म अनि क्रिया । तन्त्रअनुसार ज्ञाता र ज्ञेय गोचर हुन्छन्, ज्ञान अगोचर हुन्छ । खासमा ज्ञान भनेको ज्ञाता र ज्ञेय बीचको सम्बन्ध हो । यी दुबै भौतिक तत्व हुन् । दुई भौतिक तत्वको सबन्धबाट अभौतिक तत्व अर्थात चेतना (ज्ञान/सत्य)को स्थापना हुने कुरा योगले गर्छ । ज्ञाता र ज्ञेय परिवर्तनशील भौतिकी भएकै कारणले तिनको सम्बन्ध पनि समयानूकुल परिवर्तन भइरहन्छ । ज्ञान र सत्य कहिल्यै अन्तिम हुँदैनन् भन्ने हेराक्लिटसको अवधारणा विज्ञान भैरव तन्त्रबाट लिएको सापटी हो । त्यो खोलामा पाइला टेक्ने कुरा त्रिवेणी परिकल्पनाकै उपज हो ।
तन्त्र अनसार मुलाधार चक्रबाट दुई नाडी इडा र पिङ्गला अर्थात गंगा र जमुना हाम्रो मेरुदण्डलाई छड्केपड्के पार्दैै माथितिर जान्छन् । गंगा देब्रे नासिका र जमुनाचाहिँ दाहिने नासिकामा जोडिएका छन् । यी गंगा र जमुनाको मिलन हाम्रो त्रिकुटीमा हुन्छ । त्रिकुटीलाई नै त्रिवेणी भनिएको छ । यसै स्थानमा हिन्दूहरू टीका लगाउँछन् । जब हाम्रो सचेत श्वास दुवै नासिकाबाट समरुप प्रवाहित हुन्छ तब त्यो तेस्रो नाडी सुषुम्ना अर्थात सरस्वती हुँदै प्रवाहित हुन्छ भनेर प्रणायामको महत्वमा बताइएको छ ।
फर्किँदाको दिन दिपायलमा घनश्याम गुरुले ध्यान गराउनु हुन्छ है’, बुद्धमाथि बौद्धिक टिप्पणी गरेर नथाक्ने अभय श्रेष्ठले सूचना जारी गर्दा मिस्टर निर्वाणले कदाचित बुद्ध बनाइदिए भने त सन्यासी भइएला भन्ने भयले मैले भने मनमनै ध्यानमा नबस्ने मुड बनाएँ । बालाबैंसमा तीनवटा निम्तो त कसैले छोड्नु नपरोस् !

, आरके अदिप्त, तिमीलाई सम्झना छ नि तीनवटा निम्तोको कुरो ?

तन्त्र भन्छ, ‘जसको मूलाधार चक्र सक्रिय छ उसको लिबिडो मस्त मोजिलो, भग्न भोगिलो हुन्छ । जसको स्वादिष्ठान चक्र सक्रिय छ ऊ चाहिँ रंग रसिलो, वस्तु विलासी हुन्छ । मणिपुर चक्र तातेको मनुष्यको जीवन शक्तिसंकलनमा सार्थक हुन्छ । अनाहत चक्र सक्रिय हुने चाहिँ कि कवि हुन्छ कि प्रेमी हुन्छ कि पागल । विशुद्ध चक्र उठ्नेको मन्त्र हुन्छ ‘... धिक्कार होस् मकन बाँच्नु नराखी कीर्ति ।जसको आज्ञा चक्र चन्चले छ ऊ उत्सुक छ, छटपटे छ, केही न केहीको खोजमा दिमागको बारी खनखोस्री रहन्छ ।  सहस्रार चक्र सक्रिय भएको मानिसको लागि जिन्दगी एक खेल हुन्छ । लीला ।

हेर गनेस, अब म उसलाई एउटा लालीगुँरास दिन्छु । शाहरुख खान स्टाइलमा ।मुलाधारमा मस्त तर भयंकर अनाहत कवि हेमन यात्रीले अनुमति मागेपछि मैले स्वीकृति किन नदिनू ?

अंग्रेजीको सेक्सीशब्दलाई शुद्ध नेपालीमा अनुवाद गर्दा के हुन्छ ?’ आज्ञा चक्रमा घुमिरहने भादगाउँले प्रश्नलाई कामुक, आकर्षकउत्तर दिनेहरू फेल भए । पछि उत्तर सुनेर हेमन पनि हाँस्दैछ । हेमन हाँसेको सुन्नुभो ?

डिजर्ट उर्फ आकाश यात्रा ::

जिन्दगीमा कति हिँडियो कति तर खप्तड पुगेपछि मात्रै अनुभूति भयो म धरतीमा होइन आकाशमा हिँडिरहेको छु । यस्तो लाग्यो, प्रकृतिको खास सुन्दरता त आकाशको सापेक्ष अनुभूत हुँदो रहेछ ।
सहस्रारलिंगको दर्शनपछि हामी दालभात ताकेर हिँडिरहेका थियौ । तालुमाथिको घाम कोल्टिसकेको थियो । भोक र प्यासको अन्तिम परीक्षामा कोही साथी चिट चोर्दै थिए, कोही चोराउँदै थिए । सरासर उत्तीर्ण होलान् जस्तो कोही देखिएका थिएनन् । सधै झैँ सबैभन्दा अगाडि हिँडेको म डाँफेकोटबाट देखिएको दृष्यले अवाक भएँ । अहो त्यो पाटन ! अहो त्यो आकाश ! खुसीले रन्थन्याएर मलाई के गरुँगरुँ भयो । भीरको ठूलो ढुंगोको डिलमा बसेर मस्त मुतेँ । मुतेर लिङ्ग निथ्रिएपछि भ्युटावरको घाँसे थाप्लोमा फन्फनी नाचेँ । नाच्दानाच्दै मलाई सहस्रारअनुभूति भयो, खासमा सौन्दर्य भनेको त आकाशको उपस्थिती हो । म झन् नाचेँ । नाचिरहेँ ।

भर्खरै नाचेको हुनाले म थाकेर घाँसमा लम्पसार बसेको छु । मुखैमा घाम छ । तर भर्खरै एउटा अग्लो मान्छेको छाँयाले छेकेर शितलो भएको छ । फर्केर हेर्छुभूपिन पो रहेछन् ।

सोधेँ, ‘कवि मैदारोकहिले आउँछ ?’
देजाभूनिस्केकै छैन । मलाई केको हतारो ?

डाँफेकोटबाट खप्तड दहमा हिँडिरहँदा सोचेँ, ‘चाहे त्यो ताल होस्, निर्झर खोला होस्, महासागर होस्, हिमाल होस्, वा निर्जन मुरुभूमी नै किन नहोस् आकाशको आभामा मात्रै तिनीहरू सुन्दर देखिन्छन् । सुन्दरता प्रकाशित हुने भनेको आकाशको उपस्थितिले हो । आकाश नहुने हो भने प्रकृति सुन्दर नै हुँदैनथ्यो । भए पनि अभिव्यक्त हुँदैनथ्यो ।

अमृत सुवेदी, हेमन यात्री, तारा पराजुली अनि म । खल्तीबाट भटमास, ओखर र काजुका दाना टिप्दै कुटुकुटु पार्दै हिँडिरहेका छौँ । 

पेट भरिएको नभए पनि मुखलाई व्यस्त राख्न सकियो भने भोकले गाली गर्दैन । भोक कम हुन्छ ।मैले बोलेको परैबाट सुनिन्छ । 

अनि फेरि मेरै आवाज आउँछ, ‘मान्छेहरु पेटभरि कहिल्यै बाँच्दैनन् । कुटुकुटु भटमास खाए झैँ फुसुफुसु सास फेरेर जीवनको बाँच्ने भोक टारिहेका हुन्छन् ।

आकाशको अघिल्तिर मोटाइ, दुब्लाइ, उचाइ, होचाइ, साघँुरावट, फैलावट सबका सब गौण विषय हुन् । आकाशको आयतन हुँदैन । आकाशको उपलब्धि हुँदैन । आकाश हुनु भनेको केही पनि नहुनु हो । शून्य हुनु हो । आकाश हुनु भनेको निर्गुणनिराकार बाँच्नु हो । उता  आकाशमुन्तिरको जंगल, खोला, ताल, पहाड आदि धरातल बाँच्नु भनेको सगुणसाकार बाँच्नु हो ।  निर्गुण निराकार अनि सगुण साकारको जहाँ मिलन हुन्छ, त्यही सौन्दर्र्य पटाक्षेप हुन्छ । गगन र भुवनको मिलनबाटै सत्यम्, शिवम्, सुन्दरमको मन्त्र पूरा हुन्छ । ज्ञाता र ज्ञेय विलुप्त हुन्छन् । ज्ञान आरम्भ हुन्छ ।
आकाशमाथिको एक झिल्को चिन्तन फुर्ने बित्तिकै भोकको क्षेत्रफल घट्यो । प्यासको गहिराइ साम्य भयो । पेटको परीक्षामा म पास भएँ । अब भात खाने ठाउँतिर होइन अझै २ घन्टा टाढा खप्तड ताल र पाटन पुग्ने मोतो मिलाइयो ।

वन फर द रोड ::

खप्तडका केही रसिला याद छन् । दशहरा मेलामा रातभर सुनिएको देउडाको त्यो मोहनी ट्र्यान्सले अझै रिरिन्न छोपिरहेको छ । केटाकेटी छँदा राति अबेरसम्म भैलो खेलेपछि घर फर्केर बिस्तरामा पल्टिँदा कानमा त्यसै बजिरहने भ्रमको भैलोजस्तै बजिरहेको छ खप्तडको सम्झना । सबैभन्दा रसिलो सम्झना त खप्तड बाबाको कुटी बाहिर भेटिएकी वृद्ध आमाको छ जसले खप्तड बाबा अर्थात  स्वामी सच्चिदानन्द सरस्वतीलाई केटाकेटीमा आफ्नै बाजे ठानेर सेवा गर्थिन् । यिनको सम्झनामा एउटा लामै आर्टिक लेख्न मन छ ।
त्यो गल्फ कोर्स जस्तै फेयरकलिला घाँसे मैदान, ती झपुक्क यौवन सकेर झलिबसेका हिमाली बनस्पतीले छोपिएका झोता ! कवि हेमन्तका अनुसार खप्तडमा २२ वटा ठूला पाटन र ५२ वटा झोता अर्थात थुम्काहरू छन् । माइकास्थान, सहस्रार लिङ्ग, नागढुँगा, खप्तड बाबाको आश्रम, खप्तड दह, सीतापाइला, त्रिवेणी धाम, खापर दह, खुडुली, दुदुली, डाँफेकोट, त्रिवेणी, हरिना चरी, जेठी बहुरानी, छिन्तेढुँगा, केदारढुंगा, गणेशस्थान, माइका थान, घोडादाउन पाटन, नाचन्थली, बलेमेला पाटन, भलाउने पाटन, याइँ घट्ट छ्याइँ पानी, भीम घट्ट ... एकै सासमा भनेर टिप्न नसकिने कति ठाउँ छन् कति खप्तडभित्र । पुरै खप्तड घुमेको त मान्छे नै भेटिन्न भन्छन् गाउँलेहरू । सबै ठाउँका पौराणिक र स्थानीय किस्सा छन्, कथा छन् । महिमा छन् । ती अनेकन धार्मिक र सांस्कृतिक स्थलहरूमध्ये कति ठाउँमा हामी आफैँ पुगियो, कति ठाउँमा कवि हेमन्तले आफ्नो जीवन्त वर्णनमार्फत पु¥याइदिए ।

तान्त्रिकज्यूलाई कस्तो लाग्यो त खप्तड

 अहिले म राष्ट्रिय निकुञ्जको सेल्टरबाट घर फर्किन ओरालो झर्दै छु । साइकलेहरू यो ओरालोमा दूई हुँइकिने सुर कस्तै छन् । फर्केर हेर्छु, प्रश्न गर्ने मनुख्य भएर उभिएको बस्तुमा चितौने पढक्कु उदय अधिकारीलाई देख्छु ।

अरे दाइ, यो त मिनियचर भैरवल्याण्ड रहेछ ।

जस्तो कि मलाई के आभास भयो भने त्यो सहस्रार लिंग भनेको सहस्रार चक्र हो । त्रिवेणी धाममा आज्ञा चक्रको आभा छ । खापरदह जहाँ इन्द्रजात्रा हुन्छ त्यो अनाहत चक्र हो । खप्तड बाबाको कुटीभित्र शक्ति अर्थात मणिपुर चक्र छ । दशहरा मेलामा रातिको रमझम हेर्नेबित्तिकै थाह पाउनु भयो होला कि केदार ढुंगामा स्वाधिष्ठान चक्र छ । अनि त्यो जुन नागढुंगामा प्रेमलीन सेता काला नागहरू देख्नुहुन्छ, तिनले त्यहाँ मुलाधार चक्र बसालेका छन् ।

झिग्राना झंकार : ध्यान भर्सेस कल्पना ::

बीचपानीबाट झिग्राना तिरको ठाडो ओरालो झरिरहँदा मनमा हिजो सहस्रार लिंग जाँदाको सम्झना आइरह्यो । अहो त्यो लिलात्मक अनुभूति ! यस्तो लाग्थ्यो मानौँ मेरो सहस्रार चक्रमा बिग ब्याङ भएको छ । भर्खरै । शरीरभरि क्यान्सरका झैँ गाँठागुँठी पालेर जिन्दगीभन्दा बढी बाँचेका बुढा रुखहरूको जंगलै जंगल जाँदैगर्दा म अति चञ्चल अनुभूति गरिरहेको थिएँ । मैले आफूलाई लाखौँ वर्षअघिको फिरन्ता युगमा बाँचेको कल्पना गराएको थिएँ । आधी मान्छे, आधी बाँदरको दोहोरो चरित्रमा बाँधिएको आफूलाई कहिले भाँचिएका रुखका काण्डहरूमा कुदाएँ, कहिले सेताम्मे फुलेका चिमलको झाँङमा घुसारेँ, कहिले हिउँले ताछेको सुकेको मुढो उठाएर पाखुराको तुजुक देखाएँ । कहिले मित्र चन्द्र काफ्लेलाई बोकेर दगुरेँ र पछारेँ । कहिले आफ्नै देह सुम्सुम्याउँदै चुपचाप चुपचाप एक्लै हिँडे ।
     
बाटोभरि देखिएका बुढा रुखहरू एक बल्र्याङ हिउँको ढिस्को कुरेर बसेका छन् । कुनै हिउँदमा तिनको रहरको हिउँपहिरो आउनेछ, त्यसपछि उनीहरू देहमुक्त हुनेछन् ।हेमन यात्री भावुक हुन्छ । मान्छे होस्, जनावर होस् या वनस्पति । जीवन त बाल्यकालकै सुन्दर हुन्छ ।

हुन पनि कलिला रुखहरूको ऐँजेरुविहीन सुलुत्त काण्डको पनि एउटा मोहनी हुन्छ । सानै बतासमा पनि चुमुक चुमक हल्लिने कलिला पल्लवीहरूको चपलतामा एउटा यौनिक अकर्षण हुन्छ । परागशेचनको दैहिक स्वानन्दमा फक्रेका फुल हुन या प्रेयसीको ओठ भएर झुलेका रसिला फल, रुखको पनि एउटा बैंस हुन्छ । एउटा चिक्चिकाउँदो दैनिकी हुन्छ । तर यी बुढा रुख ! सहरदेखि निकै पर घाट किनारमा बनाइएको वृद्धाश्रममा जुम्रा हेरिरहेका बुढाबुढीजस्तै रुख ! यी कान्तिविहीन अनुभवी रुख ! अनुभव सुन्दरताको दुश्मन हो । यदि सुन्दरता नै सत्य हो भने, अनुभव सत्यको पनि दुश्मन हो । यदि सत्यम् शिवम् सुन्तरम् जीवमन्त्र हो भने अनुभव शिवको पनि दुश्मन हो ।
चेतनको एउटा तहले दुश्मनका बारेमा सोचिरहँदा अर्को तहले भने अनुभवलाई भाऊ दिएर बोल्दै थियो । तपाईं अहिले कति वर्षको हुनुभयो त्यो महत्वपूर्ण होइन । बरु अब तपाईं कति बाँच्दै हुनुहुन्छ त्यो महत्वपूर्ण हो । हाम्रो बाँचेको उमेर होइन, बाँच्न बाँकी आय महत्वपूर्ण कुरा हो । तर आयूभन्दा पनि महत्वपूर्ण हो अनुभव । धेरै बाँच्नु कुनै कुरा होइन, धेरै अनुभवसहित बाँच्नु बल्ल बात हो । जिन्दगीको अर्थ भोगाइ नामको शब्दकोशमा मात्रै खुल्छ ।
म आफैँसँग कुरा गर्दै थिएँ । बाझाबाझ गर्दै थिएँ । अनुभव नहुनुको एउटा नियति यही हो, तपाईं निष्कर्षमा पुग्नै सक्नुहुँदैन । आफ्नै विचारसँग विवाद गरिरहनु हुन्छ । अनुभव भएको भए, एउटा ठिक अर्को बेठिक भइहाल्ने थियो, फटाफट । मलाई फटाफट बाँच्नै आउँदैन । मलाई बूढो भएर बाँच्न घीन लाग्छ । अनुभवी भएर बाँच्न झ्याऊ लाग्छ । म सयौँ वर्ष बाँचेछु भने पनि मेरा अनुभव सुन्न नआउनू । मबाट ज्ञानगुनका कुरा सम्भव छैन । मबाट सही र गलतको फाइनल फैसला सम्भवै छैन । म गैरन्यायिक चरित्रको भोगी मनुवा हुँ ।
दिपायल बासको भोलिपल्ट बिहान उठ्दा गाउँ विकास प्रशिक्षण केन्द्रको चौरमा आख्यानकार घनश्याम उर्फ मिस्टर निर्वाणले भेटेजति सबैलाई ध्यान सिकाउँदै थिए । मलाई ध्यानस्यानमा खास रुचि छैन । मलाई कल्पना नै प्यारो लाग्छ । ध्यान आफूभित्रको यात्रा हो, कल्पना आफूभन्दा बाहिरको । आफूलाई ध्यान र कल्पना दुवैबाट असंलग्न राखेर लेख्नु बोल्नु भनेको तर्क हो ।
कविता ध्यान हो । कथा कल्पना हो । यी दुबै हृदयका काम हुन् । उता निबन्ध दिमागको काम हो । यसको मुल चरित्र तर्क हो । आफूलाई अलग राखेर तथ्य र तथ्यांक केलाएर खेल्नु हो । तर नाटक भनेको जीवन हो । जीवन अर्थात ध्यान, कल्पना र तर्कको संयोजन ।
यो मेरो सोचाइ हो । भर्खरैको । यसलाई याद नगर्नू किनकी भोलि म अर्कै कुरा भन्दिन पनि सक्छु । 
ध्यान गर्नु भनेको कवि र योगीहरूको काम हो । ओशो भन्थे, कवि र योगी दुबै पानी हुन्थे भने यिनमा मात्र १ डिग्रीको फरक हुन्थ्यो । आफ्नो काव्यिक अनुभूतिको चरम अवस्थामा पुग्दा कविको तापक्रम ९९ डिग्री पुग्छ । कविको तापक्रम यसभन्दा माथि पुग्दैन । त्यसपछि पानी बिस्तारै सेलाउँछ, कवि फेरि सांसारिक हुन्छ । तर योगी जब ध्यानको चरम अवस्थामा पुग्छ, ऊ १०० डिग्रीको पुग्छ । त्यसपछि ऊ उम्लन्छ र वाफ बन्छ । योगीलाई फेरि पानी जिन्दगी बाँच्नु पर्दैन, सांसारिक जीवनमा फर्किनु पर्दैन । तर अनुभूतिको हिसाबमा, सत्यमाथिको साक्षात्कारको हिसाबमा कवि र ध्यानी बराबर हुन्छन् । एक डिग्रीले अहिलको अवस्थालाई फरक पारे पनि विगतको अनुभवलाई फरक पार्दैन । अनुभूतिलाई फरक पार्दैन ।

गुरिल्ला दाइ, एउटा चिसो बियर उघार्नुस् ! यो मनसुनमा एउटा लालटिन ट्रेक हान्नुपर्छ ।