लेखकको टोन नै ‘जिनी’

—कुमार शर्मा

साहित्यमा हामी शैलीको कुरालाई निकै महत्व दिन्छौं । भन्छौँ– हरेक लेखकको आफ्नै शैली हुन्छ । आफ्नो हरेक लेखनमार्फत उसले आफ्नो शैली निर्माण गर्न खोजिरहेको हुन्छ । र, शैली निर्माण भइसकेको अवस्थामा लेखक आफ्नो शैलीबाट धेरै विचलित हुन पनि चाहँदैन ।

साहित्यमा हामी भाषा र त्यसको लालित्यको पनि धेरै चर्चा गर्छौं । भन्छौँ– विषयवस्तुको उठान र शैली ठीक छ । तर, भाषामा लालित्य भएन ! तर, साहित्यमा एउटा अर्को पहलु पनि छ, जसको हामी उति चर्चा गर्दैनौँ या भनौँ उति महत्व दिँदैनौँ या महत्व दिनुपर्छ भन्ने ठान्दैनौँ । साहित्यमा जति शैली, भाषा अनि त्यसको लालित्य, विषयवस्तु उठानको अर्थ हुन्छ त्यति नै अर्थ हुन्छ लेखकले लेख्न खोजिरहेको ‘टोन’को । र, यो टोन हरेक लेखकको हकमा मौलिक हुन्छ । आफ्नो टोन पत्ता नलाइसकेका लेखकका लागि भने यो एउटा निरन्तर खोजको विषय हुन्छ ।

रहरै रहरमा सुरु गरेको कान्तिपुर कोसेलीको ‘कफी गफ’ समयक्रममा गएर नारायण वाग्लेको लेखनशैली बन्यो । केही वर्षपछि त्यही शैलीले ‘पल्पसा क्याफे’को आकार लियो । आजको दिनसम्म पनि वाग्ले त्यही शैली पछ्याइरहेका छन् । नपछ्याउन् पनि किन ? ‘कफी गफ’ उनी आफैँले निर्माण गरेको शैली हो । त्यसमा पाठकको रजामन्दी त छँदै छ । 

उसो भए वाग्लेको लेखनको ‘टोन’ के हो त ? स्मरण रहोस्, शैली र टोन कतिपय अवस्थामा उस्तै उस्तै लागे पनि एउटै कुरा भने होइनन् । गम्भीर अर्थ राख्ने कुरालाई पनि अनौपचारिक अन्दाजमा चिया खाँदै बात मारेजस्तो शैलीमा जसरी वाग्ले लेख्छन्, त्यो उनको लेखनको ‘टोन’ हो । पाठकहरूलाई वाग्लेको शैली मात्र मन परेको होइन, उनको टोन पनि उत्तिकै मन परेको हो ।

०००
केही वर्षपहिले जब गायक फत्तेमान राजभण्डारीको देहान्त भयो, त्यसको भोलिपल्ट धेरै पत्रपत्रिकामा गायक फत्तेमानमाथि ‘ओबिच्युरी’ लेखहरू आए । सायद नागरिक दैनिक थियो, त्यसको प्रथम पृष्ठमा फत्तेमानमाथि एउटा ‘ओबिच्युरी’ लेख छापिएको थियो । लेखक थिए बुद्धिसागर । उक्त लेखमार्फत बुद्धिसागरले आफ्ना दिवंगत पिता तथा हिजो मात्र संसार छाडेका फत्तेमानलाई एकैचोटि ‘ट्रिबिउट’ दिए । पढ्दा निकै भावुक बनाउने लेख थियो त्यो ।

बुद्धिसागरको ‘कर्नाली ब्लुज’ आइसकेको वेला थियो त्यो । पुस्तकले चर्चा बटुल्ने क्रम पनि जारी थियो । यसबीच उनको दोस्रो उपन्यास ‘फिरफिरे’ पनि बजारमा आइसकेको छ र हामीले दुवै पुस्तकको विभिन्न तह र कोणबाट चर्चा–परिचर्चा गरिसकेका छौँ । पाठकहरूको मन जित्न सफल उनको लेखनशैलीको पनि यथेष्ट चर्चा भइसकेको छ । बुद्धिसागरका दुवै उपन्यास र उनका हरेकजसो लेखनमा भेटिने एउटा साझा तत्व छ– उनको ‘टोन’, जुन फत्तेमानमाथिको ‘ओबिच्युरी’ लेखमा पनि मजाले पोखिएको थियो– नोस्टाल्जिया !पाठकहरूले बुद्धिसागरको शैली मात्र मन पराएका होइनन्, उनको लेखनको नोस्टाल्जिक टोन पनि उति नै मन पराएका हुन् ।

०००
हामीले साहित्यिक लेखनको ‘टोन’लाई उति महत्वको दृष्टिले नहेरे पनि विश्व साहित्यमा यसको आफ्नै मौलिक महत्ता छ । धेरै लेखकले आफ्नो लेखनको सही टोन निर्माण गर्न वर्षौं खर्च गरेका छन् । अफ्रिकी मूलका लेखक बेन ओक्रीले आफ्नो पुस्तक ‘द फ्यामिस्ड रोड’ को २५औँ वार्षिकी संस्करणमा आफ्नो लेखनको टोनका बारेमा लामै चर्चा गरेका छन् । 

ओक्री लेख्छन्, ‘यस पुस्तकलाई उपयुक्त हुने टोनको खोजीमा मैले करिब एक दशक बिताएँ । त्यस दौरान मैले दुईवटा संग्रहको लागि बेग्लै कथा लेखेँ । साथै, अनगिन्ती कविता पनि लेखेँ । त्यो खोजमा बिताएका वर्षहरू मलाई अझै पनि याद छन् ।’उनी थप्छन्, ‘केही पुस्तक स्वप्न पुस्तकजस्ता हुन्छन् । यो संसारमा ती सपनाको मध्यमबाट आइपुग्छन् । घरमा लामो समयदेखि भएको एउटा पुरानो बोतलबाट अकस्मात ‘जिनी’ निस्किँदा मान्छे जसरी चकित हुन्छ, त्यसरी नै लेखक चकित पर्छन् जब उनीहरू त्यो स्वप्न पुस्तकबारे जानकार हुन्छन् । केही पुस्तकको हकमा टोन नै सबै थोक हुन्छ । टोन नै ‘जिनी’ हुन्छ । कथाको अनेक रूपान्तरण यसकै कारण सम्भव हुन्छ ।’

‘द फ्यामिस्ड रोड’ ले सन् १९९१ को बुकर पुरस्कार जित्दा ओक्री मात्र ३१ वर्षका थिए, बुकर पाउने अहिलेसम्मकै सबैभन्दा कम उमेरका लेखक । त्यसकै ट्रिलोजीका रूपमा उनले दुई अरू पुस्तक लेखे । तर, आफ्नो आख्यानलाई सुहाउने सर्वाधिक उपयुक्त ‘टोन’ उनले ‘द फ्यामिस्ड रोड’ लेख्दा फेला पारे । ‘द फ्रिडम आर्टिस्ट’ सम्म आइपुग्दा पनि ओक्रीको त्यो टोन अझै कायमै छ ।

०००
आफ्नो पहिलो उपन्यास ‘पैताला’को अन्तिम च्याप्टर ‘बाटो खर्च’मा गनेस पौडेलले आफ्नो लेखन यात्राबारे केही चर्चा गरेका छन् । ख्यालख्यालमै उपन्यास लेख्न बसेपछिको आफ्नो लेखन यात्रालाई सुन्दा सरल लाग्ने, तर अलि गहिरो अर्थ राख्ने दुई वाक्यमा गनेस लेख्छन्, ‘गर्भाधारण प्रक्रिया ख्यालख्यालको भए पनि जन्मिने बच्चा ख्यालख्यालको हुँदो रहेनछ । भावातुर यौनक्रीडाजस्तो ख्यालख्यालको हुँदो रहेनछ, सुत्केरी व्यथा ।’

उपन्यास ‘पैताला’ पढिसक्दा भने यो लाग्दैन कि लेखक ख्यालख्यालमै उपन्यास लेख्न बसेका हुन् । समग्र उपन्यासले लेखकको पूर्वतयारीको संकेत दिन्छ । रहस्यमयी र क्रमबद्ध तरिकाले अगाडि बढ्ने कथाले उपन्यासकारको प्रस्तुतिप्रति संकेत गर्छ भने उपन्यासमा प्रयोग गरिएको ‘मल्टिलेयर्ड’ न्यारेसनले लेखकको प्रयोगात्मक चेतप्रति इसारा गर्छ ।

पात्रहरूको अनौठो लाग्ने नाम, कथाको रहस्यमयी अनि ‘सर्रियल’ प्लटका साथै केही हदसम्म कथावाचनको शैली हेर्दा पाठकहरूलाई सायद कुमार नगरकोटीको सम्झना पनि आउँदो हो । यी सतहबाट देखिने सतही समानता हुन् । झट्ट हेर्दा नगरकोटी र गनेस एकै ‘स्कुल’का लाग्न सक्छन् । तर, यथार्थमा नगरकोटी र गनेस दुवै फरक–फरक साहित्यिक स्कुलका विद्यार्थी हुन् । आ–आफ्नो स्कुलमा उनीहरूको आ–आफ्नै स्वामित्व छ । र, फेरि पनि कुरा ‘टोन’कै आउँछ । 

०००
‘मोक्षान्त काठमान्डु फिभर’ देखि ‘ज्ञ’ सम्म आइपुग्दा नगरकोटीको ‘म्याटर अफ फ्याक्ट’ टोन पाठकहरूमाझ परिचित भइसकेको छ । आफ्ना आख्यानहरूमा नगरकोटी भावनात्मक हुन रुचाउँदैनन् । तर, संस्मरण लेखनमा उनी केही भावनात्मक देखिन्छन् । यस हिसाबले साहित्यको विधाअनुसार नगरकोटीका फरक–फरक टोन छन् ।

अखबारी लेखनमा एउटा नाम बनाइसकेर उपन्यास लेखनमा आएका गनेस पौडेलको पनि आफ्नो मौलिक टोन छ जुन उनको फुटकर लेखनदेखि आख्यानसम्म झल्किन्छ । ओक्रीले एक दशक लगाएर आफ्नो टोन पत्ता लगाए, कुनै वैज्ञानिकले आफ्नो प्रयोगशालामा अनेकन् धातु मिसाएर एउटा नयाँ धातु पत्ता लगाएजस्तो ! गनेसको टोनमा भने दुई कुराहरूको मिश्रण देखिन्छ । एउटा ‘ह्युमर’ अनि अर्को दर्शन । साहित्य लेखनमा गनेसको टोन ‘ह्युमर’ र दर्शनको ककटेल हो । यो उनको मौलिक पेय हो ।

केही पुस्तकको हकमा टोन नै सबै थोक हुन्छ, टोन नै ‘जिनी’ हुन्छ, कथाको अनेक रूपान्तरण यसकै कारण सम्भव हुन्छ 

आफ्नो पहिलो उपन्यास ‘पैताला’मा गनेस शैली र टोनमा मात्र सीमित छैनन् । उनी एक कदम अगाडि बढेका छन् । न्यारेसनमा उनले जुन किसिमको प्रयोग गरेका छन् त्यो बिल्कुलै नयाँ छ । यस प्रकारको ‘मल्टिलेयर्ड’ न्यारेसन नेपाली साहित्यमा सम्भवतः यसघिसम्म प्रयोग भएको छैन । विभिन्न तहबाट कथा भनिएको छ । कथाभित्रबाट पनि कथा भनिएको छ । र, कथाबाहिरबाट पनि कथा भनिएको छ ।

उपन्यास पढ्ने क्रममा एक किसिमको ‘थ्रि–डी’ अनुभव हुन्छ । यस अर्थमा कि पाठक आफ्नो पठन यात्रामा कथाको जुन भागसम्म पुगेका छन्, लेखकले पाठकलाई यस्तो भान दिन्छन् कि त्यसभन्दा अघिको बारेमा त उनले सोचेकै छैनन् ।

लेखकले बाँकी कथाको बारेमा सोचेकै छैनन् भने त त्यो पाठकको लागि निश्चय पनि अप्ठ्यारोको विषय हुने नै भयो ! र, कुनै समय यस्तो लाग्छ कि लेखकले हतार हतार ‘इम्प्रोभाइज’ गरेर लेख्दै छन् अनि पाठकहरू सँगसँगै त्यो पढ्दै छन् ! लेखकले लेख्ने काम सकिसकेपछि पाठकको हातमा पुस्तक परुन्जेलको जुन समय हुन्छ, त्यो कतै गायब भएजस्तो लाग्छ । यस्तो लाग्छ, पाठकको आँखा अगाडि, यही अहिलेको वर्तमान घडीमा गनेस उपन्यासको कथा लेखिरहेछन् ! साथसाथै कसैबाट कथा न्यारेट गराइरहेछन् ! 

०००
कथावाचनको माध्यमबाट कथाले तपाईंको दिमागमा प्रवेश गर्छ र तपाईंको मस्तिष्कसँग खेल्न थाल्छ । स्त्रीका नाम गरेकी पात्र, जो उपन्यासको मूल न्यारेटर पनि हो, बाट सुरु भएको उपन्यासको कथन पछि गएर एउटा यस्तो मोडमा पुग्छ जहाँबाट को लेखक, को पात्र, को न्यारेटर भन्ने कुरामै पाठक केही अन्योलमा हुन्छन् । र, एउटा समय यस्तो पनि आउँछ जब तपाईं हरेक च्याप्टरपिच्छे रोकिनुहुन्छ र मनमनै कथाको प्लट फेरि याद गर्नुहुन्छ !

तपाईंलाई चिन्ता हुन्छ– कतै कथा मभन्दा अगाडि नजाओस् । म कथाभन्दा कतै पछाडि नछोडिऊँ ! पुस्तक पढ्दै गर्दा तपाईंलाई एक किसिमको चुनौती महसुस हुन्छ । पाठकको सम्झना र कल्पना गर्ने शक्ति दुवैको लेखकले परीक्षा गर्छन् । प्रायः पुस्तकको हकमा पाठकले लेखकको जाँच पडताल गरिरहेका हुन्छन् । ‘पैताला’मा भने गनेसले पाठकको नियमित जाँच पडताल गर्छन् । बाटो बिराएर पाठक अलमलिन थालेपछि गनेस फिस्स हाँस्छन् र सही बाटो जाने दिशातिर इसारा गर्छन् । र, आफू त्यहीँबाट कतै अलप हुन्छन् ! एक हिसाबले लेखक पाठकहरूसँग निरन्तर संवादमा हुन्छन्, अन्त्यसम्मै । कहिले देखिएर, उपन्यासकै पात्रजस्तो भएर त कहिले पर्दापछाडि, अदृश्य भएर ।

न्यारेसन टेक्निकको हिसाबले ‘पैताला’ एउटा बिल्कुलै अलग अनुभव हो । हामीले प्रायः चर्चा गर्ने लेखन शैली, टोन, विषयवस्तुभन्दा एक कदम अगाडि बढेर लेखकले न्यारेसनलाई मुख्य औजार बनाएका छन् । र, प्रमाणित गरेर पनि देखाएका छन् कि न्यारेसन टेक्निकमा अलिकति पनि खेल्ने, फरक अभ्यास गर्ने हो भने त्यसले समग्र पुस्तकको ‘आउटलुक’ मै फरक पार्न सक्छ ।

०००
लेखकलाई अक्सर आरोप लाग्ने गर्छः
– एकै ढर्राका कथा, उपन्यास लेखिए
– आख्यानमा कुनै नवीनता भएन
– लेखकहरू ‘प्रयोग’ गर्नबाट डराए
– लेखकहरू आफ्नो ‘कम्फर्ट जोन’भन्दा बाहिर निस्कन चाँहदैनन्
– जोखिम मोल्न चाहँदैनन्– आदि इत्यादि ।

हाम्रो साहित्यिक समाज तथा हामी पाठकहरू लेखकलाई नवीन प्रयास गर्न प्रोत्साहित त गर्छौं, तर कुनै लेखकले जोखिम मोलेर चलिआएको ‘टेम्प्लेट’भन्दा बाहिर गएर लेख्यो भने त्यसको अनुमोदन गर्नबाट भने तत्काल हिचकिचाउँछौँ । लेखकको ‘प्रयोग’लाई सजिलै ग्रहण गर्नबाट खुट्टा कमाउँछौँ । हामी सजिलै दोहोरो चरित्र देखाउँछौँ !

‘उलार’ र ‘लू’ बजारमा आइसकेपीछ एउटा धारणा बन्यो कि नयनराज पाण्डेले तराईकै विषयमा लेख्नुपर्छ । त्यो बढी आधिकारिक हुन्छ । यो लेखक पाण्डेले आफ्ना बारेमा बनाएको धारणा होइन । हामीले उनको लागि बनाइदिएको धारणा हो । र, जब उनले त्यसपछिको उपन्यास ‘घामकिरी’मा केही नौलो प्रयोग गरे, कल्पनाको बेजोड उडान भरे, साहित्यिक समाजको एउटा तप्काले भन्यो– अलि कल्पना धेरै भयो । मधेसकै बारेमा लेखेको भए हुन्थ्यो बरु ! यस्तो लाग्छ, यथास्थितिवाद हाम्रो समग्र समाजको तह–तहमा लुकिबसेको छ । अलिकति कोट्याउन मात्र पर्छ, आफ्नो चरित्र देखाउन सुरु गरिहाल्छ !

गनेस पौडेलको ‘पैताला’को हकमा भने मलाई लाग्छ, हामी सतहमै अल्झियौँ । अनौठा पात्र, अपत्यारिलो लाग्ने कथा र प्रमुख पात्र जोस्मणिको खोज–यात्रामै कतै अलमलियौँ । क्रमशः पाठकको दिमागसँग खेल्ने ‘न्यारेसन टेक्निक’को गहिराइमा पस्न सकेनौँ । कथा ‘भित्र’ र ’बाहिर’को प्रस्तुतिलाई सोही रूपमा ग्रहण गर्न सकेनौँ । या भनौँ ग्रहण गर्ने क्षमता राख्न सकेनौँ ।

या हुनसक्छ लेखकको ‘टेक्निक’ हामीलाई ‘टु टेक्निकल’ लाग्यो ! सायद हामीले सोचेजति हामी प्रविधिमैत्री पो छैनौँ कि ?यस्तो लाग्छ, गनेस पौडेलको ‘पैताला’को डोब कतै हिमालको कुनै कुनामा पुरिइबसेको छ । हिउँ जमेको छ । खसी पनि रहेको छ हिउँ । पैतालालाई सायद सन्देह छ, कतै डोब हिउँले पुरिएर मेटिई पो सक्यो कि ! डोब पुरिएको जरुर छ, तर मेटिएको भने छैन । र, जसै पाठकीय नजरको घाम डाँडामा फेरि देखापर्छ, हिउँ पग्लनेछ र पैतालाको डोब एकचोटि फेरि देखिनेछ । सायद पहिलेभन्दा अरू गाढा । अरू प्रष्ट ।

हिउँ पग्लिसकेको खण्डमा, सायद पैतालाले भविष्यमा अरू नयाँ डोबहरू पनि त बनाउनेछ । र, जमिनको स्पर्शसँगै एउटा नयाँ संवाद सुरु हुनेछ । यसै पनि लेखकले पुस्तकको पहिलो पृष्ठमा लेखेका छन्, ‘पैताला र जमिनको आदिम संवाद नै मान्छेको पहिलो कथा हो ।’

Published on: 
२०७६ असोज ४ शनिबार ०७:१६:००

Published at: 
https://jhannaya.nayapatrikadaily.com/news-details/512/2019-09-21#

Read More

घोडा, प्रेम र बिम्बहरू

प्रिय विपश्वी,
तिम्रो कविता पढेपछि यो लेख्दैछु ।
नेपालका राणाहरुकै जस्तो अवस्था थियाे युरोपका धेरै राजपरिवारको । एलिनोर हर्मनको एउटा किताब छ, सेक्स विद द क्विन । राजकीय यौन जीवनको दारुणिक कथा छ यसमा । पुरुष शासकहरुलाई एउटै समस्या हुन्थ्यो  वंश कायम गर्ने । काँचै उमेरदेखि दिनहुँ अनेकथरी महिलासँग सम्बन्ध राख्ने उनीहरु आफ्नै रानीसँग तयार हुन सक्दैनथे । उनीहरु बरन्डामा बस्थे र तल घोडाघोडीलाई क्रिडा गर्न लगाउँथे । सायद एडल्ट चलचित्रको प्रारम्भिक पात्र नै घोडा हुनुपर्छ । दर्शक थिए महाराजहरु । प्राणीहरुमध्येमा सर्वाधिक कामुक लाग्ने खाले यौन क्रियाकलाप गर्ने जनावर हो घोडा । त्यसैको प्रभाव हो बिपीको ‘कर्णेलको घोडा’ । घोडाको क्रिडा हेरेर मात्तिएपछि हतारहतार खोपीमा छिर्थे । पहिल्यै तयारी राखिएकी रानीसँग सहबास गर्थे, सायद बलात्कार हुन्थ्यो त्यो ।
राजारानीको सेक्स प्रेमका लागि कम वंश विस्तारका लागि ज्यादा हुन्थ्यो । रानीहरुबाट तलमाथि भएर वंश बिग्रन सक्ने भयमा उनीहरुलाई खोपीमा राखिन्थ्यो । महिला सुसारेसँगै सुताइन्थ्यो । लाचार रानीहरु लेस्बियानिटीको अभ्यास गर्थे ।
घोडा प्रेमको मात्रै होइन बलात्कारको पनि बिम्ब हो ।
घोडाका बारेमा जति कुरा पश्चिममा छ, अरबमा छ, त्यत्ति पूर्वमा छैन । घोडाका बारेमा बनाइएका बिम्बहरु घोडाको मान्छेसँगको सम्बन्धका कारण बनेका हुन् । घोडीसँगका सम्बन्धले होइनन् ।
घोडाको शरीर, यसको सुडौलता, लामो समयसम्म चल्ने यौन क्रिडा, अरु जनावरको भन्दा सफा र आकर्षक यौनाङग ।… जनावरहरुम सबैभन्दा सेक्सी जनावर हो यो । भनिन्छ, अरबियन घोडीको यौनाङ्ग मान्छे पुरुषलाई समेत लोभ्याउने खालको हुन्छ । घोडापुरुषको कुरै भएन ।
घोडाको प्रेमको किस्सा घोडीकै करामत हो । घोडा कर्ता हो, कारक होइन ।
कृष्णलाई केशव पनि भनिन्छ । किन कि उनले केशी नाम गरेको घोडा राक्षसलाई मारेका थिए । मिथिकल साइकोलोजीले भन्छ  केशी नामको घोडा कृष्णभन्दा पनि सेक्सी थियो । कृष्णले ईश्र्याले मारेका हुन् ।
घोडाको कुरा गर्दा याद आउँछ स्टपिङ बाइ द वुड अन स्नोई इभिनिङको पात्र घोडा । कवि रोबर्ट फ्रस्टको यो कविताको अन्तिम लाइन धेरैले सम्झन्छन् । तर मलाई सम्झनामा आउने चाँहि बिचको लाइन हो ।
थ ष्तितभि जयचकभ mष्नजत तजष्लप ष्त त्रगभभच
त्य कतयउ धष्तजयगत ब ाबचचजयगकभ लभबच ।
यो सानो घोडाको अर्थ यहाँ मान्छेको अन्तरचक्षु हो । जंगललाई पहिला सुन्दर तर पछि डार्क एन्ड डिप देख्ने कविको घोडाले भने त्यो हिउँले ढाकिएको जंगल र जमेको ताललाई सुन्दर देख्न सक्दैन । ग्रिकहरु सोच्छन्, हामी सब एउटा अदृश्य घोडामा सवार छौं— कालको घोडा ।
पूर्वीय दर्शनमा कृष्ण सारथि भएको चारघोडे रथ, सूर्यदेव चढ्ने घोडा, बुद्धको कन्थक, आदिको प्रसंग सम्झनामा आउँछ । अश्वमेध यज्ञमा घोडाको तागत अनुमान गर्न सकिने गरी छ । यो यज्ञहरुको पनि यज्ञ जो हो । सम्झनामा डिएच लरेन्सको रकिङ हर्स विनर पनि आउँछ । घोडालाई पागलपन, वस्तुवादिता र द्रव्यतागतको विसंगत विम्बको रुपमा राखिएको छ त्यहाँ ।
टाढा कतैबाट यतिखेर ग्रिसहरुको ग्रे पोनी वा एउटा फरक युनिकोर्न हिन्हिनाएको सुन्दैछु म यतिबेला । लास्ट अफ् द मोहिकन्सको कोरस जस्तो ।
मलाई मन पर्ने जनावरमा घोडा नै हो । चरामा काग । जलचरमा जेली फिस् ।
घोडाको किस्सा नभएको संसारमा कुनै धर्म नै छैन । घोडा संसारका हरेक भाषामा पाइने शब्द पनि हो । सबै संस्कार र संस्कृतिमा यसको महिमा छ । घोडाको बिम्ब प्रयोग नभएको कुनै साहित्य छैन संसारमा । घोडाको नामबाट कहिल्यै कुनै लामो रेस प्राय हुँदैन । तर पनि लामो रेसको घोडा भन्ने शब्दावली चल्तीमा छ ।
जे एम सिन्जेको नाटक छ एउटा  राइडर्स टु द सी । आफ्नो वंश धान्ने अन्तिम छोरालाई मेलामा पठाउनु अघि एउटी बुढी आमाले सपनामा देखेको घोडा आउँछ मेरो मनमा । सोही घोडाले पछारिदिएर समुद्रमा खसेर मर्छ त्यो बुढीको अन्तिम जीवित छोरो । घोडा मृत्युको विम्ब पनि हो । हाम्रोतिर खाटका चार खुट्टा समातेर लैजान यमराजका चार दूत आउँछन् भनिन्छ । आयरल्यान्डको त्यो टापुमा मृत्युको बिम्ब भनेकै घोडा हुँदोरहेछ । जब पानीमैं डुबेर मर्ने पक्का हुन्छ, पौडन जानेको भन्दा नजानेकै बेस हुन्छ । समुद्र किनारको रैथाने त्यो केटोका पूरै वंशजले पौडन सिकेनन् तर घोडचढी सिके । पौडन जान्ने मान्छेको मृत्यु झन् डरलाग्दो हुन्छ, जब समुद्रको कुरा आउँछ । यही इम्प्रेसनमा द वेस्ट ल्यान्डका सर्जक टी एस इलियटले लेखेका छन् कतै  ‘मलाई पानी यति मन पर्छ कि म डुबेर मर्न चाहन्छु । यसैले मैले पौडी खेल्न सिकिन ।’ पानीमा डुबेरै मरेको हो कवि शेली ।
पानीमा डुबेर मर्न चाहने र मरेका सर्जकहरूको नाम गुगलले पनि बताउला । लिस्ट लामो छ । म गुगलमा नआउँला तर छु । मैले ‘पानी’ शीर्षकको कविता लेखेको थिएँ ।
वरिपरि खेलाएर सतत् माछाहरु
अर्को जन्म छ भने कतै
मलाई पानी भएर जन्मने ईच्छा छ
मेरो ईश्वर,
म तँलाई मैंभित्र डुबेर मरेको हेर्न चाहन्छु ।

Published at:
http://www.nepalayanews.com/archives/category/%e0%a4%9c%e0%a5%8b%e0%a4%a1-%e0%a4%b0-%e0%a4%98%e0%a4%9f%e0%a4%be%e0%a4%8a%e0%a4%b9%e0%a4%b0%e0%a5%81

Read More

थाह छैन

झरी पर्छ —
झरझर, छमछम र तपतपको तालमा ।
कुत्कुत्याउँछे मायावी गीत गाउँदै यौवना बर्षाले
उसको थोपा थोपा प्रेमको स्पर्श अनुभूत गर्न अनुहारभरि
म साइकल लिएर कुद्छु ।

झरी पर्छ —
दरदर, स्वारस्वार, ख्यारख्यारको कर्कश आवाजमा ।
टिनका पातामाथिको फुस्रो बालुवालाई साबेलले कोतार्दा
निस्कन्छ नि जस्तो कान टन्टनाउने किरिङकिरिङ
म त्यस्तै झिझ्याटलाग्दो कोलाहलमा फस्छुँ ।
न सम्झने मन हुन्छ न बिर्सने चासो
बन्दी बनाएर बस्छु आफैँलाई एकलै एकलै, उदास उदास ।

प्रिय तिमी झरी हौ
मलाई थाह छैन
मलाई झरी मन पर्छ या पर्दैन ।

* * *

निदाउँछु ब्युँझदा ब्युँझदै
ब्युँझन्छु निदाउँदा निदाउँदै
खासमा
कहिले वारीको निन्द्राबाट पारीको ब्युँझाईतिर
कहिले वारीको ब्युँझाईबाट पारीको निन्द्रातिर
वारपार गर्दागर्दै सकेको छु मैले माझी जिन्दगी ।
यसरी न म वारीको भएको हुन्छु न पारीको ।

सोच्छु,
वारी र पारी बिचको खोलाजस्तै
पक्कै कुनै बिन्दू छ होला अस्तित्वमा
जो खुसुक्क आउँछ निन्द्रा र ब्युँझाईको बिचमा र पलायन हुन्छ ।

तर त्यो बिन्दू कस्तो छ ? निन्द्राजस्तो छ या ब्युँझाईजस्तो ?
वा अर्कै केहीजस्तो छ जस्को अनुभव कसैसँग छैन ?
जिन्दगीको २४ घण्टामा
निन्द्रा र ब्युँझाईका रेखा छोट्याएर त्यो बिन्दूलाई तन्काइदिन पाए
कस्तो हुन्थ्यो होला ?
त्यो तन्काई सपनाजस्तो रंगीन हुन्थ्यो कि विपनाजस्तो सपाट ?
त्यो बिन्दू हुन त होला नि है अस्तित्वमा ?

प्रिय तिमी त्यही बिन्दू हौ
मलाई थाह छैन
मलाई त्यो बिन्दू मन पर्छ या पर्दैन ।

* * *

कहिले घाम डुबिसक्दा पनि तिमी आउँदिनौँ
अनि म घुप्लुक्क निदाइदिन्छु ।
कहिले घाम उदाइसक्दा पनि तिमी जाँदिनौँ
म जाग्राम-जाग्राम अग्राख पलाइदिन्छु ।

याद बनेर यसरी रातबिरात
कहिले तिमी नआइदिए हुन्थ्यो झैँ लाग्छ
कहिले नगइदिए हुन्थ्यो झैँ लाग्छ ।
कहिले रात नपर्दिए हुन्थ्यो झैँ लाग्छ ।
कहिले जून नसर्दिए हुन्थ्यो झैँ लाग्छ ।

तिम्रो यादमा म जति मुस्काउँछु
उत्तिकै उदास किन हुन्छु ?

प्रिय तिमी याद हौ
मलाई थाह छैन
मलाई याद मन पर्छ या पर्दैन ।

___________________
पोखरा
भदौ १, २०६१

Read More

पठन वार्ता

पठन वार्ता

‘पैताला’ पुस्तकका लेखक गनेस पौडेलसितको फुर्सद-गफ यहाँ प्रस्तुत छ 

कत्तिको फुर्सद हुन्छ ?

जत्तिको जनावर, चराचुरुंगी, जलचर वा रूखहरूलाई हुन्छ।

के गर्नुहुन्छ फुर्सदमा ?

अहिले मेरो कामै पढ्ने, लेख्ने, सिनेमा हेर्ने मात्रै छ। त्यसबाट छोटो फुर्सद निस्क्यो भने छोरीसँग खेल्छु, लामै निस्क्यो भने घुम्न निस्कन्छु।

 कस्ता किताब, संगीत, सिनेमा रुचाउनुहुन्छ ?

यस्तै भन्ने छैन, सबै खाले किताब मन पर्छन्। दिउँसो एक झमट नाच्ने बानी छ। त्यसका लागि नेपाली पुराना लोकगीत वा अमेरिकी कन्ट्री संग्स् बजाउँछु। बेलुका हरिप्रसाद चौरसिया, रवि शंकर, ल्याङ्ल्याङ, जाकिर हुसैन आदिका वाद्यवादन सुन्दै सुत्छु। सिनेमा त झन् सबै खाले मन पर्छन्।

 पछिल्लो पटक पढेको किताब ?

फ्रस्फ्वा वोर्गिनियनको ‘द ग्लोबलाइजेसन अफ् इनइक्वलटी’।

पछिल्लो पटक हेरेको सिनेमा ?

प्रशान्त बर्माको ‘अ’।

‘अ’ कस्तो सिनेमा हो ? किन मन पर्‍यो ?

मनोवैज्ञानिक थ्रिलर हो। बहुव्यक्तित्वको द्वन्द्व प्रस्तुति गज्जब छ।

सिरानीमा किताब ?

रोबट्र्सद्वय जोन वि. र एलिजाबेथ ए. लिखित ‘फ्रिइङ् टिबट ः फिफ्टी इअर्स अफ् स्ट्रगल, रिजिलियन्स एन्ड होप’। तिब्बती शरणार्थीबारे उपन्यास लेखिरहेको हुनाले सन्दर्भका लागि पढ्दै छु।

हातमा भएको किताब ?

रवीन्द्र समीरको ‘मृत्युको आयु’।

थाती राखेको किताब ?

जर्ज सौन्डर्स्को ‘लिंकन इन द बार्डो’।

धेरै पल्ट पढेको किताब ?

महाभारत।

 पहिलो (बच्चाको) किताब ?

‘कृष्ण चरित्र’। हजुरआमा र काकीका लागि पढियो। आफ्नै लागि पढेको गोर्कीको ‘आमा’।

 धेरैपल्ट उपहार दिएको किताब ?

युभल नोह हरारीको ‘स्यापियन्स : अ ब्रिफ् हिस्ट्री अफ् ह्युमनकाइन्ड’। बुद्धिसागरको ‘कर्णाली ब्लुज’, नगरकोटीको ‘मिस्टिका’, नयनराज पाण्डेको ‘घामकीरी’, अमर न्यौपानेको ‘पानीको घाम’।

धेरैपल्ट उपहार पाएको किताब ?

रुमीको ‘लभ पोअम्स्’, खुसवन्त सिंहको ‘द कम्पनी अफ् विमिन’।

 पढ्न मन लागेर नपाएको किताब ?

सल्मान रुस्दीको ‘द सटानिक भर्सेस्’। साथी सर्कलमाझ कुरा हुँदा अहिलेसम्म पढेको छैन भन्दा लाजै लाग्छ।

कहाँ किन्नुहुन्छ ?

प्रायः पोखराको हिमालयन रिडर्स कर्नरमा। काठमान्डु जाँदा एड्युकेसनल बुक हाउसमा।

कसरी किन्नुहुन्छ ?

पसल गएर। अनलाइनबाट त उपहार मात्रै पठाउँछु।

समीक्षाहरूमा विश्वास छ ?

पढेका किताबका समीक्षा मात्रै पढ्छु र फिस्स हाँस्छु।

पढिसकेपछि राम्रो लागेको किताब अरूले पनि पढून् लाग्छ कि सकेसम्म नभेटून् ?

राम्रा किताब राम्रा मान्छेलाई पढाउन मन लाग्छ। उपहार दिन्छु वा फोन गरेर पढ्न सुझाउँछु।

पुस्तकबारे प्रतिक्रिया लेख्न मन लाग्छ ?

लाग्छ तर आफैं पनि लेखक भैटोपलेको हुनाले थोरै डर, धेरै दया जाग्छ र लेख्दिनँ।

पढ्दै गर्दा मन परेको, नपरेको कुरा अन्डरलाइन गर्ने, केरमेट गर्ने गर्नुहुन्छ ?

मैले पढेको किताब ‘सेकेन्ड ह्यान्ड’ पसलले पनि किन्दैन होला। केरकारले ध्वस्तै हुन्छ।

किताब धेरै मन परे के गर्ने बानी छ ?

नेपाली रहेछ भने टाइप गर्थें। अरू भाषाको रहेछ भने अनुवाद गर्थें। तर यो मजस्तै अनियमित छ।

अक्सर कहाँ र कति बेला पढ्न मन पराउनुहुन्छ ?

घरमा। मुड चले पढ्छु, नत्र सिनेमा हेर्छु।

यहाँसँग भएको दुर्लभ पुस्तक ?

छैनन्। केही समय अघिसम्म सेल्डन वी. कोपको ‘इफ् यु मिट द बुद्ध अन द रोड, किल हिम !’ लाई दुर्लभ ठानी बसेको थिएँ। अचेल जतासुकै पाइँदो रहेछ।

 राष्ट्रपति, प्रधानमन्त्री, पुष्पकमल दाहाल र शेरबहादुर देउवालाई कुन पुस्तक सिफारिस गर्नुहुन्छ ?

राष्ट्रपतिलाई फिट्जराल्डको ‘द ग्रेट ग्याट्स्बी’। प्रधानमन्त्रीलाई खुशवन्त सिंहको ‘द बिग फ्याट जोक बुक’। पुष्पकमल दाहाललाई मेरै किताब ‘पैताला’। शेरबहादुर देउवाले दैनिक पत्रिकासम्म पढिदिए हुन्थ्यो।

किनेको सबैभन्दा महँगो पुस्तक ?

भागवत गीता। विशेष प्रकाशन भएको हुनाले महँगो पर्‍यो।

बढ्ता होहल्ला भएको औसत पुस्तक ?

फ्वाँक्कैमा अपजस किन खेप्नु ?

कम होहल्ला भएको गज्जबको पुस्तक ?

फर्नान्डो पेसोआको ‘द बुक अफ् डिस्क्वाइट’। उनका कविताहरू पनि शानदार छन् तर कमै चर्चामा छन्।

रोजाइमा साहित्य कि गैरसाहित्य ?

लेख्नमा साहित्य, पढ्नमा गैरसाहित्य।

आख्यान कि गैरआख्यान ?

लेख्नमा आख्यान, पढ्नमा गैरआख्यान।

 कुन लेखक पढ्न चाहनुहुन्छ ?

भेटेजति भ्याएजति सबै। पुरानाभन्दा समकालीन लेखकमा रुचि छ। प्रायः सबै नेपाली लेखकका नयाँ रचना पढ्छु। युभल नोह हरारी, जरेड डायमन्ड, स्टेफन हकिन्स्, टमस पिकेटीका किताब रिडिङ टेबलमा सधैं हुन्छन्।

Published at:

http://annapurnapost.com/news/133142

Read More

बोन्पो थलोको यादमा

सिरानमा फोक्सुन्डो थापेर बसेको रिग्मो गाउँमा निदाएर उठेको पहिलो बिहान म निकै चंगा थिएँ । चंगा हुनु भनेको स्वतन्त्र हुनु होइन । अदृश्य धागोले खैँचेको परिधिमा हावा काटेर बस्नु हो । त्यस्तो अदृश्य कुन धागो थियो जसले मलाई ताल किनारको न्यानो होटलमा चंगा बनाएर उडाइराखेको थियो ?

त्यो बिहान हामीहरू फोक्सुन्डोको देब्रे गालामा अवस्थित थासुङछोलिङ गुम्बा जानेवाला थियौं । १२ औं शताब्दीमा निर्माण भएको भनिएको यो गुम्बा पुग्ने बाटोमा दुर्घटित घुँडाको ‘लिगामेन्ट’ खियाउँदै गर्दा अचानक मलाई यस्तो आभास भयो– ‘यो गुम्बाको कुनै गोप्य कक्षमा कैयौं हातहरू भएको एउटा कालो रङको मूर्ति हुनुपर्छ जसको काखमा निर्वस्त्र यौवना खप्टिएर बसेकी छे ।’ मेरो आभास एउटा देजाभू असरजस्तो गहिरो थियो ।

गुम्बाभित्र त्यस्तो केही देखिएन । मैले लामालाई सोधेँ, ‘यो भवन खासै पुरानोजस्तो लागेन । यहाँको पुरानो गुम्बा अर्कै होला है ? हामी जान मिल्दैन ?’ मेरो जिज्ञासाले प्रमुख लामा सेम्डुक ङिमाका अनुहारमा उज्याला रेखाका मुना–मुजुराहरू उम्रिए, निमेषभरमा हुर्किए, पात र हाँगा हाले, गमक्क फुले अनि लटरम्म फले । रसिलो फलको एउटा दानालाई कर्याम्म टोक्दा मुखमा भरिने पानीले बोल्न असजिलो भएझैँ ओठको एक कापबाट र्‍यालको लर्को चुहाउँदै बगलमा उभिएका अर्का लामा लोडोइ घोछालाई भने, ‘उताको पनि खोल्दिनुस् । उहाँहरूले दर्शन गरे राम्रै हुन्छ ।’

आगन्तुकका लागि लगभग अप्राप्य र दुर्लभ दर्शन हाम्रा लागि उपलब्ध हुने भयो । ध्वाँसोले खियाएको पुरानो भोटो ताल्चा खुलेपछि मोबाइलका बत्तीहरू सल्काउँदै अँध्यारो सुरुङजस्तो कोठामा हामी छिर्‍यौं । त्यो कोठाबाट होचो न होचो ढोका अर्को कोठाको लागि खुल्यो, त्यसपछि अर्को अर्थात् गुम्बाको मुल कक्ष । मेरा आँखाहरू सिसाको घरभित्र भुन्भुनिएको माहुरीजस्तो भएर चारै दिशा हानेर दौडिए । तर जता उडे पनि सिसामा मुन्टो बज्रियो अनि पछारियो । मैले खोजेको दृश्य कतै देखिएन । त्यसैबेला फोटोग्राफर गुरिल्लाले थिचेको क्यामेराको ‘फ्ल्यास’ ले अँध्यारो कक्षको एउटा छेउलाई भुलुर्क्क उज्यालो बनाइदियो । मेरो आभास सही निस्कियो । कालो मूर्ति मेरो अनुमानकै वय र बान्कीमा ध्यानस्थ थियो ।

कुनै कुनै ठाउँहरूमा पहिलोपटक पुग्दा मलाई यस्तो लाग्छ, म धेरै पहिल्यै यहाँ आइसकेको थिएँ । आएको मात्रै होइन, मैले एउटा पूरै जीवन यहीँ कतै काटिसकेको थिएँ । बाटो, जंगल र चौरस्तामा समयको कथा रुँगेर बसेका बूढा रूखहरू देख्दा मलाई यस्तो लाग्छ सयौँ वर्षपहिले मैले यसकै छहारीमा एक झमट दिवानिद्रा भोग गरेको थिएँ । पहाडी खोलाका किनार छलेर बसेका अजंगका पत्थरहरू देख्दा वा खोलामाथिका चट्टाने भीरमा प्रकृतिले खोपेका गहिरा गुफाहरूमा पस्ता मलाई लाग्छ, मैले यिनै अल्छी पहाड, भूत्याहा गुफा, अत्यासलाग्दा हिमाल र फुर्तिला नदीहरूको सम्पूर्ण सेरोफेरोलाई कालजमानामै नापिसकेको थिएँ । खोलामा पहिलो बखत हेलिएको कुकुरले कहिल्यै नसिकेको पौडी खेलेर जसरी किनार भेट्टाउँछ उसै गरी मलाई आफूले कहिल्यै नभोगेको यस्तो स्मृतिको हरक्क बास्ना हुबहु आउँछ । सायद मेरो ‘जिन’ भित्रको कुनै अम्लीय चोटाकोठामा त्यसका स्मृतिहरू बसेका होलान् । सायद मेरो मस्तिष्कको ‘केस’ भित्र कुनै ‘बायोटिक चिप्स’ सुषुप्त बसिरहेको छ जो स्थानविशेषको एक ‘क्लिक’ ले अचानक बौरिन्छ ः पुर्ख्यौली यादजस्तो भएर, पुस्तैनी ज्ञानजस्तो भएर ।

जब पहाडहरूमा हुन्छु, म आफूलाई झन्–झन् यस्तो अनुभवइतरको स्मृतिमा हराइरहेको पाउँछु । अभेद्य अतीतको अनकन्टार कुनामा एकलै सयर गरिरहेको पाउँछु । मैले आफूलाई जे ठान्दै आएको छु, खासमा म त्यो हुँदै होइन भनेजस्तो आफ्नै परिचय खिइँदै गएको पाउँछु । अहिलेसम्म मैले जे जति देखेँ, पढेँ, जानेँ, बुझेँ त्यो खासमा मेरो देखाइ, पढाइ, जानाइ वा बुझाइ होइन भन्ने अनुभूति झन्–झन् गाढा भएको पाउँछु । अरूले यात्रामा आफूलाई झन्–झन् आफ्नो नजिक भएको पाउँछु भन्छन्, तर मलाई भने यात्राले मैदेखि झन्–झन् टाढा–टाढा लग्दै गरेको पाउँछु । यात्राले हुत्याएदिएको बिरानो संसार र समयमा शनैशनै विलय भएको पाउँछु । तर पनि मलाई पहाडी पदयात्रा मन पर्छ । सायद म आफूलाई खोज्न होइन, आफूबाट हराउन यात्रा गर्छु ।

मलाई ईश्वरमा छेउकुनाको पनि विश्वास छैन त्यसैले पूर्वजन्मको अवधारणा नै बकम्फुसे लाग्छ । तर, मैलाई किन यस्तो आभास हुन्छ ? आफू पुग्दै नपुगेको ठाउँमा पहिल्यै पुगिसकेको अनुभूति किन हुन्छ मलाई ? मलाई लाग्छ, या त त्यो ठाउँको बारेमा ज्यादै नै पढे–सुनेको हुनाले मलाई त्यस्तो अभास हुन्छ या हुन सक्छ मेरा जैविक पुर्खाहरूले हजारौँ वर्ष पहिले भोगेका अनुभवहरू आनुवंशिक याद बनेर मेरा स्मरणग्रन्थिमा कैद छन् । कुकुरले जन्मजात पौडी खेल्न जानेजस्तै सायद केही स्मृति कुरबाट माछाका भुरा निस्केझैँ फुतुफुतु मेरो मस्तिष्कको अन्तरकुन्तरबाट बाहिर निस्कन्छन् । अथवा यो पनि हुन सक्छ कि संसारको कुनै व्यक्तिको ज्ञान, सीप वा भोगाइको केही अंश संसारको अर्को कुनाको कुनै व्यक्तिमा कुनै न कुनै रूपले आफैँ स्थान्तरण हुन्छ । जस्तो कि कोलम्बसले अमेरिकी भूभागमा टेक्दा कथित रेड इन्डियनहरूलाई डुंगा सयर गरिरहेको देखेका थिए । पहिलोपटक डुंगा बनाएको ‘पेटेन्ट’ दाबी गर्ने कुनै मनुवाले त्यो दृश्य देखेको भए मूर्च्छै पो पर्थ्यो कि ! मलाई थाहा छ, मेरो स्मृतिमा आउने किस्साहरू मेरा नभएर कुनै अनजान मनुष्यका भोगाइहरू हुन् । मान्छेको मस्तिष्क रहस्यका तहै तहले ढाकिएको समयको मौलो गाढिएको यस्तो पुरातन पोखरी हो जसको गहिराइ कति छ कसैलाई थाहा छैन । जस्तो कि सुन्नुस् न गुम्बाका लामा सेन्डुक ङिमाकै कुरा, जसलाई मैले पहिलोपटक त्यहीँ सुनेको थिएँ, तर जसको बारेमा मलाई पहिल्यै थाहा थियो :

‘नौ सय वर्षअगाडिको कुरा हो, रिग्मो गाउँको यो गुम्बा भएको कुनो सिकारीहरूको चुनिन्दा थलो थियो । फोक्सुन्डो खोलाको तिरैतिर खेदेर ल्याइएका नाउर, कस्तूरी वा अरू जनावरहरू जब यो तीनकुने ठाउँमा पुग्थे, तब रनभुल्लमा पर्थे । त्यो तीन कुना उनीहरूको लागि त्रिशूलझैँ मारक अवस्था भैदिन्थ्यो । अगाडि उभिएको अजंगको कुप्रे भीर चढ्न सक्ने कुरा थिएन, अर्को छेउमा गहिरो ताल थियो जसको चिसोमा पछारिएपछि ठाउँका ठाउँ ज्यानको पूरै रगत जम्थ्यो । पछाडितिर भाला र धनुषकाँड बोकेका सिकारीहरू हुन्थे । चेपुवामा परेका निरीह जनावरका आगाडि ती तीनैवटा विकल्प प्राणघातक थिए । मृत्युको यस्तो नजिक उभिँदा उनीहरूको डर र्‍याल, सिँगान र आँसुको भेल्कोमा मिसिएको भयानक आर्तनाद बनेर मुखबाट निस्कन्थ्यो । तर मान्छेले पशुको आवाज बुझ्ने भए पो ! बुझेकै भए पनि छोड्ने भए पो ! काँचो होस् या पाकेको, मासुको स्वादका अगाडि हाम्रो दया, करुणा, मानवता उहिल्यैदेखि हार्दै आएको हो ।

अनि विकल्पहीन बरा जनावरहरू भकाभक तालमा हामफाल्थे । गर्भिणीहरू खस्थे, भर्खरै जन्मेका नाबालक पाठापाठीहरू खस्थे, यौनवको प्रथम संसर्गको उत्सव मनाउन भर्खरै भेट भएका प्रेमातुर यौवनाहरू खस्थे, वयस्कहरू खस्थे । कति भीरका चुच्चा ढुंगामा घिच्रो बजारिएर हिक्क पनि गर्न नपाई मर्थे, कति सोझै तालमा हेलिएर प्राण विसर्जन गर्थे । जो खस्तैनथे उनीहरूको छातीमा तिखा भाला र बाण रोपिन्थे । मृत्युको यस्तो अवश्यंभावी कुनोबाट समस्त जनावरलाई जोगाउने कुनै जागरुक मनुष्य आउने समयसम्म पर्खिन उनीहरूलाई कैयन वर्ष लाग्यो । अनि आए लामा टेतन छेवाङ छुल्डिम जसले त्यही ठाउँ रोजेर बनाए बोन्पो गुम्बा र नाम राखिदिए थासुङछोलिङ । थासुङछोलिङ गुम्बा अर्थात् सिकारीहरूबाट जनावरलाई जोगाउन खोलिएको गुम्बा । त्यसउप्रान्त सिकारी कुनोमा जनावरको आर्तनाद सुनिएन । गाउँलेहरू विश्वास गर्छन्, जुन दिनदेखि थासुङछोलिङ गुम्बा स्थापना भयो, त्यसै दिनदेखि फोक्सुन्डो तालमा तालदेवी बस्छिन् । तालको पिँधमा भएको पत्थरमा उनका एकजोर पैतालाका छाप छन् ।’ 

मलाई थाहा छ, मेरो ‘सेपियन्स’ मस्तिष्कको आनुवंशिक कुनामा लुकेको स्मृतिको यो कथामा न म लामा थिएँ न ती निरीह जनावर । बरु म कुनै दयाहीन सिकारी थिएँ । आफूले सजिलो गरीकन जनावरलाई फँसाउन प्रयोग गरिरहेको तालछेउको ‘बर्मुडा त्रिकोण’ मा गुम्बा बनेपछि म सायद अहमको हड्डी फुत्किएको दुर्योधनसरह रन्थनिएको थिएँ । हुन सक्छ, लामाको हत्या नै गर्ने योजना पनि बुनेको पो थिएँ कि !

अघिल्लो दिन फोक्सुन्डो तालको छेउमा पुग्दा कवि साथीहरू छेउकुनामा एकान्त खोज्दै आ–आफ्ना कविताहरू वाचेको भिडियोलाई क्यामेरामा कैद गर्दै थिए । फोटोग्राफरहरू तालको कुन कुनोबाट, कुन कोणबाट खिज्दा अरूभन्दा फरक छाया उतार्न सकिन्छ भनेर कोसिस गर्दै थिए । आर्टिस्ट कृष्ण परियार फुस्रिएका पहाडको रङलाई कसरी क्यानभासमा मिलान गर्न सकिएला भनेर रङहरूलाई घोलघोल पार्दै थिए । सिनेमाबाजहरू एरिक भालीले खेदेको ‘क्याराभान’ को ‘ह्याङओभर’ बाट कतै कुनै ‘फुटेज’ छुटेको पो छ कि भनेर सोधखोज गर्दै थिए । पत्रकारहरू गोजी पुस्तिकामा मसिना अक्षरले कर्‍याङमर्‍याङ कोरेर कथा–किस्साहरू समेल्दै थिए । म भने तालको किनारैकिनार भौँतारिएर तालदेवीका पैतालाका छाप खोज्दै थिएँ ।

वा हुन सक्छ सिकारी छँदा मैले गर्भिणी मृगको कोखमा रोपेको बिखालु भाला यतै कतै छुटेको छ कि भनेर खोज्दै थिएँ । वा खोज्दै थिएँ मैले लामा टेतन छेवाङ छुल्डिमले माने घुमाउँदै, मालाका दाना गन्दै पहिलोपटक मन्त्रोच्चारण गरेको ‘ओम मा ट्री मु ये सा ले दु’ को अवशेष । सायद कान्जिरोवा वा कानताकातुङ हिमालको कुनै गल्छेडाभित्र उनको मन्त्र पुरिएर बसेको हुनुपर्छ । त्यसलाई सुन्न वा बुझ्न भोटे भाषा जान्नुपर्छ । जो मलाई आउँदैन ।

भाषाको निर्माण, शब्द र ध्वनिको चयन पनि भूगोलको खेलो हो । नपत्याए भोटको भाषा नै सुन्नुस् । भोटको बोली पेटको जराबाट निस्कन्छ । फुस्रा पहाड, हिमाली खोँच, गड्गडाउँदो आँधी, तिखो चिसो बेतोड बतासको बीचमा कानमा माकल लगाएको मान्छेले पनि सुन्ने बुझ्ने किसिमका ध्वनि भएका शब्दहरूको संगठन भोटे भाषाको विशेषता हो । अरू भाषाका कतिपय शब्दहरू हिउँमा कप्कपाउँदा जिब्रोभित्रै छुट्छन्, कतिलाई बतासले उडाउँछ कतिलाई फुस्रो माटोले सोसिदिन्छ त कतिलाई पहाडले फर्कादिन्छ । कस्तै कठिन मौसममा पनि भोटेको बोली सित्तिमिति बिलाउँदैन । तर भनिहालेँ मलाई भोटे भाषा आउँदैन, त्यसैले हिउँमा पुरिएको लामाको आवाजलाई मैले रत्ति पनि सुन्न सकिनँ । सुन्दै नसुनेको हुनाले बुझ्ने कुरा पनि भएन ।

यसरी मैले छेकछन्द केही नबुझी, केही नदेखी फोक्सुन्डोबाट फर्केँ । ताल कस्तो थियो भनेर कसैले सोध्यो भने ‘गहिरो थियो, नीलो थियो, सफा थियो, वरपर फुस्रा पहाड र सेता हिमाल थिए’ भन्नु सिबाय अर्को उत्तर मसँग छैन । प्रकृतिलाई दिइने सुन्दरताको व्याख्या हाम्रा निजी धारणा मात्रै हुन्, मान्छेका अनुभूति मात्रै हुन् । बरा हिमाललाई त आफू हिमाल हुँ भन्ने पनि थाहा हुँदैन जसरी मन्दिरको मूर्तिलाई आफू ईश्वर हुँ भन्ने पनि थाहा हुँदैन । जसरी मलाई म को हुँ भन्ने थाहा हुँदैन । ज्ञान भनेको, परिचय भनेको मान्छेको चेतनाले जबर्जस्ती लादेको शब्दको मलखाद मात्रै हुन जसमा अहंकार सिबाय केही फस्टाउँदैन ।

मलाई ओरालोभन्दा उकालो मन पर्छ । उकालोमा गन्तव्य गौण हुन्छ, यात्रा केन्द्रमा हुन्छ । उकालोमा तपाईं कहिल्यै वरपर हेर्दै हिँड्न सक्नुहुन्न, खासगरी त्यो उकालोमा जो फोक्सुन्डो झरनाको काँधमा छ । आकाशमा उडिरहेको चरा, बेंसीमा बगिरहेको फोक्सुन्डो, हिमालमा रगडिँदै बाफिएको बादल केही हेर्न सक्नुहुन्न । हेर्नै परे सजिलो ठाउँ खोजेर रोकिनुपर्छ । जसरी जुकाले अर्को टेक्ने सुरक्षित ठाउँ नपाएसम्म मुन्टो ठड्याएर लिन्ठिङ लिन्ठिङ गरिरहन्छ उसैगरी अर्को पाइलो थमाउने ठाउँ खोज्दै धर्मराउँदो पाइला चालेर बढ्नुपर्छ उकालोमा । एउटा गलत चालले तपाईंलाई ५ सय मिटर मुन्तिरको गल्छीमा लगेर थेचारिदिन्छ । किनारमा उभिन जानेन भने मात्रै पनि तपाईंलाई थिन्ले लोन्डुपलाई झैँ खच्चडले धकेलिदिन्छ । त्यसैले उकालो चढ्दा तपाईंको आँखाको बास पैताला र त्यसले टेक्ने जमिनमा मात्रै केन्द्रित हुन्छ । सुने आफ्नै पैतालाको पदचाप, हेरे आफ्नै जुत्ताको डाम । सीमितताबीचको संघर्ष उकालोको उपहार हो । तर ओरालोको यात्रा अलिक फराकिलो हुन्छ । खुट्टाहरू फुक्काफाल हुन्छन् । चाल वेगवान हुन्छ । यात्राभन्दा पियारो गन्तव्य लाग्छ । आफू मुन्तिरको आकाशमा उडेको चरा पनि देखिन्छ, खोला देखिन्छ, बस्ती देखिन्छ । संसार देखिन्छ । तर हिजो उक्लेको उकालोभन्दा आज ओर्लने ओरालोमा मैले धेरै संघर्ष गरेँ । च्यातिएको घुँडाको ‘लिगामेन्ट’ ले घरीघरी रनाहा पारेर रोक्थ्यो । म दुखाइ मार्ने मल्हम दलेर उसलाई थुम्थुम्याउँथे । बरु उक्लँदा यार्चागुम्बु टिपेर फर्केका मान्छे र तिनका खच्चडको क्याराभान थियो, अहिले ओर्लंदा त बाटो सुनसान थियो । तैपनि मेरो नियति फरक थियो । मैले यसअघि बनाएका उकालो र ओरालोको अवधारणा भत्केको थियो । सजिलो र अफ्टेरोको मूल्यांकन फेल खाएको थियो । सोचेँ, सबै अनुकूलता सधैँभरि अनुकूल भै राख्दैनन् । सबै प्रतिकूलता सधैँ असजिला हुँदैनन् ।

फर्किँदा सुम्दुवाबाट दाहिने हानिएर पुग्मो गाउँको लाम्ग्याल लाखाङ गुम्बा पुग्ने धोको थियो, तर खुट्टाले धोका दियो । त्यसो त खुट्टा सद्दे हुने साथीहरूलाई पनि त्यो अवसर मिलेन । जाने ३ जनामध्येका मित्र अमृत भादगाउँलेलाई भनेँ, ‘कृपा गरेर मेरा आँखाहरू सापटी लैजानोस् र हेरेर आइदिनोस् ।’ उनले त्यसै गरे तर सापटी लगेका आँखा अझै फिर्ता दिएका छैनन् । उनले आँखा फिर्ता गरे भने एकबार फेरि पुग्मो उक्लेर त्यहाँभन्दा ५ घण्टा माथिको कान्जिरोवा हिमालको फेदीसम्म पुग्ने इच्छा छ । त्यहाँका छो–ङोन्पो, छो–कारपो, छो–नाक्पो र छो–लुगाल तालमा सुन्निएका गोडा पैताला चोबलेर आराम गर्न मन छ । जीवनका नीला, सेता, काला र हरिया अनुभूतिलाई उतै विसर्जन गरेर फर्किन मन छ ।

प्रकाशित : असार २८, २०७६ १२:००

Published at: 

https://www.kantipurdaily.com/koseli/2019/07/13/15629985239126236.html 

Read More

जीगिषा पछ्याऊ

आफ्नो जीगिषा पछ्याऊ
सिँच बारीका बिरुवालाई
प्रेमले मुस्कुराऊ गुलाफसँग
बाँकी त अन्जान रुखहरूका
फगत छाया मात्र हुन् ।

यथार्थ भन्नु जहिल्यै
हाम्रो चाहानाभन्दा कि बढी भैदिन्छ कि कम ।
हामीसँग बराबरी हुने भनेको
हामी मात्रै न हौं ।

एकलै बस्नु बरु जाती
सुसभ्य र उन्नत । सिधा, सादा, सम्पुर्ण ।
दु:खका पथ्थरहरूलाई चढाइदेऊ देउरालीमा
र हलुका भएर घर फर्क ।

जीवनलाई अलिक दूरीबाट हेर ।
प्रश्न नगर जीवनसँग ।
जीवनसँग तिमीलाई बताउने कुनै जवाफ हुँदैन ।
अस्तित्वका उत्तर ईश्वरभन्दा पनि प‍‌र छन ।

गुरु थापेर हिमाल (ईश्वर)लाई हृदयमा
हिँड चुपचाप चुपचाप ।
ईश्वर भनेका ईश्वर हुन्
किनकि ईश्वरलाई आफैँ को हुँ भन्ने पनि
खास्सै थाह हुँदैन ।

~फर्नान्डो पोसोआ
(अनुवाद: गपौ)

Read More

शालिग्राम

शालिग्राम निकै सफा थियो । उसका हातमा नसाको नीलो छाप देखिन्थ्यो । आँखा कञ्चन तलाउका झैँ शान्त र सफा, जसको वरपर काला र बाक्ला आँखीभौँको मिहिन पहरा । दुवैतिर भुक्क परेका गाला टाँसेर बसेको गोलाइरो अनुहार । बाबियोझैँ सलक्क तर रेशमझैँ कोमल कपाल । छोटो घाँटी । शालिग्राम सेतो शालिग्रामजस्तै पो थियो ।
स्कुल पढ्दा सबैको कपडामा कतै न कतै दागमैलो हुन्थ्यो । कतिका घुँडा र चाकमा भ्वाङ परेका हुन्थे, कतिका भ्वाङ टालिएका । टालाहरूको पत्रैपत्र चाकमा टाँसेर हामी हिँडिरहँदा, उसको भने कुनै पनि कट्टु र पाइन्ट सधैँ दुरुस्त हुन्थे । पुगिसरी आएर पनि होइन, असाध्यै जतन गर्ने भएर । ऊ कतिसम्म सफा थियो भने घाँटीको कल्लारको डिलमा समेत कुनै मयल हुँदैनथ्यो । हामी बरु उफ्रिन्थ्यौँ, पसिनै पसिना हुन्थ्यौँ र छिनछिनमा हात मुख र खुट्टा धोइरहन्थ्यौँ । ऊ त्यसो गर्दैनथ्यो त्यसैले छिनछिनमा धोइपखाली पनि गर्दैनथ्यो ।

उसको घर स्कुलबाट २० मिनेटको दूरीमा थियो । हामीजस्तै ऊ हिँड्ने बाटो पनि त्यही थियो । बाटोमा खोल्सा थिए, खोल्सामा पानी बगेको हुन्थ्यो । भैँसीले आहाल खेल्ने पोखरीहरू थिए, जसको डिलबाट हिलोमा नटेकी पाइला चाल्नै मुस्किल हुन्थ्यो । खेतका आली नै बाटो थिए, जहाँबाट अलिकति ध्यान अन्त गयो भयो धानको गाँजभित्र गजगज खुट्टा गढ्थ्यो । डहरभरि गाइडिँगाका बथान हुन्थे, जसको बीचबीचबाट पसेर गुहुमुतले भिजेको पुच्छरको सप्को नखाई निस्कनु मुस्किल प्रायः हुन्थ्यो । कतिखेर भैँसीको हिलाम्मे पुच्छर सोझै कमिजमा आएर बजारिने हो, अनुमान हुँदैनथ्यो । हिलो र गोबरको बरोबरी गन्ध हाम्रा कपडाभरि हुन्थे ।

तर, ऊ खै कसरी जोगिन्थ्यो जोगिन्थ्यो !

हाम्रोमा जस्तै उसको घरमा पनि इस्त्री थिएन । कपडामा इस्त्री लगाउन दमाईं दाइकै घरमा पुग्नुपथ्र्यो । अहिलेजस्तो बिजुलीले चल्ने आइरन थिएन । गाउँमा बिजुली भए पो त्यो वेला ? बिँडपट्टिको भागबाट खुल्ने ढकनीमा आगोको कोइला हालेर बल्ल तताइन्थ्यो आइरन । विद्यार्थीका पोसाक नयाँ सिलाउँदा मात्रै आइरन गरिएका हुन्थे । पुरानोमा आइरन गर्ने चलनै थिएन । तर, उसको कपडा सधैँ तिनिक्क । हाम्रा कमिज र कट्टुका टाँक फुत्तिसकेका हुन्थे, सट्टिमा थपिएका टाँक रंगिबिरंगी हुन्थे । तर, उसका कमिजका टाँक सधैँ ठाममा । कपडा मात्रै होइन, उसले किताबको पनि साह्रै जतन गथ्र्यो । हाम्रा किताबका कुनाकाप्चा एक गुजुल्टो परिसक्दा पनि उसका भने धमिलोधरि हुँदैनथे । 

साह्रै सफा थियो शालिग्राम सुवेदी । साह्रै मिलनसार थियो । उसका अक्षर टंकन गरिएका जस्ता बाटुला, सफा र एक रूपका हुन्थे । पाँच कक्षा पढ्दापढ्दै ऊ स्कुल आएन । ऊ मेरो मिल्ने साथी थियो । खै किन हो, मजस्तो चकचके, फोहरीसँग पनि ऊ निकै मिल्थ्यो । साँझपख उसको घर छेवैबाट कतै जाँदै थिएँ, उसले देखेर बोलायो ।

‘गनेस, म अब वनारस जाने अरे ! बासँग । उतै बसेर संस्कृत पढ्ने रे ! बाले तिमीलाई पनि जाने भए सोध भन्नुभएको थियो । तिम्रो घरमा गएर तिम्रा बाआमासँग पनि सल्लाह गर्ने भन्नुभाछ । जाने हो ? तिमी भयौ भने मज्जा हुन्छ । संस्कृत पढेपछि तिमीले पूजापाठ गर्न पनि सकिहाल्छौ । म त ज्योतिष पढ्छु । तिमी कर्मकाण्ड वा व्याकरण पढ ।’

इन्डिया जाने, रेल चढ्ने, फिरीमा खाने–बस्ने, यताउति पूजापाठ हुँदा दक्षिणास्वरूप खाइखर्चको पनि जोहो हुने, लड्डु, पेडा र जेरी मात्रै होइन, आँप र केरा त जति खाए पनि पाइने ... । उसले सुनाएको संसार स्वादिलो थियो त्यसैले मायावी थियो । म पूरापूर लोभिइसकेको थिएँ । नभन्दै उसका बा हाम्रो घरमा आउनुभयो । भोलिपल्ट साँझमा हो कि जस्तो लाग्छ । उहाँले पनि मेरी आमासँग त्यही कुरा गर्नुभयो ।  ‘ल भाउजू, विचार गर्नुस् । मेरो भन्दा हजुरको छोरा निकै टाठा छन् । फर्किंदा ठुला पण्डित भएर आउँछन् । चौकामा बस्ने गरी आएनन् भने भन्नुहोला । अर्को सोमबार या मंगलबार पठाउने कुरा छ ।’

शालिग्रामका बा हाम्रो घरबाट निस्केपछि आमाले मलाई ‘तेरो विचार के छ ?’ भनेर सोध्नुहोला जस्तो लागेको थियो । मेरो त मनपेट सबै वनारस पुगिसकेको थियो । किन कसो केही नभनी म त सोझै ‘हुन्छ’ भन्दिनेवाला थिएँ । तर, आमाले केही सोध्नुभएन । भोलिपल्ट बिहान पनि वास्तै गर्नुभएन । पर्सिपल्ट पनि त्यही भयो । हुँदाहुँदै हप्ता दिन सकियो । आइतबार साँझ आइपुग्यो । भोलि त सोमबार, अनि पर्सि मंगलबार । आज पनि कुरा चलेन भने मेरो वनारस यात्रा खुच्चिङ हुने पक्का हुने भयो ।

साँझमा भात खाने वेला डराइडराई आमासँग कुरा झिकेँ, ‘आमा शालिग्रामहरू भोलि जाने हुन् कि पर्सि ?’‘पर्सि होला नि !’ आमाले त्यसपछि बोल्नुभएन । ‘अनि मलाई पनि पठाउने हो र तपाईँले ?’ धक मानी–मानी मैले सोधेँ ।‘पर्दैन जान । कस्तो हो, के हो नबुझीकन त्यसै पठाउने ? भोलि बिरामी भइस् भने कसले हेर्छ तँलाई ? त्यसमाथि पण्डितै हुने भए किन जान प-यो वनारस ? घरमै बासँग सिके भैगो नि । तेरा बाले पनि आफ्ना बासँग सिकेका हुन् क्यारे !’ आमाले यति भनेपछि मेरो बोल्ने ठाम रहेन । ‘डाक्टर, इन्जिनियर, पाइलट हुन खोज्छ कि छोरो भनेको त पुरेत पो हुन खोज्छ बा !’ भातको गाँस घुपुक्क निलेपछि पुरेत बाले पनि थप्पु लगाउनुभयो । मेरो वनारस यात्रा सुरु नभई टुंगियो ।

शालिग्राम वेलावेलामा घर फर्किइरहन्थ्यो । तीन वा चार महिनाको बीचमा । दोस्रोपटक फर्किंदा उसले साइकल चलाउन जान्ने भइसकेको थियो । उतै सिकेछ । मंसिर महिनापछि कक्षा सकेर छुट्टी भएको समय थियो, मेरो स्कुल पनि बन्द थियो । ऊ हरेक दिन आफ्ना बाको साइकल कुदाउँदै मेरो घरमा आउँथ्यो । म क्यारियरमा बस्थेँ, उसले कैँची हानेर कुदाउँथ्यो । एक दिन ऊसँग साइकल सिकाउन मागेँ । उसले पछाडि क्यारियरमा समात्यो । मैले उसको सिको गर्दै कैँची पारेर पेडलमा खुट्टा घुसारेँ । तर, यसो अलिकति कुदेको के थियो साइकल पल्टियो । जन्जिरले मेरो खुट्टो लछा-यो । साइकलको घन्टी भाँचियो । ‘अब बाले मार्छन्’ भनेर ऊ डराई–डराई घर भाग्यो । म हेरेकोहे-यै भएँ । मैले साइकल सिक्नै पाइनँ ।

उसलाई बाले मारे कि मारेनन् थाहा भएन, तर भोलिपल्ट पनि ऊ साइकल लिएर आयो । तर, भोलिपल्ट न मैले साइकल सिक्न मागेँ, न उसले नै मलाई ‘सिक न त’ भनेर दियो । दुई–चार दिनमा त उसको छुट्टी पनि सकियो । फेरि वनारस गयो । म एक्लिएँ । प्रायः चार–चार महिनामा घर फर्किने शालिग्राम यसपाला चाहिँ फर्केन । बरु उसका बा आफैँ वनारस गए । शालिग्राम बिरामी परेको हुनाले उसको उपचार गर्न र उसलाई घर फर्काउन भनेर उसका बा त्यता गएका रहेछन् । तर, उसका बा पनि लामो समयसम्म फर्केर आएनन् । धेरै पछि फर्किंदा छोरोलाई पनि सँगै लिएर आए । त्यसपछि शालिग्राम फर्केर बनारस गएन । उसको टाउकोमा जटिल समस्या देखिएको रहेछ, जसको उपचार असम्भव छ भन्ने सुनेँ ।

फर्केर आएको शालिग्राम हामीसँग हाम्रो स्कुलमा पढेन, अन्तै कतै पढ्न थाल्यो । यसपटकको शालिग्राम पहिलाको जस्तो थिएन । उसले कहिल्यै साइकल कुदाएन । चुँगी खेल्न पाटनमा निस्केन । कहिलेकाहीँ मलाई भेट्न आउँथ्यो, त्यसबाहेक अरू साथीलाई भेट्दा पनि भेटेन । ऊ एकांकी हुँदै गयो ।उसको टाउको पहिल्यैदेखि कमलो थियो । हावा कम भएको भलिबलमा छामेजस्तो थिल्थिल्याउँदो थियो । कदाचित कोही साथी उसको टाउकोमा ठोक्कियो भने ऊ रनाहा परेझैँ हुन्थ्यो । त्यो वेला हामीले खासै वास्ता गरेका थिएनौँ । तर, आज उसको रोग परिपक्व भएर आएको थियो । उसले आँखा धमिलो देख्न थालेको थियो । मोटो न मोटो चस्मा नभई नदेख्ने भएको थियो । र, समयक्रमको एक दिन ऊ पूरै आँखा नदेख्ने भयो । मेरो घरमा पनि आउन नसक्ने भयो । अत्यास लागेका वेला सूचना कसैकसैमार्फत पठाएर, मलाई बोलाउँथ्यो । म जान्थेँ ।

अचम्मको कुरा के भने हामी सबैजना बिस्तारै बढिरहेका थियौँ तर शालिग्राम जत्राको तत्रै थियो । जस्ताको तस्तै थियो । उस्तै बालखी अनुहार । उस्तै कोमल छाला । एक खालले भन्ने हो भने उसको उमेर झ्याप्पै रोकिएको थियो । तर, शरीरले बढ्न छोड्दैमा, उमेर रोकिँदैमा, आयु नरोकिने भए पो ?उसलाई देखेर म निराश हुन्थेँ तर मेरो उपस्थितिले भने ऊ उज्यालो र खुसी देखिन्थ्यो । ‘एक दिन सबैजना मर्ने नै हो गनेस । बाँचिन्जेल कसैको कुभलो गर्नु हुँदैन । मैले जानेको यत्ति हो,’ उसले निकै परिपक्क कुरा गर्न थालेको थियो । म त अल्लारे नै थिएँ, उसका कुरा बुझे पनि बुझ्न सक्दिनथेँ । भर्खरको उमेरमा भलो–कुभलोको चिन्ता लिने कुरा पनि भएन । यो कलिलो उमेरमा कसले कसको कुभलो गर्छ र ?

शालिग्राम अमरसिंह स्कुलको अन्धा सेक्सनमा भर्ना भयो । त्यतिवेला दृष्टिविहीन भन्ने शब्द चलनमा थिएन । यत्रो शारीरिक र मानसिक दबाबका बाबजुद पनि उसले स्कुल जान छाडेको थिएन । मलाई उसको जीवनशैली देखेर ताज्जुब लाग्थ्यो । उस्तै सफा, उस्तै मिहिनेती, उस्तै कोमल । अन्धा सेक्सनमा पढेको केही समयमै उसले ब्रेल लिपि जानेको थियो । उसले मलाई पनि सिकाउन खोज्थ्यो । मैले केही अक्षर चिनेको पनि थिएँ । जस्तो कि अघिल्लो कुनाका दुइटा थोप्लोले ‘क’ । पछिल्लो कुनाका दुइटा थोप्लोले ‘ख’ । म हेरेर त भन्न सक्थेँ, तर छामेर भन्न सक्दिनथेँ । एक दिन कोठामा बसिरहेका वेला उसले मलाई आँखामा पट्टी लगाउन भन्यो । मैले लगाएँ । इमानदारीपूर्वक पट्टीका कापबाट छिरेको उज्यालोलाई समेत मिलाई–मिलाई बन्द गरेँ । 

‘जाम् हाम्रा बारीमा गएर गाँजर उखेलेर खाम्,’ उसले प्रस्ताव राख्यो ।म उसको हात समातेर पछिपछि लागेँ । उसको गाँजर बारी घरको पछाडिपट्टि थियो तर धेरै टाढा थिएन । त्यस्तै सय मिटर पर थियो होला, तर आँखामा पट्टी लगाएर हिँडेको भएर होला, मलाई त्यो निकै टाढाजस्तो लाग्यो । उसले मलाई तान्दै–तान्दै बारीमा पु-यायो ।‘गनेस तिमीले सम्झेका छौ, सानोमा हामी यहाँ पुतली समात्न दौडेको ? धनियाँ र मुलाको फूलमा कति धेरै पुतली बस्थे है ?’

‘हो नि । किन नसम्झनु ?’ मैले सम्झेँ । खासमा त्यो दिन विज्ञान पढाउने राधा म्याडमले स्कुलमै पुतली पक्रिन लगाउनुभएको थियो । हामीले झुसिलकिरा कसरी पुतली बन्छ भन्ने पढेर घर फर्केको दिन थियो त्यो ।‘अहिले पुतली छन् कि छैनन् नि ?’ उसले सोध्यो ।‘मेरो आँखामा पनि पट्टि बाँधेको छ, साथी । के थाहा नि ?’ म अझै आँखामा पट्टी बाँधेरै बसिरहेको थिएँ, ‘हिजोअस्ति त देखिन्थे । पक्कै होलान् नि ।’बारीमा पुगेपछि उसले एउटा गाँजर उखेलेर मलाई दियो । उसले पनि राख्यो होला । हामी कोठामै फर्कियौँ, उसैगरी । उसले भान्छाबाट लोहोटामा पानी ल्यायो । गाँजर पखाल्यो । मलाई पनि पखाल्न भन्यो ।

‘गाँजर खाएर फेरि बारीमा जाऊ है । पट्टी खोलेर जाऊ । पुतली छन् कि छैनन् हेरेर आऊ ।’ उसको अनुरोधलाई मैले सामान्य लवजमा ‘हुन्छ’ भनेँ ।गाँजर खाइन्जेलसम्म मेरो आँखाको पट्टी जिमका तिम थियो । खाइसकेर पट्टि खोलेँ र बारीमा गएँ । धनियाँको फूलमा दुइटा सेता पुतली डुलिरहेका देखिए । माहुरी, बारुला र अनेकन् जातका भँवरा पनि देखिए । केटाकेटीमा छोपेको जस्तो पहेँलो पखेँटामा कालो टिकटिक भएको पुतली पनि देखियो । कोठामा फर्केर मैले उसलाई बारीमा देखिएका किराको वर्णन गरेँ । ऊ निकै खुसी भयो ।त्यस दिन अबेर गरी म फर्किएँ । फर्किंदा अँध्यारो भइसकेको थियो । बाटोमा खोल्सो पथ्र्यो, जहाँ भँयेन्नीले तर्साउँछ भनेर हामी निक्कै डराउने गथ्र्यौं । तर, त्यो दिन मलाई कुनै डर लागेन । सोचेँ, ‘शालिग्रामका लागि त सधैँ अँध्यारो छ । अँध्यारोसँग पनि डराएर साध्य हुन्छ ?’

स‌ंसार जोगाउनकै लागि भए पनि हामी मरिरहनुपर्छ । हामी मर्नु भनेको संसार जोगाउनका खातिर सहिद हुनु हो । शालिग्राम, तिमी मरेका होइनौ, अस्तित्वको निरन्तरताका खातिर सहिद भएका हौँ !

म काठमाडौं हिडेँ, पढाइको सिलसिलामा । शालिग्राम झन्–झन् बिरामी पर्दै गयो । एक दिन घर पुग्नेबित्तिकै आमाले भन्नुभयो, ‘भान्दाइको छोरा (शालिग्राम)लाई साह्रै रहेछ । तँलाई सोध्दै थिए । जा न भेट्न ।’‘घर फर्केकै दिन के जानु ? भोलि फलफुल–सलफुल दिएर जान्छु,’ आमालाई भनेँ । भोलिपल्ट पनि खै के भयो जान पाइनँ । बरु पर्सिपल्ट बिहानै जानुपर्ला भनेर फलफूल भने किनेर ल्याएँ । तर, पर्सि बिहान म उठ्दा–नउठ्दै खबर आयो– शालिग्राम गैसकेछन् । मैले उनको अन्तिम समयमा साथ दिन पाइनँ । मलाई भेट्ने उनको धोको पु¥याउन पाइनँ । त्यो दिन सामान्य थकथकी मात्रै लागेको भए पनि शालिग्रामलाई अन्तिम अवस्थामा भेट्न नपाएको वा नगएको ग्लानिले मलाई सधैँ लखेटिरह्यो । मैले यो आलेख त्यही लखेट्याइबाट उम्किन गरेको प्रयास मात्र हो ।

यतिसम्मको यो आलेख खासमा काठमाडौंको होटेल एअरपोर्टमा बसेर लेखेको हुँ, महिना दिनअगाडि । फर्केर शालिग्रामका बालाई पढेर सुनाउने र अनि बल्ल प्रकाशन गर्ने विचार थियो । बिहान उठेपछि थाहा पाएँ– शालिग्रामका बा दिनानाथ सुवेदीको हृदयाघातबाट देहान्त भइसकेको रहेछ, अस्ति बेलुका नै ।  किरियापुत्रीलाई भेट्न जाँदा मैले यो आर्टिकलको व्यहोरा सुनाएँ । शालिग्रामका दाजु र दुई भाइहरूसँग लामो गफ गरेपछि एउटा कुण्ठाबाट निवृत्त भएको महसुस गरेँ । साँझमा घर फर्केर डायरीमा लेखेँ :-

नित्सेकै घोषणाले लखेटेर सायद ईश्वर उहिल्यै मरिसक्यो । वा हुन सक्छ बाँच्दा–बाँच्दा झ्याउ लागेर ईश्वरले आत्महत्यै पो ग¥यो कि ! तर, ईश्वरकै मृत्युले पनि अस्तित्वलाई केही फरक पार्दैन किनकि ईश्वरकै मृत्युमा पनि मृत्यु ज्युँदो भएको प्रमाण कायम हुन्छ । मृत्यु अझै पनि निस्फिक्रीसँग ज्युँदो छ । जोन डनको ‘दाउ सल्ट डाई’ श्राप लागेर मृत्यु मरेको छैन । 

मृत्यु जीवित रहँदासम्म मानवता ज्युँदो हुन्छ । आध्यात्म ज्युँदो हुन्छ । रहस्य ज्युँदो हुन्छ । यथार्थ, कल्पना र पराकल्पनाले पोतिएको रंगीन कला–साहित्य ज्युँदो हुन्छ । मृत्यु रहँदासम्म प्रेम ज्युँदो हुन्छ, डर ज्युँदो हुन्छ, संवेदना ज्युँदो हुन्छ । सम्पूर्ण भौतिक, अभौतिक वा पराभौतिक चेतनामाथिको विश्वास, अविश्वास र अन्धविश्वास पनि ज्युँदो हुन्छ । 

मृत्यु बाँचुन्जेल हो, संसार बाँच्ने । कल्पना बाँच्ने । मृत्यु मरेको दिन संसार पनि मर्छ । कल्पना मर्छ र कल्पनासँगै मर्छन् कला, साहित्य र सौन्दर्य । स‌ंसार जोगाउनकै लागि भए पनि हामी मरिरहनुपर्छ । 

Published at: 

https://jhannaya.nayapatrikadaily.com/news-details/309/2019-06-15

Read More