वामपन्थी पार्टीहरू तान्त्रिक हुन्छन्

गनेस पौडेल आफ्नो पहिलो उपन्यास 'पैताला' लिएर बजारमा आएका छन् । उनीसँग उपन्यासमा केन्द्रित भएर लक्ष्मण श्रेष्ठले गरेको कुराकानी :

क्याजुअल लेखनमा राम्रै जम्नुभा'थ्यो । उपन्यासकारको अवतारमा बजारमा झुल्किनुभयो । यो के हो- हाइजम्प कि लंगजम्प ?
 कस्तो निट पेगजस्तो प्रश्न ! क्याजुअल लेखनले धीतै मरेन । जब भन्नुपर्ने कुराहरू ज्यादै ठेलमठेल भएर आउँछन् अनि अकेजनल छापा-लेखनले नपुग्दोरैछ, त्यसपछि लेखेरै बाँच्न सकिन्छ कि भन्ने कोसिस गर्न उपन्यासतिर लागेँ ।

त्यस्तो भन्नैपर्ने कुरा के थियो र उपन्यास नै चाहियो ?
धेरै थियो यार ।
 जस्तै :
यतिका वर्ष पढेका साहित्य, दर्शन, कला र इतिहासका किताबको एउटा बाक्लो गुम्फन थियो मनभित्र । किताबले रन्थन्याएका कथार्सिस अनुभूतिहरू खाँदिएर बसेका थिए । मलाई लेखक बनुँला भन्ने कुनै रहर थिएन, तर बादल बाक्लो भएपछि बर्सनु स्वाभाविक हुँदोरहेछ । आधा शताब्दी पुरानो नेपाली कथावाचन परम्परा म्याचुरिटीको हिसाबले जहाँको त्यहीँ छ जस्तो लाग्छ । प्रयोगहरू त भए तर तिनले परम्परालाई भत्काउन सकेनन् । बीपी कोइरालापछि हालसम्म लेखिएका उपन्यासलाई तिनको चरित्रगत दृष्टिकोणबाट हेर्ने हो भने (केही प्रयोगात्मक पनि छन्) हामीले नसुनेका कथा कहिल्यै पढ्न पाएनौं । उस्तै टेक्निक, उस्तै पात्र, उस्तै समय, उस्तै भूगोल, उस्तै घटना ! दिनदिनै घिरौंलाको तरकारी खाएजस्तो । आज आमाले पकाएको, भोलि दिदीले, पर्सि श्रीमतीले, निकोर्सि आफैंले । भान्छेअनुसारले स्वादमा थोरै फरक त पर्‍यो तर घिरौंला त घिरौंलै हो नि !

 त्यसो भए यस उपन्यासमा केही नयाँ प्रयोग गरेको दाबी तपाईंको छ ?
 हो, मैले उपन्यासलाई तान्त्रिक हिसाबले वाचन गर्ने प्रयास गरेको छु ।

 तन्त्र ?
 यस माई फ्रेन्ड, तन्त्र ।

 तन्त्र !' यो त उपन्यासमा नयाँ प्रयोग भयो यार !
 मलाई के लाग्छ भने, तन्त्रले भनेका मूलाधार र स्वाधिष्ठान चक्रलाई सभ्यता विकासले नै मर्ज गरिदिएको छ । टाउकोमा रहने सहस्रार चक्र वैयक्तित चक्र हो, जसले कसैलाई बुद्ध, कसैलाई कृष्ण, कसैलाई क्राइष्ट, कसैलाई मोहम्मद, कसैलाई महावीर बनाउँछ । वैयक्तिक चक्रलाई रिजर्भ राख्ने हो भने पाँच चक्रमात्रै बाँकी रहन्छन् । मैले उपन्यासमा पनि यिनै पाँच केन्द्रको आभालाई पाँच धर्म र पाँच सहरमा बाँडेर चरित्र विकासको प्रयास गरेको छु । उपन्यासका अध्यायहरू तान्त्रिक बीजमन्त्रहरूले बाँधिएका छन् ।

तर, यी चक्र त 'पैताला'भन्दा माथि छन् !
यसलाई सभ्यताको विकाससँग जोडेर बुझ्नुपर्छ । शास्त्रीय भौतिकवादीहरूले ज्ञानेनिन्द्रयले जे भोग्छ, त्यही सत्य हो भने । त्यतिबेला सत्य शिरमा थियो । मेसिनको विकाससँगै बढेको अतिरिक्त उत्पादनको बजारका लािग उपनिवेशहरू बन्न थाले । बजारको निम्ति युद्धहरू भए । अनि टाउकाको युग तल ओर्लेर गर्धन, काँघ र पाखुराको भागमा आयो । प्रथम र दोस्रो विश्वयुद्धसहित यसले गरेको चरम मानवीय क्षतिले एब्सर्डिज्म, निहिलिज्मजस्ता संकीर्ण चिन्तनको निर्माण गर्‍यो । त्यसो त युद्धको विभिषिकासँगै जीवन र मानवताको महत्व दर्शाउँदै अस्तित्ववाद बहसमा आयो । करुणा प्रधान हुन थाल्यो । जेनेभा सन्धि, मानवअधिकारको बहस, संयुक्त राष्ट्रसंघको स्थापनासँगै गर्धनको युग छाती (हृदय)मा ओर्लियो । यसकै सेरोफेरोमा उता माक्र्सले छातीको सत्यलाई अझै तल पेटमा ओरालिसकेका थिए । माक्र्सले भने, भोको र अघाएको पेटको द्वन्द्वले सामाजिक सत्यको निरन्तर निर्माण हुन्छ । यसकै फेरोमा सिग्मन्ड फ्रायडले सिर्जनात्मक सत्यलाई यौनाङ्गमा झारिसकेका थिए । यसरी युग अर्थात् सामाजिक सत्य टाउकोबाट झर्दै यौनाङ्गसम्म पाँच भागमा बाँडियो । यी पाँच भाग, तान्त्रिक चक्रका भाग नै हुन् । तर, त्यसपछि युग-निर्माण र सत्यको खोजलाई टन्टोको रूपमा लिइन थाल्यो, कारण थियो उत्तरआधुनिकता । त्यसले सत्यको कुनै केन्द्रलाई अस्वीकारमात्रै गरेन, यसकै फलस्वरूप सत्यको खोजलाई नै निरुत्साहित पनि गर्‍यो । मलाई के लाग्छ भने, मानवीय सभ्यता र विकासको चुरो सत्य पैतालामा निहित छ । तन्त्रअनुसार पनि चक्रको समग्र योग पैतालामा निहित हुन्छ ।

म मार्क्सवादलाई संसारको पाँचौं धर्म भन्छु र कार्ल माक्र्सलाई भगवान् भन्छु ।

त्यसोभए उपन्यासमा तपाईंले सभ्यताले बिर्सिसकेको सत्यलाई उद्घाटन गर्न खोज्नुभएको हो ?

 हाम्रो सभ्यताले कहाँनेर गल्ती गर्‍यो भने यात्रा नसकिँदै गन्तव्यलाई नै गलत करार गरिदियो । बाटो नसकिँदै उपलब्धिको व्याख्या ठीक हो त ? उत्तरआधुनिकताको कमजोरी नै यही हो । सत्यको खोज गर्नुको साटो सत्य नै छैन भन्दियो । जसले जे भन्छ, त्यही सत्य मान्दिनुको अर्थ सत्य नै छैन भन्नु होइन त ? उत्तरआधुनिकताले सत्यको अवधारणा नै भत्काउन खोज्यो ।

उपन्यासमार्फत उत्तरआधुनिकताको आलोचना गर्न खोज्नुभएको हो ? लेखनशैली त उत्तरआधुनिकतावादी खाले छ त !
आलोचना गरेको होइन यार । तर, उत्तरआधुनिकताले 'नगर !' भनेको काममात्र गरेको हुँ । त्यसो त शैलीगत रूपमा 'पैताला'लाई उत्तरआधुनिक भन्न पनि सकिन्छ । तर, सारमा यो तान्त्रिक उपन्यास हो ।

कथा अलि मिस्टिक पनि देखिन्छ नि ?
 मृत्यु र ब्रह्माण्ड संसारका सबैभन्दा ठूला रहस्य हुन् । विज्ञानले मान्छेको आयु त बढाउँदै लगेको छ, तर मृत्युलाई रोक्न सकेको छैन । मान्छेको पैतालाले चन्द्रमा कुल्चेको छ, मंगल र अन्य आकाशीय पिण्डमा पनि आँखा लगाइरहेको छ, तर ब्रह्माण्डको विशालता र यसको उत्पत्ति रहस्य तत्काल छिनोफानो लगाउने ल्याकत देखाएको छैन । मैले यही रहस्यको संकेतस्वरूप सञ्जीवनी विद्या र एनएचसिक्ससिवाई नामक धातुको परिकल्पना गरेको छु । 'पैताला'को मूलपात्र जोस्मणिले यी दुवै रहस्यको खोजमा निस्केको छ ।

सञ्जीवनी किन नि ?
धर्मले देह मर्छ तर आत्मा मर्दैन भन्छ । तर, हामी मरे पनि हाम्रा अंगहरू जीवित मान्छेलाई ट्रान्सप्लान्ट गर्न मिल्छ त ! शरीर त मर्दो रहेनछ नि ! यसले मान्छेलाई सञ्जीवित गर्न सकिन्छ भन्ने आधार तयार गर्छ । सञ्जीवनी दैत्यगुरु शुक्रले पत्ता लगाएको औषधि हो । महाभारतमा यसको प्रसंग छ । भोलि यस्तो औषधि बन्दैन भन्ने के छ ? रामायणको पुष्पक विमानको कल्पना अहिले सकार भयो त ! विज्ञानको विकाससँगै मानिसको आयु बढ्दै गएको छ । वैज्ञानिकहरूका अनुसार मान्छेलाई अमोर्टल बनाउन सम्भव छ । इमोर्टल चाहिँ छैन ।

अनि एनएचसिक्ससीवाई ?
यो ब्रह्माण्ड उत्पत्तिको रहस्यसँग सम्बन्धित छ । वैज्ञानिकहरूले महाविस्फोटबाट ब्रह्माण्ड निर्माण भएको भन्छन् । नेबुलाहरूको संयोजनबाट बनेको सूर्य अझै तातो छ । तर, पृथ्वी भने किन चिसो भयो ? मैले सोचेँ, जसरी तातो हुन कुनै बलिरहेको बस्तु चाहिन्छ, चिसो हुन पनि त्यस्तै केही सर्त आवश्यक पर्छ । केही त्यस्तो तत्व हुनुपर्छ जसले एन्टिएलिमेन्टको गुण देखाउँछ । तापको साटो चिसोपना निर्माण गर्छ । एनएचसिक्ससीवाई त्यस्तै तत्व हो ।

 फेरि तपाईं त उपन्यासमा माक्र्सवादलाई पनि तन्त्रसँगै दाँज्नुहुन्छ !
 माक्र्सवादलाई भन्दा पनि वामपन्थी पार्टीहरू तान्त्रिक हुन्छन् भनेको हो । तन्त्रको कुरा गर्दा सँगसँगै मन्त्र र यन्त्र पनि सम्झनुपर्छ । मन्त्र भनेको शब्द, नारा, विचार हो । जस्तै, 'संसारका मजदुरहरू एक हौं' भन्ने मन्त्र हो । त्यसको आधारमा बन्ने संगठन, संरचना, ज्यामिति चाहिँ यन्त्र हो । अब जुन विधि लगाएर नाराले संगठन निर्माण र संगठनले क्रान्ति गरिन्छ, त्यो विधि भनेको तन्त्र हो । त्यसैले म माक्र्सवादलाई संसारको पाँचौं धर्म भन्छु र कार्ल माक्र्सलाई भगवान् भन्छु ।

अब, लेखनको कुरा गरौं । तपाईंले त विज्ञान-उपन्यास लेखेको भए जाति हुने ! तन्त्र नै किन ?
 तन्त्र भनेकै विज्ञान त हो नि ! 'विज्ञान भैरव तन्त्र' भन्ने त तन्त्रको मूल किताबै भयो ।

 कति समय लाग्यो लेख्न ?
 अन्तिम अध्याय लेखेको त १० वर्ष पहिला नै हो । त्यतिबेला छोटो कथाको रूपमा थियो । ठ्याक्कै उपन्यास लेख्न सुरु गरेको त यही असोजमा हो । फागुनको पहिलो हप्तामा सकेँ । सरजामको जोहो भने पहिले नै भएको थियो ।

 सरजाम जोहो गर्न कति समय लाग्यो ?
३७ वर्षको भएँ । ३७ वर्ष नै लाग्यो ।

जेहोस् नेपाली साहित्यमा नयाँ खालको उपन्यास आयो भन्न मिल्छ नि- तान्त्रिक उपन्यास ?

 यसरी विधा निर्माण भयो भने नयाँ भन्न मिल्ला । नेपालमा खोज-उपन्यास खासै लेखिएन । सिद्धार्थ, किम, आल्केमिस्ट जस्तै कुनै रहस्यको खोजमा निस्कने टाइपको उपन्यास हो 'पैताला' ।

 तपाईंको जस्तै मिस्टिक कुरा त कुमार नगरकोटी पनि गर्नुहुन्छ नि !
 कुमार दाइ मेरो प्रिय लेखक हो । नेपाली साहित्यमा उहाँले मिस्टिक स्कुल नै खडा गर्नुभयो । 'पैताला' पनि एउटा मिस्टिक उपन्यास नै हो । धर्म, दर्शन, र विज्ञानको समष्टि नै तन्त्र हो ! मिस्टिक नहुने कुरै भएन । तर, म मिस्टिक कुरालाई मिथक बनाउने प्रयास गर्छु र त्यसलाई अड्याउन मिथकहरूकै मनीखाँबोमा अढेस लाग्छु ।

 यो तहको कल्पनाशीलता र प्रयोग बुझ्ने रिडरसिप विकसित भइसकेको छ ?
छ नि । किन नहुने ? तर, सानो छ । 'पैताला'लाई बुझनीय र आम पाठकको पहुँचमा पुर्‍याउनका लागि मैले मेहनत निकै गरेको छु । बुझाइ र व्याख्या अलग हुन सक्ने सम्भावना भए पनि 'पैताला' पठनले सामान्य पाठकलाई पनि मज्जा दिनेछ भन्ने विश्वास छ । अलि गम्भीर पाठकले गम्भीरतापूर्वक नै पढिदेलान् भन्ने आशा पनि छ ।

Read More

मायावी बस्तीको रहस्य

घडीले मध्यरातको संकेत गरिसकेको थियो । पहिरो पीडित विस्थापित भएर बसेको सुकुम्बासीजस्तो बस्तीका घरघरमा टुकी निभिसकेको थियो । नजिकको खरघारीबाट स्यालको एकोहोरो आवाज पनि बन्द भइसकेको थियो । यही उपयुक्त समय थियो । रातको ११/१२ बजे, करिब १५ जनाको काबिला अचानक क्याम्पबाट निस्क्यो ।

किचनमा पाकेको भर्भराउँदो भात थियो । तातो दाल र मनतातो तरकारी थियो । क्याम्पमा पालिएका पाँचवटा जर्सी गाईको दूध कुँडेमा सेलाएर तरको तह बनाइसकेको थियो । तर हिजो जस्तो भएन आज । किन हो किन केही खानै मन लागेन । पाकेको खानालाई थालमा समेत नपस्किकनै उनीहरू ट्याक्सीमा कोचिए र अन्तिम पटक क्याम्पको भवन अघिल्तिर रोपिएको गोब्रे सल्लाको बोटमा हेरे । गोब्रे सल्ला जसलाई आचार्य रजनिशको जन्मदिनमा उनीहरूले रोपेका थिए, क्याम्प स्थापनाकै वर्ष ।

दस वर्षदेखि प्रेम, भक्ति र साधनालाई घोटीघोटी स्वर्ग जस्तो बनाएको एउटा सानो बस्तीलाई छोडेर जाँदै थिए उनीहरू । बस्तीको तथ्यांक यस्तो थियोः

• नामः नियो सन्यासिन क्याम्प
• चल्तीको नामः रजनिश क्याम्प
• केटाकेटीले भन्ने नामः रन्जिश क्याम्प
• क्याम्प प्रखुमः योगी चिनमय
• स्थानः दक्षिणी पोखरा, छिनेडाँडा
• क्षेत्रफलः करिब तीन सय ६५ रोपनी
• सञ्चालनः सन् १९७९ देखि
• अवशानः सन् १९८९ (९०) देखि

०००

पोखराको रजनिश क्याम्पको कथा लामो छैन, मात्र १० वर्षको छ । तर यादको कथा लामो छ । कम्तीमा पोखरेली ओशो सन्न्यासीहरू यसै भन्छन् ।

भारतीय राजनीतिको कोपभाजनका कारण रजनिश पुनेमा बस्न नसक्ने अवस्थामा थिए । उता अझ ठूलो क्षेत्रफलमा कम्युन चलाउने उनको निजी महत्त्वाकांक्षा बाक्लिँदो थियो । रजनिश अमेरिकाको ओरेगन पुगे । उनका दुई निजी सचिवमध्येका एक योग चिनमय भने यता नेपाल आए । अर्की निजी सचिव योग लक्ष्मीको सट्टामा रजनिशले आनन्द शिलालाई नियुक्त गरी ओरेगन लगे ।

योग चिनमयले ओशो ओरेगन हिँडेपछि पोखराको छिनेडाँडामा आ श्रम खोले । चिनमय नै ती व्यक्ति हुन् जसले आचार्य रजनिशलाई 'भगवान रजनिश' हुन सिफारिस गरे ।

रजनिशका प्रारम्भिक सन्न्यासीमध्येका एक हुन् योग चिनमय । रजनिशलाई भेट्नुपूर्व नै स्वामी क्रियानन्द सरस्वती भएर मुसाफिर घुमेका योग चिनमयले ओशो ओरेगन हिँडेपछि पोखराको छिनेडाँडामा आ श्रम खोले । ओशो प्रेमीहरूका माझ 'ऐतिहासिक' भए पनि अचेल चिनमयको खास विवरण राम्ररी भेटिँदैन ।

चिनमय नै ती व्यक्ति हुन् जसले आचार्य रजनिशलाई 'भगवान रजनिश' हुन सिफारिस गरे । भएछ के भने आफ्नो 'नियो सन्न्यास' कार्यक्रम लागू गर्नुपूर्व रजनिशले चिनमयलाई 'आचार्य' शब्दको विकल्पमा नयाँ शब्द खोज्न भनेछन् । सयौं शब्द सिफारिस गर्दा पनि रजनिशलाई चित्त परेनछ । अन्त्यमा चिनमयले 'भगवान्' शब्द सिफारिस गरेपछि त्यही सदर भयो र 'आचार्य रजनिश' 'भगवान् रजनिश'मा कायाकल्प भए ।

निजी सचिव हुनुको एउटा फाइदा पनि होला, चिनमयले रजनिशलाई अति निजी प्रश्नहरू सोधेर हैरान पार्थे । यिनले रजनिशको निजी जीवनका यौन, प्रेम, सम्बन्ध आदि विषयका गोप्य कुराहरू सोधेका छन् र ओशेले 'वेफिक्र' तिनको जवाफ दिएका छन् । यो कुरा ओशो इतिहासका आधिकारिक (? ) दस्तावेजहरूमा पाइन्छ । योग चिनमयले त्यो बेला रजनिशको 'प्रेस वर्क' हेर्थे । यिनका सम्पादनमा नै रजनिशका पुनेकालीन सयौं किताबहरू निस्केका हुन् ।

पुनेको सानो क्षेत्रफलले कम्युनको आफ्नो सपना पूरा नहुने देखेपछि रजनिशले अल्ली फराकिलो ठाउँ खोज्न लगाएका थिए चिनमयलाई । जसमध्ये गुजरात, पोखरा र हिमाञ्चल प्रदेशका तीन ठाउँ खोजिएका थिए । पोखराको ठाउँ रोज्न चिनमय आफैं आएका थिए । उनलाई सहयोग गरेका थिए, स्थानीय रजनिशप्रेमी मथुरा साहुले ।

मथुरा साहुको होलसेल पसलबाट कपडा लागेर बेच्ने अर्का कपडा व्यवसायी तथा पोखरा नगर पञ्चायत वडा नं. १८ का वडाध्यक्ष तोरणबहादुर केसीले आफ्नोसहित अन्य गाउँलेको मिसाएर ठूलो क्षेत्रफलको उक्त जग्गा मिलाइदिएका थिए । पोखराका कुनाकाप्चा चहारेपछि चिनमयले दक्षिणी पोखराको बस्तीविहीन यस्तो ठाउँ रोजे जहाँबाट अन्नपूर्ण हिम शृंखलाको पूरै माला 'फुटहिल' सहित अनवरत देखिन्थ्यो ।

हिमालका जराजरालाई एकसाथ अवलोकन गर्न मिल्ने त्यो ठाउँ प्रेम श्री वात्सायनको तपस्या थलो वात्सायन घाटभन्दा थोरै माथिल्लो भाग हो । 'कामसूत्र'का लेखक प्रेम श्री वात्यायनको तपोभूमि छेउछेउमा 'काम से राम कि और'का लेखक प्रेमगुरु रजनिशको नामबाट कम्युनको स्थापना हुनु सुखद आध्यात्मिक संयोग थियो सायद ।

तर संयोगमात्र संयोग भयो । सुख ओशोको जिन्दगीजस्तो छोटोछोटो भयो । रजनिशका 'ऐतिहासिक' शिष्य चिनमयले खोलेको विशाल 'रजनिश क्याम्प' किन धराशायी भयो ? किन बन्द भयो ? किन चिनमयले पोखराको आ श्रम बेचेर पुने पुगे ? किन त्यहाँबाट पनि हिमाञ्चल हानिए ? किन उनी एकपटक पनि फर्केर नेपाल आएनन् ?

के नेपालका तत्कालीन रजनिश समर्थकले यो क्याम्पलाई जीवित राख्न कुनै प्रयत्न गरेनन् ? गरेको भए के गरे ? के ओशो सन्न्यासीकै धर्म–राजनीतिले यो धराशायी भयो ? प्रश्नको उत्तर सजिलो छैन तर नेपालका पुराना सन्न्यासी सबैसँग यसको उत्तर छ । दुःख यही छ कि सबैसँग यसको उत्तर फरकफरक छ । उत्तरका कुरा अर्को कुनै आर्टिकलमा ओकलुँला ।

०००

तीन सय ६५ रोपनीको विशाल कम्पाउन्ड अत्यन्त अग्लो पर्खालले घेरिएको थियो । आठ/दस फिटकै थियो कि ! पर्खालमाथि काँडेतार लगाउन फलामे 'एंगल' राखिएको थियो तर काँडेतार भने हालिसकिएको थिएन । चीनमा ठूलो अग्लो ग्रेटवाल पर्खाल छ भनेर कक्षामा पढ्दै गर्दा म ग्रेटवाललाई रन्जिश क्याम्पको त्यही पर्खालसँग 'एसिमिलेट' गर्थेँ ।

क्याम्पको खास आकर्षण भने मलाई थिएन । बरु उत्सुकता थियो, यत्रो पर्खालले घेरेर राखिएका साना राता घरमा के होला ? को बस्छन् होला ? के गर्छन् होला ? यो प्रश्नको उत्तर मैले कहिल्यै पाइनँ । गाउँभरि हल्ला त थिए, तर हल्लालाई उत्तर के मान्नु ।

गाउँका हल्ला यतिबिघ्नका थिए कि एकलै रजनिश क्याम्पतिर जान डर लाग्थ्यो । मेरो घरमा गफ हुन्थ्यो कि 'त्यो रन्जिशका गुरुले दिनको एक बोड्को मान्छेको रगत खान्छन् रे !' यस्ता 'रे'का शृंखला कति थिए कति । 'तिनीहरू धनीबाबुका बिग्रेका सन्तान हुन् । तिनीहरू लागूपदार्थ खान्छन् । खासमा यिनीहरू एकखाले पागल हुन् । तिनीहरू नाङ्गै नाच्छन् र अर्काकै मुखेन्जी खुलेआम यौन संसर्ग गर्छन् ...।'

यस्ता हल्लाको प्रभाव यति ठूलो थियो कि रजनिश क्याम्पको स्थापनादेखि अन्त्यसम्म नै यसले स्थानीय गाउँलेहरूको सहयोग पाएन । त्यसो त क्याम्पका सन्न्यासीले पनि अशिक्षित गाउँलेको आफ्ना मान्यतालाई आघात नपुर्‌याउन खास सचेत भएनन् । छिनेडाँडाकै ओशो सन्न्यासी शिव पोख्रेलका अनुसार क्याम्पको वहानामैं सही, गाउँलेले आफ्नै गाउँको विकासका लागि आएको बिजुली र पानीको लागि समेत सहयोग गरेनन् । न पाइप बिच्छ्याउन र बिजुलीको पोल गाड्न मद्दत गरे । बरु उल्टै पटकपटक खानेपानीको पाइप काटिदिए । निर्माणाधीन पर्खाल भत्काइदिए । ध्यान चलिरहेका बखत भित्र ढुंगा हाने ।

एउटा घटना सम्झन्छु । सायद म कक्षा तीन/चार मा पढ्दाताका हो । एक दिन स्कुल हापेर हाम्रा हलीदाइ प्रसाद परियारको छोरा सूर्यसँग माछा मार्न गएको थिएँ । ओखलढुंगा भनिने सेती नदीको किनारमा ठूलो मूल थियो । मूलमा दुवालो थुनेपछि माछा कति मर्थे कति । हामी माछा छोप्दै थियौ अचानक नदी किनारबाट गर्याङगुरुङ आवाज आयो । त्यो ठाउँ मान्छे पोल्ने घाट पनि हो ।

त्यसैले डर लाग्यो र दगुर्दै हेर्यौँ । ८/१० जना नचिनेका वयष्क मान्छेहरू नुहाउँदै थिए । महिला र पुरुष बरोबरी थिए । प्रायः सबै सर्वाङ्ग नाङ्गै थिए । कुनै च्याट्ठिएर चिच्याउँदै थिए । कुनै लमतन्न आकाशतिर फर्केर सुतेका थिए । एक जोडी नरनारी छिल्लिएर साबुन दलेको शरीर बेर्दै अँगालिएका थिए ।

त्यहाँ कुनै लाजको अंश थिएन । एकछिनपछि हामीले हेरिरहेको एउटा मान्छेले थाहा पायो । ऊ नेपाली थियो । नेपाली भाषामै हामीलाई हकार्यो । हामी डराइडराई घर फर्कियौं । ममाँ नांगो स्त्री–शरीर हेर्ने रहर पलाइसकेको थिएन । धेरै मान्छेलाई एकसाथ नाङ्गै देख्दा सातो गयो । सूर्य र म भाग्दै माथि आयौं । यो घटना सायद एकपटक मात्रै भएन । अरु बेला पनि भयो होला । गाउँलेले देखे हुनन् । क्याम्पप्रतिको गाउँले मनोविज्ञान यस्तै घटनाहरूले बनाएको होला ।

रजनिश क्याम्प हामी केटाकेटीको 'हन्टिङ रिजोर्ट' थियो । क्याम्पभित्र रसिला किम काफलका सयौं बोट थिए । स–स्यानो जंगल नै थियो त्यो । वसन्तयाममा कलेजी भएर पाकेका किम काफल खाँदैनथ्यौं मात्र, तिनलाई निचोरेर मसी बनाउँथ्यौ । काफल निचोरेको रङलाई कचौरामा राखेर दिनभर घाममा टट्टाइदियो भने त्यो गजबको बाक्लो मसी हुन्थ्यो ।

मैले क्याम्पभित्र बस्नेमध्ये कसैलाई चिनेको थिइनँ, न त अनुहार सम्झन सक्नेगरी प्रत्यक्ष देखेको मात्रै पनि थिएँ । तर एकजना थियो । अग्लोअग्लो डरलाग्दो मान्छे । हामी उसलाई रन्जिश किस्ने भन्थ्यौं । काफल चोरेको थाहा पाउनेबित्तिकै ऊ ताससमान बेगमा कताबाट आइपुग्थ्यो कताबाट । हामी पनि झटपट बोटबाट ओर्लन्थ्यौं । काँडेतार फट्याएर फुत्त बाहिरिन्थ्यौं र कुलेलम ठोक्थ्यौं ।

ठूलो ज्यान भएका कारण सबै रन्जिशेहरू काँटेतार फट्याएर हामी जसरी छिर्न सक्दैनथे । हामी तारबाहिर हुन्थ्यौं उनीहरू भित्रै । तर रन्जिश किस्नेको कुरै अर्को थियो । ऊ त करिब पाँच फुट अग्लो काँडाको तार फिडिक्क फड्किदिन्थ्यो र हामीलाई खेद्दै टाढाटाढा पुर्‌याउँथ्यो । एउटा न एउटालाई नभेटी छोड्दैनथ्यो । हात र लात्तीले बरोबरी पिट्थ्यो । खल्तीको काफल खोसेर फालिदिन्थ्यो । रन्जिस किस्नेलाई छल्ने एउटै उपाय थियो । उसको भटभटे । उ बुलेट बाइक चढ्थ्यो । गाउँभरिको एकमात्र भटभटे हल्लाखल्ला गर्दै जब सहर जान्थ्यो हामी क्याम्पको काफलका टिप्न हानिन्थ्यौं ।

मेरो बाल मनोविज्ञानमा रन्जिश किस्नेको डरको प्रभाव अति गहिरिएर परेको रहेछ । बीए पढ्दाका बखत ओस्कर वाइल्डको 'द सेल्फिस जाइन्ट' भन्ने कथा पढ्नु पथ्र्यो । त्यहाँ एउटा राक्षसले आफ्नो बगैंचामा पस्ने केटाकेटीलाई खेद्दै लखेट्थ्यो । त्यो कथा पढ्दा मैले झल्झली रजनिश किस्नेलाई सम्झिएँ । कथा पढेको केही दिनपछिको रात सपनामा रजनिश किस्ने आयो । मलाई उसले खेद्दै लखेट्यो । म काँडेतारमा अल्झिएँ । भाग्नै सकिनँ । ... बीए पढ्दाको उमेरमा बाल्यकालीन सपना देखेर म हैरान भएको थिएँ ।

तिनै रजनिश किस्नेलाई मैले सौराहको ध्यान केन्द्रमा २०५३ सालमा भेटेँ । मित्र महेश भण्डारी र म थियौं । मैले त देखेर चिनिहालेँ । बोलेँ पनि । धेरै पछि मात्र मलाई थाहा भयो कि पोखराको रजनिश क्याम्पको व्यवस्थापनको मुख्य भूमिका यिनैले निभाएका रहेछन् । यिनको खास नाम गुणचन्द्र विष्ट रहेछ ।

राजनीतिकर्मी रूपचन्द्र विष्टका भाइ रहेछन् यिनी । यिनकै पहलमा आफ्नो प्रधानमन्त्रीकालमा कीर्तिनिधि विष्टले क्याम्प भ्रमण गरेका थिए भनेर पोखरेली ओशो सन्यासी तथा चित्रकार गोपाल भारती बताउँछन् । प्रधानमन्त्रीले नै क्याम्पसम्म बिजुली पुर्‌याउन मद्दत गरेका थिए रे !

०००

रजनिश क्याम्प कहिल्यै 'ओशो क्याम्प' हुन पाएन । तथापि ओशोको देहान्त भएको चार÷पाँच वर्षसम्म पनि यो ठाउँ जस्ताको तस्तै थियो ।

रजनिश काठमाडौं आएका बखत उनको दर्शन गरेका तर ओशो दर्शनदेखि टाढा रहेका स्थानीय समाजसेवी जेबी कुँवरका अनुसार क्याम्पको निर्माण र सञ्चालनमा नेपाली सन्न्यासी र प्रेमीहरूको ठूलो योगदान थियो । आत्मतीर्थ भारतीले त त्यो बेलामै करिब एक लाख सहयोग गरेका थिए !

एकजना वान्तवा थरका सन्न्यासीले पनि ठूलो सहयोग गरेका थिए । पोखरेली व्यापारी मथुरा साहु (देव चैतन्य), उनका भाइ मुक्तिलाल (धर्म चैतन्य), गोपाल श्रेष्ठ (गोपाल भारती), गोविन्दहरि पालिखे, सुवर्ण कायस्थ (सत्यम् भारती), अर्जुन श्रेष्ठ, सप्तबहादुर थापाले दिलोज्यान दिएर स्वयम् सेवा र सहयोग गरेका थिए ।

रमाइलो कुरा त के भने एमालेको नौ महिने शासनकालमा जल तथा उद्योगमन्त्री भएका पोखराका प्रख्यात उद्योगपति हरि पाण्डे आफैंले क्याम्पको फलामे गेटको 'डिजाइन' र 'वेल्डिङ' गरेका थिए । त्यो गेट अझै उस्तै छ । उस्तै छन् रजनिशको प्रतीक चिन्हस्वरूप गेटमा कुँदिएका उडिरहेका दुई थान चरा पनि ।

८/१० जना नचिनेका वयष्क मान्छेहरू नुहाउँदै थिए । महिला र पुरुष बरोबरी थिए । प्रायः सबै सर्वाङ्ग नाङ्गै थिए । कुनै च्याट्ठिएर चिच्याउँदै थिए । कुनै लमतन्न आकाशतिर फर्केर सुतेका थिए ।

क्याम्पमा सबैभन्दा पहिला दुई/तीन सय जना अटाउने ध्यान हल र भान्छाकोठा बनाइएको थियो । योग चिनमयको लागि क्याम्पको बीचमा दुइटा गोलघर बनाइएको थियो । 'अट्याच फ्रेसरुम' भएको शयन कक्षसँग जोडिएको अर्को कक्षमा पुस्तकालय थियो । शिविर चलेका बेलामा सुत्न बस्नका लागि सप्तबहादुर थापाको स्टोर्सबाट जस्तापाताहरू लगिन्थे र अस्थायी टहरा बनाइन्थे ।

त्यो सुरुवाती कुरा थियो । पछि त सुविधायुक्त स्थायी शयनकक्षहरू पनि निर्माण भए । स्विमिङ पुल बन्यो । गौशाला बन्यो । बन्जर जमिन कोतरेर मलिलो खेत बन्यो । खरबारी फाँडेर हरियो बगैंचा बन्यो । तीन सय ६५ रोपनीको त्यो विशाल क्याम्पमा कामदारकै आँखा हैरान हुने गरी छिटोछिटो काम भयो । काम भइरहेकै अवस्थामा एकदिन अचानक 'रजनिश क्याम्प' बन्द भयो । पश्चिमपट्टि लगाउँदै गरेको पक्की पर्खाल त पूरा पनि भएको थिएन । न त पर्खाल माथिका फलामे 'एंगल'मा तार कसिएको नै थियो । बस् बन्द भयो ।

चित्रकारसमेत रहेका गोपाल भारतीलाई क्याम्पको सम्झना एउटा चित्र जस्तो लाग्छ । रङहरूको विम्बजस्तो । उनी सम्झन्छन् कसरी उनीहरूले रजनिशको जन्मदिन क्याम्पमा धूमधामसँग मनाएका थिए । त्यो क्याम्प स्थापनाको पहिलो वर्ष थियो । प्रिय गुरुको जन्मदिनको चिनो राखेर उनीहरूले क्याम्प परिसरमा एउटा गोब्रे सल्लाको बोट रोपेका थिए । त्यो बोट हाँगा छिमलिएको अवस्थामा अहिले पनि छ ।

त्यसो त क्याम्पको भौतिकता अहिले पनि धेर थोर उस्तै छ । पानी नभरिए पनि स्विमिङ पुल दुरुस्त देखिन्छ । गौशाला भएको ठाउँ प्लटिङले खाए पनि गाईलाई दाना राख्ने 'डुँड' अझै भत्केको छैन । मैले बाल्यकालमा चोरेर खाएका काफल, अम्बा र अरु फलफूलका भने एउटै रूख पनि छैनन् । भवन मुन्तिरको विशाल फलफूल बगैंचामा अहिले जंगली सिसौका पोथ्रा र प्लटिङले काटेका घडेरीका चिराचिरा देखिन्छन् ।

क्याम्पको मुख्य भवन भएको स्थानमा एउटा कलेज स्थापना भएर चलेको हुनाले पनि पुराना बगैंचा र भवन धेरथोर जोगिएका हुन् । अझै पनि कलेजले खानेपानीको पुरानै ट्यांकी प्रयोग गरेको छ । तर योग चिनमय बस्ने गोलघरका दुवै कक्षलाई 'मोडिफाई' गरेर अहिले भान्छाघर बनाइएको छ । त्यसो त भर्खर ८५ वर्ष पुगेका स्वामी आत्मतीर्थले क्याम्पकालीन आफ्नो जवानीको पुरानो ओशोप्रेमको यादलाई मेट्न दिएका छैनन् ।

क्याम्पको दक्षिणी भेगमा 'अवशेष' जस्तै उनको एउटा निजी ध्यान केन्द्र छ । जहाँ उनी बेलाबेलामा आउँछन् । ध्यान गर्छन्, गराउँछन् । आफ्नो सम्झनाको एल्बमबाट 'नियो सन्न्यासी क्याम्प'को धुमिल तस्बिर निकाल्छन् र काठमाडौं बोकेर लैजान्छन् । अब त उनी पनि बुढो भइसके । उनको यादको तस्बिर बोकेर काठमाडौं लगिदिने पनि अब को पो होला र ?

०००

मसँग जोडिएको हकमा रत्तिभर लामो कथा छैन पोखराको रजनिश क्याम्पको । तर यसको सम्झनाको छाया मायावी तौरले बसेको छ मेरो हृदयमा पनि ।

http://www.annapurnapost.com/news/55297

Read More

प्रेमको ह्याङओभर

सरुभक्तका दुइटा उपन्यासः 'पागल बस्ती' र 'समय त्रासदी', म जहिल्यै लुकाएर राख्छु। हत्तपत्त खोजेर नपाइने ठाउँमा। कतिपय बेलामा मैले चाहेरै खोजेका बेलामा पनि तिनीहरू हाता पर्नुहुँदैन। मेरो मान्यता।'पागल बस्ती' पढिरहँदा मलाई स्विडिस सिनेमा 'वाइल्ड स्ट्रबेरीज'को हिरो डा. आइज्याक बोर्गको जस्तो अनुभूति हुन्छ। बाटोमा भेटिएका जान-अञ्जान हिचहाइकर्सजस्ता लाग्छन् त्यसका पात्र, जसको छायामा म आफ्नो सफल-असफल अनेकन प्रेमका अनेकन किस्सा सम्झन्छु।

आखिरमा हरेक सफल प्रेम-कथाका पछाडिपट्टि कयौं असफल प्रेमकथाहरूको हात हुँदोरहेछ। पहिलो प्रेमले 'प्रेम वास्तवमा के हो ? ' भन्ने चिनाउँदो रहेछ। त्यसपछिका प्रेमले 'प्रेम यस्तो हो त्यसैले यस्तो बनाउन यस्तो गर्नुपर्छ' भनेर सजिलो परिदिन्छ। मान्छे अनि 'त्यस्तै' हुन्छ र प्रकारान्तरमा 'सफल प्रेम'को भागीदार हुन पुग्छ' 'पागल बस्ती'को नायक प्रशान्त जो भन्छ, '(हामी) प्रेमलाई हैन, प्रेमको अवधारणालाई प्रेम (गर्छौ)।'

 कतिका हकमा पहिलो प्रेमपछिको प्रेममात्रै अघोषित 'बदला' हुन जान्छ' त्यो 'बदला' अंग्रेजीको 'रिभेन्ज' पनि हुन सक्छ, 'रिप्लेसमेन्ट' पनि हुन सक्छ' अनि म 'पागल बस्ती' कै छेलकमा सोचिबस्छु, 'मान्छेको पहिलो प्रेममात्रै प्रेम हुँदोरहेछ, त्यसपछिका बाँकी प्रेम त्यसलाई भुल्ने बहाना।'

'पागल बस्ती' उपन्यासका केही वाक्यहरू भूतजस्ता छन्' मेरो मनलाई तर्सारहन्छन्' प्रेम र अहम्को अतिवादी युद्धको ध्रुवान्तर पक्षमा बोलिएका ती वाक्य ओकल्ने पात्रहरू मध्यदिनमै मूच्र्छा खाएर बर्बराउने पिचासजस्ता छन्। म अन्धविश्वासको चरम अभ्यासमा बाल्यकाल गुजारेको मान्छे हुँ।

भूत प्रेत, पिचासका कुरा मात्रैले तर्सन्छु' र, मैले देखेको भूतमध्येको सर्वाधिक तर्साउने गुणयुक्त भूत पहिलो प्रेम हो' सरुभक्त स्वयम् कुनै प्रेतेश्वर महादेवजस्तो लाग्छन् मलाई' प्रेम र अहम्का नन्दी भृंगी, दैत्य, नागहरू अघिपछि लगाएर हिँड्ने घनघोर त्रिशूलबाबा जस्तो लाग्छन् उनी' एकदम अघोरी।

'पागल बस्ती'कै घृणा-कोरोलरी मानिने उनको अर्को उपन्यास 'समय त्रासदी' पढ्दा घिनको चरमावस्थाबाट यसरी गुज्रिएछु कि मैले एक महिना जति माँसभक्षण नै गरिन' यौनसम्पर्क समेत गरिन' दुई दिन घर बाहिरै निस्किन। दुई दिनपछि निस्केर त्यो रातो जिल्दावाला किताब कच्याककुचुक पारेर पुराना किताब कोचर्ने बोरामा हालेर भैंसीको गोठको कुनै कुनामा मिल्काइदिएको थिएँ। पछि उपमहानगरको फोहोर उठाउने गाडीमा फल्दिनुभएछ आमाले। पूरै बोरा। 

पोखराको ल्यान्डफिल साइटमा कम्पोस्ट मल भएर बस्यो होला त्यो अहिले। धेरैपछि आफ्नो संस्था र्यान्डम रिडर्समा यही किताबमा छलफल हुँदा दोस्रोप्रति खरिद गरेको हुँ' त्यो दोस्रोप्रति पनि तुरुन्त उपहार दिइहालेथेँ कसैलाई।

म चाहन्छु, कम्तीमा पनि शुभ बिहानीको तरोताजगीपूर्ण मुहूर्तमा, काम गरिरहनुपर्ने दिउँसोको उज्यालोमा, छोरीसँग खेलेर खितखिताउने साँझको झिस्मिसेमा वा थकाइले चूर्ण भएको ज्यान फालेर निदाउने रातको बेलामा सरुभक्तका ती दुईटा किताब नदेखिऊन्। ती किताबको झल्को मात्रैले पनि मेरो पूरै मुड बिग्रन्छ।

'पागल बस्ती'को कल्पनाभूमि म बेलाबेलामा बरालिइरहने भूमि हो। त्यो भूमि कुनै बेलाको रोज्जा 'डेटिङ टेरिटोरी' हुन्थ्यो मेरो। सुरक्षित क्षेत्र। बगर, सिमपानी, हेमजा, यामदी खोला, सुइखेत, नौडाँडा, कास्की कोट, ठूलीपोखरी, सराङकोट हुँदै विन्ध्यवासिनीको बाटोबाट फेरि बगर निस्कने त्यो चक्रपथलाई क्लकवाइज पनि धेरै घुमियो' एन्टी क्लकवाइज पनि' प्रेम यात्राको महाशून्य चक्रपथ। 

बाटोमा पर्ने फेदीको सुकुटी, छेकलमा पर्ने मर्दीको माछा, अलिक माथि कविता गाउँ भनिने लुम्ले र काँडेको लोकल कुखुरा। प्रेमरसका शार्दूल सितन हुन्थे। धम्पुस, अस्ट्रेलियन क्याम्प र पोथनामा लालीगुँरासका पोथ्राहरू स्वागतार्थ हुन्थे, सिजन पारेर। 'पागल बस्ती'को कल्पना क्षेत्रलाई मैले कति फन्को मारेँ कति ! कहिले प्रेमले आतुर आतुर भएर' कहिले प्रेमविहीनताले व्याकुलव्याकुल भएर।

त्यो चक्रपथको बीचमा उभिएर बस्ने कास्कीकोट कुनै प्रेमेश्वर महादेवको कहिल्यै स्खलित नभएको जुरुक्क उठेर बसेको अटल-अमर लिंगजस्तो लाग्छ। कैलाश पर्वतको जस्तै शिवलिंगको आकृति नभए पनि कास्कीकोट यस्तै कुनै लिंग हो जस्तो लाग्छ मलाई। (यौनिक आध्यात्मको प्रेमिल लिंग-पूजन बरु मैबाट सुरु होस् !) त्यसैले डेटिङ जाँदा पनि कुनै अलौकिक तीर्थाटनमा गएजस्तो अनुभूत हुन्थ्यो।

बाह्र वर्षअघि हेम्जातिर दुई वर्ष जति बरालिएथेँ- मास्टरीको बहानामा। मैले वार्डन गरेको होस्टेलको पश्चिमपट्टि फर्केको झ्यालबाट ठ्याक्कै अगाडि देखिन्थ्यो कास्कीकोटको सेपिलो उत्तरी पाखो। घनघोर हरियाली र सन्नाटामय शीताश्म-क्षेत्र। फुर्सदका बेलामा त्यही पाखोको बीचोबीचबाट उम्रेर झर्ने बर्खे झरना हेरेर बियाँलो गर्थे। छुट्टीमा 'पागल बस्ती'का बासिन्दाले (सम्भवत) खुट्टा चोबलेको यामदी खोलामा एक्लै नुहाउन जान्थेँ। 

'बतासे चौतारो'मा बसेर दिनभरि एफएम रेडियो सुनिदिन्थेँ' त्यो चिसो पाखोको पश्चिमोत्तर खण्डमा एउटा रूखो जमिन छ। तर गाउँको नाम छ- सिमपाली' प्रख्यात नौडाँडादेखि थोरै तलतिर पर्ने यही सिमपाली गाउँको कुनै कुनामा सरुभक्तले 'पागल बस्ती'को रचना गरेको हुनुपर्छ भन्ने मेरो अनुमान हो। 

यो धेरैको अनुमान पनि हो' (त्यसो त सरुभक्तका सदाकालीन मित्र तीर्थ श्रेष्ठका अनुसार, अहिलेको नौडाँडा बजारबाट अलिक मास्तिरको पाउँदुर गाउँ नै पागल बस्तीको कल्पनाभूमि हो') हेमजामा बसेर कास्कीकोटको डाँडाले छेकेको अदृश्य 'पागल बस्ती'को भूगोललाई सुम्सुम्याइरहन्थेँ म। 

सिमपालीबाट कहिलेकाहीँ त्यो 'पागल बस्ती'को काल्पनिक भूगोल सल्बलाउँथ्यो। सल्बलाउँदै नौडाँडाका गाउँगाउँ चहाथ्यो। सेराचौर, दारेगौँडा, दक्षिणतिरको प्याउँदी र ठूलाचौर, बगलकै रयाले र कैडिले पुग्थ्यो 'पागल बस्ती'। कहिले पूर्वतिरको फल्लापानी पुग्थ्यो।

कहिले लेवाडे, पोखरा गैह्रा, निवारे, मराम्चेहुँदै पश्चिमको काँडे पनि छिचोल्थ्यो' कल्पनाभूमिलाई कुनै यही 'जिपियस'मा छ भनेर देखाउनु पनि कसरी ? 'पागल बस्ती'को सल्बलाहट जायज थियो।

होस्टेलकै झ्यालबाट बाहिर टोलाउँदै सम्झन्थेँ नौ डाँडावासीले एकताका गरेको विरोध' आफ्नो गाउँलाई 'पागल बस्ती' करार गरिदिएकोमा सरुभक्तप्रति गाउँलेहरू रुष्ट थिए रे ! विरोधको कार्यक्रम नै पनि गरेका थिए रे ! फिस्फिसाउन यत्ति जोक काफी हुन्थ्यो' साहित्यकका नाममा बन्ने 'एनेक्डोट' पनि बेजोडका साहित्य लाग्छन् मलाई।

आजकल मझेरीपाटनको सेती दोभानतिर एक्लैएक्लै साइकलमा बतारिँदा कहिलेकाहीँ 'पागल बस्ती' को झल्को आउँछ। सोच्न थाल्छु, कुनै दिन ओह्रान पामुकको उपन्यास 'म्युजियम अफ् इनोसेन्स'को जस्तै सरुभक्त (वा अरू कसै) ले 'पागल बस्ती' को भौतिक संरचना निर्माण गर्नेछन्। 

एउटा साहित्यिक पर्यटनको आधार बन्न सक्नेछ त्यो म्युजियम' घर फर्कन्छु अनि पामुकका पात्र केमेल र फुसुनको प्रेम कथालाई सरुभक्तका मार्था र प्रशान्तसँग घोलमाल गरेर सर्वत पार्छु। सिनित्त पिउँछु। सर्वतले उल्टो तिर्खामात्रै बढाउँछ। आदिमाता मार्थाको भन्दा तिख्खर तिर्खा।

नौ कक्षा हुँदा पहिलोपटक पढेको हुँ 'पागल बस्ती'। तिनताका मनको टिलटिले मेटालिक पेपरमा 'पहिलो प्रेम' नाम गरेको मःमको डल्लो प्याकिङ गर्दै थिएँ म। राम्ररी स्टिम नभैसकेको 'मःम'को डल्लो डबल 'म' हुन सकेन। एउटा सिंगल 'म' यतातिर छु। 

अर्को सिंगल 'म'को निजी जीवन छ अर्कै भूगोलमा' र, हामी आ-आफ्नै भूगोलमा आ-आफ्ना डबल जिन्दगी बाँचिरहेका छौं। म गर्मीले उमुख भएका बेलामा उनी जाडोले सिरक तानिरहेकी हुन्छिन्' सार्वभौम जाडो-गर्मी समेत फरकफरक सिजनमा अनुभूत गर्छौं हामी। 

दूरी मेन्टेन कसैले गरोस् त मैले जसरी गरोस्' न नजिक, न टाढा' सदाबहार समान' २०५२ साल यता उनलाई देखेको पनि छैन, स्वर सुनेको पनि छैन। एकदम समानान्तर सम्बन्ध।

रजनिश क्याम्प भएको ठाउँमा अहिले एउटा म्यानेजमेन्ट कलेज छ' क्याम्पमा प्रवेश गर्न हामी केटाकेटीलाई बर्जित थियो' कारण, गाउँभरि हल्ला थियो : 'तिनको गुरु (रजनिश) ले दैनिक एक बटुको केटाकेटीको रगत खान्छन्' त्यहाँ घरबार बिग्रेका तर धनीमानी पागलहरूमात्रै बस्छन्'

तिनताका के बुझ्नु मैले: 'प्रेमको बाइबल हो पागल बस्ती !' पढेका वा किताबबारे सुनेका बुजुर्गहरूले भनेको सुन्थेँ- 'सरुभक्तको आत्म कथा हो यो। ... प्रेमको नाममा आजीवन ब्रम्हचारी बस्दिएका रे सरुभक्त ! ...उनको साहित्यिक नामका अगाडिका दुई अक्षर उनकी प्रेमिको सर्टकट नाम हो रे ! ... सरुभक्तलाई कामेच्छा नै छैन रे !... सरुभक्त आत्महत्या गर्न तयार छन् रे तर आत्मकथा लेख्न छैनन् रे !...' चोकमा 'रे' किस्साको कमि थिएन। 

गाउँको स्थानीय क्लबले आयोजना गर्ने साहित्यिक कार्यक्रममा आइरहने हुनाले हामी सरुभक्तको बजार हल्ला र बजार बिम्ब देखिरहन्थ्यौं' उनका ब्याकबाइटिङ सुनिरहन्थ्यौं। त्यसैले पनि मलाई नपढी भएको थिएन 'पागल बस्ती'। 

मेरो अध्ययनशीलता कस्तो भने, पढेपछि मैले उपन्यासको हिरो र हिरोइन प्रेममूर्ति र जमुना हुन् भन्ने पो बनाएछु। मार्था र प्रशान्त होइन' हुन पनि जसको कथाले छुन्छ आखिरमा हिरो उही त हुन्छ नि। जमुनाको देहावसानले घँक्कै पारेको थियो मलाई।

अहिले बुझ्छु (? )। 'पागल बस्ती'को हिरो जसलाई बनाइदिए पनि हुन्छ। पत्रकार किशोरलाई बनाइदिए पनि हुन्छ। बुढी कुकुर्नी बिन्दुलाई बनाइदिए पनि हुन्छ। उपन्यास भित्र अटाएका नामधारी वा नधारीमध्ये जो कोही अरू त अरू भइहाले, त्यसको हिरो मै बबुरो गनेस पौडेललाई (मात्र किताबको पाठक भएको नाताले) बनाइदिए पनि हुन्छ। 

'बाइल्ड स्ट्रबेरिज'का निर्देशक इग्मर बर्गम्यान ठीकै भन्छन्- 'हामीले मान्छेका अनुहारमा सदैव आफ्नै प्रतिछायाबाहेक केही देख्दैनौं।' आखिरकार 'पागल बस्ती' प्रशान्तकै छाया पात्रहरूको बस्ती न हो।

तिनताका उपन्यास पढ्दा मलाई 'पागल बस्ती' भनेको कुनै रजनिश क्याम्प हुनुपर्छ जस्तो लाग्थ्यो' त्यसको खास कारण के होला भने, तिनताका मलाई छिमेकी गाउँ छिनेडाँडामा अवस्थित 'रजनिश क्याम्प'को इम्प्रेसन थियो' त्यो क्याम्प भएको ठाउँमा अहिले एउटा म्यानेजमेन्ट कलेज छ। 

क्याम्पमा प्रवेश गर्न हामी केटाकेटीलाई बर्जित थियो' कारण, गाउँभरि हल्ला थियोः 'तिनको गुरु (रजनिश) ले दैनिक एक बटुको केटाकेटीको रगत खान्छन्' त्यहाँ घरबार बिग्रेका तर धनीमानी पागलहरूमात्रै बस्छन्'' तर, पनि हामी वैशाख-जेठतिर पाक्ने काफल चोर्न त्यो विशाल क्पाम्पमा छिर्थ्यो। 

काफलको रसिलो अनुमानमा डरको छायाँ पग्लिएर जान्थ्यो' टनाटन खरबारी थियो काफल बगैंचामा। काँसको फुक्र्यौलो झाडीमा लुकेर पागल भनिएका अनौठा मान्छेलाई हेथ्र्यौं' स्वदेशी र विदेशीहरूको अप्रतिम जमघट थियो त्यो। पूरा पिकनिक जाँदाको जस्तो माहौल। 

कलेजी पोसाकमा नरनारीहरू त्यसै मग्न उफ्रिरहेका देखिन्थे' नाचिरहेका हुन्थे। कोही कोही खेतमा काम गरिहेका पनि हुन्थे। कोही बगैंचा गोडिरहेका हुन्थे' कोही खानाको मेस चलाउँदै हुन्थ्ये' कोही पौडी पोखरीमा आनन्द उठाइरहेका हुन्थे। कोही किताब पढिरहेका हुन्थे। 

कोही हामी लुकेकै झाडीजस्तै झाडीमा लम्पसार सुतेर आकाश हेरिरहेका हुन्थे' अनौठो बस्ती थियो त्यो' तिनका गुरुले केटाकेटीको एक बटुको रगत खान्छन् भनेर पत्याउन सकिने थिएन' तथापि तिनका नजिक कहिल्यै परेनौं हामी' डरको एउटा रेखाले बस्तीलाई हामीबाट छुट्याइराख्यो।

आफ्नो घरदेखि दुई मिनेटको दूरीमा भए पनि त्यो कलेजी बस्तीमा औपचारिक रूपमा कहिल्यै छिर्न पाइएन' सायद त्यही रजनिश क्याम्पको प्रभावले होला; प्रशान्त, मार्थामात्रै होइनन्, प्रेममूर्ति, जमुना, मैचाङलगायतका सबै 'पागल बस्ती'का बासिन्दालाई म कलेजी गाउन् लगाएर बसेको कल्पना गर्थे' 'पागल बस्ती'को आदि आरोग्यशालाका विरामी्समेत कलेजी बिस्तारामा पल्टेको कल्पना गर्थेँ' डाक्टरहरूको गाउन् समेत कलेजी नै भएर आउँथ्यो' कस्तो कस्तो 'म्यारुन मेमोरी' थियो त्यो !

जहिले जहिले म 'पागल बस्ती' सम्झन्छु, त्यसको प्रेमवियोगी पत्रकार किशोर छपक्कै आँखामा आइहाल्छ' यतिको आलेख सकिन लाग्दा पनि उसलाई नसम्झनु अन्याय होला' प्रेम वियोग भुल्न पोखरा हानिँदा पनि आफ्नो व्यावसायिक गुण नबिर्सेको पत्रकार किशोर मार्था आन्टीलाई सोध्छ: 'कसैले प्रेम गर्छ भन्ने जान्दा जान्दै किन अरुसित विवाह गर्छन् मान्छेहरू ? के प्रेमलाई अपमान नगरिकिन संसार चल्न सक्दैन? '

केही दिन अगाडि कुनै सामाजिक सञ्जालमा राखेको आफ्नै अपडेट राखेर भागिहाल्छु: संसारमा जो जति मान्छेहरू दुःखी छन् ती सब प्रेमकै कारणले छन्' जो जति मान्छेहरू सुखी छन् ती पनि प्रेमकै कारणले छन्' कुनै पनि मान्छेका सुख र दुःखका कारणहरू सोध्नु बेक्कारको कुरा हो' प्रेमको नाममा संसारमा जे जति प्रश्नहरू सोधिन्छन् ती सब बकवासमात्रै हुन्'

तर पत्रकार किशोरको त्यो बकवास प्रश्नको उत्तर म अझै किन खोजिरहन्छु?

Published at: 

http://archive.annapurnapost.com/News.aspx/story/47515?_REQUEST=News.aspx/story/47515

Read More

दुरच्या दरबारमा एक दिन

कवि टीएस इलियट नेपालमा जन्मेका भए 'चैत इज त क्रुलेस्ट मन्थ' भनेर लेख्थे होलान् । इलियटको अप्रिल आउन अझै चार दिन बाँकी थियो । म चैतको १५ अर्थात् मार्च २८ औंसीको बिहानमा थिएँ । मलाई भने 'क्रुलेस्ट' चैत बेसी मन पर्छ ।इलियटको 'वेस्टल्यान्ड' पढ्दाका बखत मेरो दिमागमा अन्टसन्ट विचारहरू आउँथे । जस्तो कि, मान्छेले सबैभन्दा ज्यादा आत्महत्या गर्ने महिना कुन होला ? सबैभन्दा ज्यादा हत्या हिंसा हुने महिना कुन होला ? जबर्जस्ती करणीको रेकर्ड तोड्ने महिना कुन होला ? यस्ता हिंस्रक प्रश्नको लिस्ट लामै हुन्थ्यो । तिनताका गुगल थिएन । सर्च इन्जिन नभएको जमानामा मेरा प्रश्नहरू त्यसै हराउँथे । तर, के आजकाल मान्छेको 'क्रुयल्टी' र महिनाबीचको कुनै सम्बन्ध नापेर रिसर्च भएको सामग्री गुगलमा छ ? छ होला । तर, मलाई त्यसको 'सर्च' गर्ने खास मोह छैन ।

अल्वेयर कामुको 'स्ट्रेन्जर'मा म्युअरसल्टले अरबीलाई गोली ठोकेर मारेको महिना कुन थियो ? त्यो कुनै समुद्र किनारको उखरमाउलो गर्मीको दिन त थियो, तर के त्यो चैत नै थियो ? मलाई उपन्यासमा महिनाको नाम पनि दिएको थियो भन्ने खालको कुनै सम्झना छैन । अहिले किताब फर्र्काएर हेर्ने जाँगर पनि छैन ।तिनताका म ती सबै प्रश्नको जवाफ कतै 'चैत' त होइन भनेर शंका गर्थे । मेरो प्रिय महिना चैत यस्तो हिंस्रक महिना हुनसक्ने कल्पनाले मात्रै पनि म झसंग हुन्थेँ, 'आफैं कतै यस्तै हिंस्रक त छैन ? नभए मलाई चैत किन मन पर्छ ? '

खैर, त्यो उहिलेको कुरा हो ।मध्य चैतको एकाबिहानै म एउटा निम्तो मान्न म दुलेगौंडा हिँडे । स्थानीय सिर्जनात्मक व्यापारी युवा साथीहरूको बोलावट लोभ्याउँदो थियो, 'नजिकैको दगाम गाउँमा जाने । त्यहाँको व्यापारिक सम्भावनाको खोजी गर्ने ।' आफूले रुचिपूर्वक पढेको विषय हो व्यवस्थापन । पछिल्लो चरणमा व्यापारिक सम्भाव्यता अध्ययन गर्ने धेरै काम गरिरहेको पनि थिएँ । त्यसो त कृषि-पर्यटनमा विशेष रुचि भएकैले पनि म निम्तोले तानिएको थिएँ ।

पोखरा-काठमान्डुको 'लोकल' बसले दुलेगौंडामा ओरालिदिएपछि हामी एकाध किस्साका चिया र चुरोटमा भुल्यौं । अनि सुरु भयो भुजीकोट बाइकिङ । दुई थान बाइकमा चार थान मनुवाहरू, एउटामा युवराज भट्टराई र म । अर्कोमा सुजन र मनिष श्रेष्ठ ।

चैते झरीले झ्याकेर उजिल्ट्याएको रातो माटोको बाटोमा टायर चिप्ल्याउँदै पहाड उक्लियौं । 'पृथ्वी राजमार्गको दुलेगौंडा बजारको बन्केवा चोकबाट बन्केवा बगैंचा हुँदै करिब सात किलोमिटर पूर्वतिर कच्ची बाटो हिँडेपछि भुजीकोट पुगिन्छ । हिँडेर गए डेढ घन्टा । बाइकमा एक घन्टा ।' मलाई आएको जानकारी यस्तै थियो । तर, बन्केवा चोकबाट आधीजति कच्ची बाटो दौडिएपछि टारमा भेटिएका एक जना रैथाने समाजसेवीले हाम्रो बाटो रोक्दै भने, 'सरहरू, पहिरो गएको हुनाले अगाडिको बाटो निकै खराब छ । मोटरसाइकल जानै सक्दैन । हिँडेर जाने भए यतैबाट जानोस् । होइन भने कोत्रेबाट एक्लेखेत हुँदै थप्रेक जाने बाटो समात्नोस् ।'

सूचना बडो झ्याउलाग्दो थियो । आधी बाटोबाट फर्केर पुरानै बिन्दुमा पुग्नु र अर्कै बाटो समातेर फेरि यात्रा सुरु गर्नु भनेको भूकम्पले भत्काएको घरकै जगमा अर्को घर उभ्याउनुजस्तै थियो । तर, योबाहेक अर्को विकल्प देखिएन । हिँडेर पुग्ने र हिँडेरै फर्किने समय हामीसँग थिएन ।'जीवनका तमाम उपलब्धि गुमाएपछि जीवनको जुन यात्रा फेरि थालिन्छ, त्यही नै खास जिन्दगी हो ।' मेरो निन्याउरो मुख देखेर मित्र युवराज भट्टराईले दर्शन छाँटेपछि मेरो हाँसो फुस्कियो । हामी दुलेगौंडा हुँदे कोत्रे फर्कियौं ।

'यताबाट जाने बाटो त मलाई थाहै छैन ।' गाइड हुनुपर्ने मनिष श्रेष्ठले उल्टै तर्किदिएपछि अर्को समस्या आइलाग्यो । बरु म आफैं नै यही बाटो हुँदै धेरैपटक थप्रेक-ठाँटीसम्म गएको थिएँ । थप्रेकमुन्तिरको फैंचोकमा पर्छ मेरो ससुराली । तर, मलाई पनि थप्रेक जाने बाटोको कुन ठाउँबाट भाँचिएर दगाम पुगिन्छ भन्ने थाहा थिएन । बाटोमा सोधखोज गरेर हिँड्ने सल्लाह गर्दै मेरो अगुवाइमा बाइकिङ चल्यो । कोत्रेबाट एक्लेखेत हुँदै गुह्ये खोलासम्म त बाटो ठिकै थियो । तर, जसै सेराबेसी उक्लियो बाटोले आफ्नो रौद्र रूप देखाउन थाल्यो । एकपछि अर्को गर्दै बाटोले बेलाकुबेला 'चक्मा' दिन थाल्यो । वर्षाले चिपिक्कै भिजेको रातो माटोको चिप्लो बाटो ।

चुच्चाचुच्चा ठूल्ठूला ढुंगा । पानीले खोतलेर बनाएका खाल्डाखुल्डी । एकखाले परीक्षा थियो ड्राइभिङको । बाटोमा भेटिएमा गाउँलेलाई सोध्दै खोज्दै हामी सेराबेसीबाट अघि बढ्यौं । देउराली, धोबी डाँडो, बतासे भञ्ज्याङ, नयाँ गाउँको आरु स्वाँरा, सिम्ले, चण्डी मैदान हुँदै तल्ली पोखरी पुग्दा चोकमा स्कुले केटाकेटीको एउटा झुण्ड देखियो । हाम्रो बाइक वरिपरि झुन्डिएर केटाहरूले बाइकको ऐना, सिट, लेगगार्ड र हेडलाइट सुम्सुमाउन थाले । हाइवेदेखि मात्र एक घन्टाको दूरीमा रहेको गाउँका स्कुले केटाकेटीले देखाएको थोत्रा बाइकप्रतिको उत्सुकता कदाचित गतिलो सन्देश दिने कुरा थिएन । मनै कुँडियो ।

सूचना बडो झ्याउलाग्दो थियो । आधी बाटोबाट फर्केर पुरानै बिन्दुमा पुग्नु र अर्कै बाटो समातेर फेरि यात्रा सुरु गर्नु भनेको भूकम्पले भत्काएको घरकै जगमा अर्को घर उभ्याउनुजस्तै थियो । तर, योबाहेक अर्को विकल्प देखिएन । हिँडेर पुग्ने र हिँडेरै फर्किने समय हामीसँग थिएन ।

केटाकेटीले देखाइदिएकै बाटो समातेर हामी तल्ली पोखरीबाट दाहिने बाटो ओर्लियौं । बाटोको अमरज्योति माविलाई पछाडि छोडेर जंगलभित्र छिर्‍यौं । बाटो झन्झन् खतरनाक भएर आयो । करिब दुई वर्ष अघितिर डोजरले बाटो खनेदेखि अहिलेसम्म कुनै टायरले नकुल्चिएको, मान्छेको पैतालासमेत नपरेकोजस्तो थियो बाटो । हिँड्दै नहिँड्ने बाटो किन खनेका होलान् गाउँलेले ? बाटोभरि ढुंगैढुँगा । ढुंगाभरि जंगली ओसले पलाएको लेवैलेउ । मुस्ताङको लोमान्थाङमा एक्लै बाइक चलाएर जाँदा पनि मलाई यस्तो डर लागेको थिएन जस्तो आज लाग्दै थियो । एकातिर छंगाछुर भीर । अर्कोतिर साँघुरो चिप्लो बाटो । नभन्दै दगाम पुग्न करिब एक किलोमिटर वर ढुंगामा चिप्लिएर धन्नै पल्टिएन मेरो बाइक । सन्तुलन गुमाएको बाइकको अघिल्लो टायरले बाटोको किनार नाघिसकेको थियो । कस्सो युवराज बाइकको पछाडिबाट झटपट ओर्र्लिएर च्पाप्प बाइक समाते । एक बित्ताको हिसाबले मात्रै तल खसिनँ । खसेको भए ढास खुस्किने पक्का थियो ।

वसन्त यामको हिसाबले अहिले आकाश खुला हुनुपथ्र्यो । झरी परेको चार दिन भइसकेको हुनाले कम्तीमा आज त आकाश खुल्छ कि भन्ने एउटा आशा थियो बिहानसम्म । त्यसो भैदिए त नीलगिरिदेखि लमजुङ हिमालसम्मका श्वेत शृंखला लहरै देख्न पाइन्थ्यो । तर, आकाश गुजुमुज्ज बादलले ढाकिएर झर्ला झर्लाजस्तो देखिन्थ्यो । हिमालको झल्को पाइने कुनै सारसम्य थिएन । घामको अत्तोपत्तो थिएन ।
हामी स्थानथोक पुग्दा बिहानको १० बजिसकेको थियो । बिहान ७ बजे हिँडेका हामी तीन घन्टा लगाएर जेनतेन पुगेका थियौं । तिर्खा र भोकले हत्तु थियौं । बन्केवाको बाटोबाट आएका भए करिब सात किलोमिटरको यात्रा गरे पुग्थ्यो । एक्लेखेतबाट सोझै भुजीकोट उक्लिने छोटो बाटो पनि रहेछ तर हामीलाई थाहा थिएन । हामीले फेरो बाटो समातेको हुनाले १०÷१२ किलोमिटरभन्दा ज्यादा हिँडेका थियौं ।

एउटा परम्परागत मगर घरको अघिल्तिरको चौरमा लगेर मनिषले बाइक रोके । म ओर्लेर खुला क्षेत्रमा शौच विसर्जन गर्नै लागेको थिएँ । एउटी अधबैंसे मगर्नी दिदी नजिक आइन् ।
'बाबुहरू हाम्रो घरको पाहुना हो र ? ' उनले सोधिन् ।
'ए फुपू नमस्ते ? पुसाईं हुनुहुन्न ? ' यात्रा व्यवस्थापक सुजनले सोधे । म भनेँ पिसाब रोकेर झाडी खोज्दै तल ओर्लिएँ ।

पुसाईंं अर्थात् दुर्गाबहादुर थापा मिटिङमा गएका रहेछन् । एक घन्टा नभई उनी नआउने बताउँदै फुपूले सोधिन्, 'अनि बाबुहरू रक्सी खानुहुन्छ कि जाँड ? '
झाडीको छेकल परेर पिसाब फेर्दै गरेको मेरो हाँसो फुत्कियो । भात नखाँदै सोमरसको निम्तो ! अवस्था पक्कै गम्भीर बन्नेवाल छ भन्ने अनुमान गर्न गाह्रो भएन ।

ओर्लनेबित्तिकै के भात खानु ? फुपूलाई भाले काट्न लगाएर पुसाईं नआउन्जेलको समय काट्न हामी स्थानथोकबाट तेस्रो तेर्सो बाटो पछ्याउँदै भुजीकोट भ्युटावरतिर लाग्यौं । भुजीकोट गाउँमा २०/२२ घर थिए । पूरै गुरुङ बस्ती । गाउँको दक्षिणी थाप्लोमा एउटा पुरानो बाघभैरव मन्दिर थियो । मन्दिर छेउमा भ्यु टावर । वरवरका केही पथेरामा लालीगुँरास फुलिरहेका थिए । दृश्य मोहक थियो । हामी टावर चढ्यौं ।

हिमाल हेर्न नपाए पनि दिन खुल्दै जाँदा पोखरा-लेखनाथका केही ताल धमिलो हुँदै देखिए । फेवातालमाथिको सेतो गुम्बा पनि देखियो । सेती किनारको सुन्दर शुक्लागण्डकी नगरपालिका टावरको ठ्याक्कै मुन्तिर देख्दा बडो मजा आयो । सुन्नमा आएअनुसार माछापुच्छ्रे, अन्नपूर्ण, नीलगिरि, धौलागिरि, मनास्लु लगायतका धेरै हिमाली टाकुराहरू आफ्ना फुटहिलसहित लहरै देखिन्छन् यहाँबाट ।
'अब हिमाल हेर्नकै लागि मात्र पनि भुजीकोट अर्कोपटक पनि आउनुपर्ने भयो', युवराजले भने ।

'हिमाल त गण्डक क्षेत्रको जुनसुकै कुनाबाट पनि देखिन्छ । तर, सबै ठाउँबाट हिमाल उस्तै देखिन्नँ । जति पश्चिम गयो माछापुच्छ्रे उति सुन्दर देखिन्छ । जति पूर्व गयो लमजुङ हिमाल र अन्नपूर्ण बबाल देखिन्छ ।' गण्डक क्षेत्रका गाउँ चहारेर खग्गु भइसकेका मनिषले आफ्नो हिमालपरख देखाए ।
'रातिको समयमा यहाँबाट पोखरा, लेखनाथ र तनहुँको पूरा बजार झिलिमिली देखिन्छ', सुजनले ठाउँको व्याख्या गर्दै भने, 'यहाँको सबैभन्दा मीठो दृश्य भनेको सूर्योदय र सूर्यास्तको पो हुन्छ !'
एकाध चरणका फोटोग्राफी सकेपछि हामी ओर्लियौं । पेटले आहारा मागिरहेको थियो । तर, पुसाईंको घर पुग्दा भात होइन गिलासमा कोदोस्की र बटुकामा जाँड बोकेर फुपू आइन् । थालमा लोकल भालेको ग्रेफी तरकारी । खाली पेटमा रक्सीको रन्को परेपछि भातसात बिर्सियो । भाले काटिँदै गए । रक्सीको ग्यालिन रित्तिँदै गयो । दिउँसो ३ बजेतिर मात्रै भात पेटमा पर्‍यो ।

भात खाएर लडखडिँदै हामी दगाम घुम्न निस्क्यौं । दमाग गाउँ माहुरी पालनका लागि प्रख्यात छ । यहाँको मह देशका विभिन्न सहरमात्रै नभएर विदेशमा समेत सगुन र उपहारका रूपमा पुग्ने गरेको छ । यहाँका घरघरमा थिए माहुरीका घार । घरको चारैतिर फूल खिल्दै गरेका सुन्तला र मौसमको बगैंचा । आँगनको कुनामा सुँगुरको खोर । आँगनभरि रहरलाग्दा लोकल कुखुरा । शुद्ध गाउँले परिवेश । शुद्ध गाउँले जीवन । शुद्ध गाउँले कृषि । मोहनी लगाउन काफी थियो मलाई । कृषि पर्यटनको राम्रो विकास गर्न सके यो गाउँले काया फेर्दो हो !

अग्र्यानिक मह खाने मोहले दगाम त पुगियो तर १०/१५ घर भएको दगाममा कतै पनि मह पाइएन । मकै लगाउने सिजन भएको हुनाले प्रायः घर बन्द थिए । मान्छे भएको घरमा मह थिएन । मह भएको ठानिएको घरमा मान्छे थिएनन् । घारमा भुन्भुनिएका माहुरीलाई मात्रै हेरेर हामी फेरि स्थानथोक फर्कियौं । पुसाईंको घरमा बाइक थन्क्याएर कोटतिर उक्लियौं ।

कोटमा चारैतिर भग्नावशेष थिए । छरपस्ट परेका ढुंगा, पुराना पर्खाल, सानो मन्दिर अनि चारैतिर सल्लाको जंगल । 'बाइसे चौबीसे राज्यकालमा यहाँ दुरच्या थरका मगर राजाले शासन गर्थे रे', सुजनले ठाउँको व्याख्या गर्दै भने, 'दुरच्याले शासन गरेको हुनाले यो ठाउँलाई दुरुङचुङ भनिन्थ्यो । इतिहासकारका अनुसार बाइसे-­­चौबीसे कालमा यहाँ सात सय कुरिया थिए । पछि गएर हालको तनहुँको ढोर गाउँसँगै यसलाई पनि पाल्पाली सेन राजाले कब्जा गरेका थिए रे !' दुरच्याको दरबारको भग्नावशेष परिसरमा उत्तानो परेर हामी सबै घाम तापेर सुत्यौं । आकाश अझै गुजुधुम्म थियो ।

'मौसम सफा भएको भए यहाँबाट अनदु डाँडा, बौद्ध स्तूप, विन्धवासिनी पूरै देखिन्थ्यो । त्यतिमात्रै होइन यहाँबाट स्याङ्जा, बागलुङ, गोरखा, धादिङसम्मका चुचुराहरू देखिन्थे । नवलपरासीको देवचुली, वरचुली र चुरे पर्वतका अनेकौं शृंखला पनि देखिन्थे । तनहुँकै छिम्मा लेक पनि देखिन्थ्यो', मनिषले मेरो डायरीमा कुरा टिपाउँदै भने ।

एक घन्टाजति टाकुरामै टहलिएर रक्सीको कैंडा मारेपछि हामी पुसाईंको घर ओर्लियौं । अनि फेरि सुरु भयो सोमरस पान । नखाई सुख्खै दिएनन् । साँझ ८ बजेतिर स्थानीय नन्दराज थापाको नेतृत्वमा २०÷३० जना गाउँलेको झुण्ड पुसाईंको घरमा आयो । परम्परागत मगर पोसाकमा सजिएका युवतीहरू, डम्फु, मादल र झ्याली बोकेका वाद्यवादकहरू, महिला केटाकेटीहरू सबै मिलेर कौरा गाउन र नाच्न थाले । सञ्चारउद्यमी सुजन श्रेष्ठले लठ्ठ परेको स्वरमा आफ्नो लोकगायन कला देखाउन थाले । राति ११ बजेसम्म गीत, नृत्य र सोमरसको माहोल जम्यो । म त नाचेको नाच्यै भएछु ।

राति १२ बजेतिर होमस्टेको बिस्तारामा पल्टिँदा मनभरि दगाम गाउँका पर्यटकीय सम्भावनाहरूको लिस्ट भर्खराउँदै आउन थाले । बन्केवा चोकबाट दगाम, थप्रेक, फैंचोक, देउराली हुँदै बेगनास तालको सुन्दरीडाँडासम्म जाने ट्रेकिङ रुट सञ्चालन गर्न सके 'हाई अल्टिच्युड'का कारणले हिमाली क्षेत्रमा जान नसक्ने ट्रेकरहरूलाई यता तान्न सकिन्थ्यो । यता आउँदा हामीले लुइँचे, बनकुखुरा, लामपुच्छ्रे कोइली, ढुकुर, बाज लगायतका अनेकौं चरा बाटोभरि देखेका थियौं । स्थानीय कृषि र ग्रामीण जीवनको अवलोकनमात्रै नभएर चरा अवलोकनका लागि पनि सुन्दर ट्रेल हुन सक्थ्यो त्यो ।

निदाउनुअघि इलियट फेरि सम्झनामा आए । मेरो कानमा फुस्फुसाउँदै भने, 'मिस्टर पौडेल, पोखरामा जन्मेको भए मैले 'वेस्टल्यान्ड' नै लेख्दिनथेँ । लेखेकै भए पनि 'चैत इज द क्रुलेस्ट मन्थ' भनेर कथाचित कविता सुरु गर्दिनथेँ ।'

Published at:

https://www.annapurnapost.com/news/68990

Read More

अमान्छेको अकथा

म ब्रह्माण्डको उत्पत्तिबाट कुरा सुरु गर्छु। किनकि उत्पत्ति मिस्टिक कन्सेप्ट हो । भनिन्छ, ब्रह्माण्डको उत्पत्ति पहिले महाशून्य व्याप्त थियो। त्यो शून्यको महाविस्फोट भयो। असीम ऊर्जा प्रवाहित भयो। त्यही ऊर्जाबाट पदार्थको उत्पत्ति भयो । पदार्थबाट जीव अर्थात् जीवात्माको निर्माण भयो। जीवात्मामध्येको मान्छेबाट (मात्रै?) चेतनाको निर्माण भयो। 

सपाटमा उत्पत्तिको क्रम यस्तो हुन्छ: १ शून्य, २ ऊर्जा, ३ पदार्थ, ४ जैविकता र ५ चेतना अर्थात् अहम्।तर हाम्रो ज्ञानको क्रम ठीक उल्टो छ। ज्ञानेन्द्रियको माध्यमले पहिला हामी पदार्थ बुझ्छौं। त्यसपछि ऊर्जा। त्यसपछि जीवन अर्थात् जैविकतामा पुग्छौं। त्यहाँबाट चेतना। अनि अन्त्यमा बुद्धत्व अर्थात् महाशून्यमा पुग्छौं। तर संसारका अधिकांश मान्छे पदार्थमैं अल्झेर बस्छन्। अति कमले मात्रै ऊर्जाबाट उक्लेर चेतना र शून्यताको अनुभूत गर्छन्। जब उत्पत्तिको वा ज्ञानको यो सिरियल शृंखला भंग हुन्छ। तब सर्रियल शृंखला सुरु हुन्छ। जब पदार्थ, ऊर्जादेखि शून्यसम्मका चरणहरू एक डल्लो पर्दिन्छन् वा डिजोल्भ भइदिन्छन्। तब कुमार नगरकोटी ब्युँझन्छन् र मिस्टिका नामको 'उपन्यास हो कि जस्तो र होइन कि जस्तो' किताब निकाल्छन्।

उत्पत्ति अर्थात् सिर्जना र ज्ञान अर्थात् खोजको सर्वमान्य प्राकृत शृंखला भंग हुनु भनेको समय र स्थान अर्थात् टाइम एन्ड स्पेस खारेज भइदिनु हो। स्पेसोटोम्पोरल नै ध्वस्त भइगएपछि ‘कथा कथाजस्तो नहुनु' सामान्य कथा हो।

मान्छे अजम्बरी भइदियो भने के हुन्छ? अथवा मान्छेको आयु बढेर दुई-चार सय वर्ष जति पुग्यो भने के हुन्छ ? त्यस्तो अवस्थामा के हाम्रा जीवनसम्बन्धी, विवाहसम्बन्धी, परिवार र सम्बन्धसम्बन्धी, समाजसम्बन्धी वा अरू धेरै कुरासम्बन्धी विद्यमान धारणाहरू उस्तै भइरहँलान्? 

सरुभक्तको कथा 'हृदयको पाँचौं कोठा'मा मान्छे जन्मिरहने तर नमर्ने भएमा बाँचेकाहरूले भावी पुस्ताको लागि स्वैच्छिक मरण अर्थात् देहत्याग गर्नु पर्ने प्रसंग छ। ठीक त्यस्तै कारणले नभए पनि त्यस्तै परिस्थितिमा स्वप्निल भ्यालीका मान्छेहरू जीवन बाँच्नदेखि अघाएर देहत्याग गर्छन्।

'मिस्टिका' व्यक्तिको होइन एक सहरको कथा हो। काठमाडौंको खाल्डोलाई स्वप्नील भ्यालीको डिजाइनमा सिटी प्लानिङ गरेर नगरकोटीले केही पात्रहरूको जमघट गराएका छन्। पात्र बिल्कुल हामीजस्ता छैनन् तर हाम्रा अवचेतनजस्ता छन्। 

न ती हामी जसरी जन्मन्छन्, न मर्छन्। आदि-जन्म र अन्त्य-मृत्युमै विविधता भएपछि तिनले अभिव्यक्त गर्ने प्रेम, घृणा, भोक, खोज र यौनको सौन्दर्य नै हाम्रोजस्तो नहुनु नौलो भएन। तिनको कथा हाम्रोजस्तो नहुनु अचम्म भएन। 

तिनीहरू यौनका किस्सा किस्साका कुरा गर्छन् तर तिनका कुरा पढिरहँदा कुनै पाठकको लिविडो फायर्ड हुँदैन। तिनीहरू प्रेमका कुरा गर्छन् तर त्यो किस्सा पढ्दा पाठकको मनमा आफ्नो÷नी प्रेमीको झल्को आउँदैन। तिनीहरूले न मृत्युका कुरा गर्दा कुनै 'डर' लागेर आउँछ। 

न जन्मको कुरा गर्दा 'हर्ष'। दुवैले कौतुहल र आश्चर्यमात्रै दिन्छन्। नगरकोटीका पात्रले मान्छेका अनुभूतिलाई सर्पास्ड गरेका छन्। यसैले 'मिस्टिका' मान्छेको कथै होइन। अमान्छेको हो।

'मिस्टिका'को कुनै पात्रमाथि पोयटिन न्याय या अन्याय भएको छैन। त्यहाँ त कुनै अदालतै छैन काव्यिकताको। कुनै नायक छैन। कुनै खलनायक छैन। कुुनै द्वन्द्व छैन। यहाँ केवल चरित्र छन्। कोही पात्र अलि दोहोरिएर आएका छन् कोही कम। 

जति छोटो वा लामो प्रसंग बोकेर आएको भए पनि तिनीहरूको भूमिका र महत्व समान छ। तिनीहरूले युनिक टाइमिङ र स्पेस समातेर आएका छन् । तर त्यही टाइम र स्पेस पनि त्यहाँ डिजोल्भ भएको छ। तिनीहरूको जन्मै अनौठो छ, चालचलनै अनौठो छ।

हरेक पात्रलाई पढेपछि कस्तो कस्तो लागेर आउँछ। पेटभित्र 'के हो के हो' चलेजस्तो भएर आउँछ । कथाका पात्रहरू देख्दा न दया लाग्छ, न माया लाग्छ, न घृणा लाग्छ। न रिस उठ्छ। न खुसी नै लाग्छ।

लाग्छ त केवल एउटा कुरा लाग्छ। कसले हो कसले बोलाएजस्तो लाग्छ। तर फर्केर हेर्दा कोही हुँदैन। पात्रहरूलाई कता कता कहिले हो कहिले भेटे जस्तो लाग्छ। र एक फेर फेरि तिनका कुरा कुमार नगरकोटीको किताबमा पढ्दा अचम्म भए जस्तो लाग्छ। 

बाटोमा कतै भेटे चिन्छु कि जस्तो लाग्छ। यस्तो अनुभूति भएर आउँछ जसको कुनै नाम छैन। अनुभवहीन अनुभूति। परिचयविहीन अनुभूति।

एउटा अनुभूतिहीन अनुभूतिको अवस्थामा जब तपाईं पुग्नुहुन्छ, तब तपाईंलाई एउटा कृत्रिम आफ्टर म्याथ अनुभूतिले समात्छ। त्यो हो निराशा। तपाईंलाई थाहा छ तपाईंभित्र केही न केही भइरहेको छ। समथिङ इज ह्यापनिङ इनसाइड। 

एउटा फिलिङको फिलिङ्गोले तपाईंलाई भित्रभित्रै पोलिरहेको छ। त्यो थाहा छ। तर त्यो आगो कस्तो आगो हो, थाहा हुँदैन। कथा सकेपछिको संवेदनाको किल्किले रुद्रघण्टीमा आइबस्छ, तपाईंलाई कुदेर चौरको एक राउन्ड मारेर स्याँस्याँ पार्दै फोक्सोमा अड्एिको त्यो संवेदनाको डल्लो फाल्दिन मन लाग्छ। तर त्यो डल्लो के हो थाहा हुँदैन।

तपाईलाई जुन मार्काको कर्थासिस भएको हो त्यो मार्का नै थाहा हुँदैन।नगरकोटीको भौतिकताको प्रेम, भोगवादिता, र शरीर मोहको झल्को उनको वर्णनबाट पाइन्छ। कुण्डलिनी कुहिरोले पाटनको गल्ली हुँदै पुरै सहर ढाकेको किस्सा सिनेमा हेरे जस्तो छ। किताबले सर्वाधिक अपिल गर्ने अंग आँखा, छाला र कान हुन्। 

संगीत पनि तप्प तप्त चुहिन्छ उनको वर्णनमा। भुईंभरि सल्सलिन्छ संगीत। कफीको मगमा बस्न आइपुगेको ज्युँदो कुहिरोलाई क्यानभासमा छ्यापेर चित्र बनाउँछ चित्रकार। दृश्य, आवाज र स्पर्शलाई मुछेर एक डल्लो अनुभूति दिने प्रयास गर्छन् उनी। भोगवादिता प्रचुर छ पात्रहरूमा। यही भोगको अन्त्य नै मृत्यु हो भन्ने दर्शन भोगवादिताकै छेकलमा राखिएको छ।

'मिस्टिका' व्यक्तिको होइन एक सहरको कथा हो। काठमाडौंको खाल्डोलाई स्वप्नील भ्यालीको डिजाइनमा सिटी प्लानिङ गरेर कुमार नगरकोटीले केही पात्रहरूको जमघट गराएका छन्। पात्र बिल्कुल हामीजस्ता छैनन् तर हाम्रा अवचेतन जस्ता छन्। न ती हामी जसरी जन्मन्छन्, न मर्छन्।

पात्रहरू शब्दहरूमा खेल्छन्। तिनको फोनेटिक्समाथि जोक गर्छन्। विचार पस्कन्छन्। तर ती बडो सुक्खासुक्खा छन्। खै के हो के हो पिरलोले थिलिएका तर हाँसिरहेका जस्ता छन् पात्र।

 स्वप्नील भ्यालीको मुख्य विशेषता के हो भने त्यहाँ मान्छे मर्दैनन्। मर्दैनन् भन्नुको अर्थ के हो ? तिनलाई रोगै लाग्दैन भनेको हो कि, तिनको दुर्घटनै हुँदैन भनेको हो? त्यस्तो केही नभइकन बूढो हुनेहरू पीपलको रूखमा झुन्डिँदा चाहिँ किन मर्छन्? मृत्यु मान्छेलाई सबैभन्दा डरलाग्दो जिनिस हो। 

डरको स्रोत अज्ञानता हो। 'मर्दा के हुन्छ ? मरेपछि के हुन्छ? ' भन्ने प्रश्नको उत्तर जानेको भए मान्छे मर्नदेखि सायद डराउँदैनथ्यो। मृत्यु रहस्य विज्ञानको 'कुण्डलिनी' हो। यही कुण्डलिनीबाटै संसारभरका धर्म जन्मेका हुन्। संसारभरका तन्त्र, मन्त्र र रहस्य जन्मेका हुन्। संसारभरका काला बिराला जन्मेका हुन्। 

नगरकोटीले 'डर'को यही पुच्छर समातेर यो निजी मिथक अर्थात् मिस्टिकाको अन्डा कोरलेका हुन्।स्वप्नील भ्यालीका अनौठा बासिन्दा बीचमा दुई जीवित (? ) पात्र पनि छन्। नगरकोटी र अनुप बराल। अनुप बराल सिनेमा बनाउँदैछन् 'सिल्भिया' नामक। 

सिल्भियाको लिड गर्दैछे मिस्टिकाले। क्यालिग्राफर कृष्णमोचन मास्केकी तरुनी बहिनी हो मिस्टिका। ऊ जो सधैं राति १:१ बजे दिवंगत बुढाथोकी अर्थात् टाइपराइटरलाई फोन गर्छे। टेलिफोन र टाइपराइटको संवाद हामीले मात्रै ओभरहर्ड गछौँ।

क्यालिग्राफरकी पर्सनल असिस्टेन्ट हो सिमसारा जसलाई एक क्याफेको काउन्टरमा भेटेको प्रसंग सुरुमा छ। ब्ल्याक फ्यान्टासी नामक मोबाइल पाउँदाको कुुरा। त्यो मोबाइल कुमार नगरकोटीकै हुन्छ तर अबको ३० वर्ष पछाडिको नगरकोटीको। नगरकोटीको कल्पनाले नगरकोटीलाई फोन गरेर यसो गर उसो गर भन्दै जान्छ। जुनियर नगरकोटी गर्दै जान्छ।

'सिल्भिया' सिनेमा प्रोजेक्ट कुण्डलिनी कुहिरोले गर्दा सुचारु हुन पाउँदैन। त्यो भेडासिङको गुभाजू अर्थात् कालो बिरालो हुन्छ जसले डोर्‍याउँदै न्यारेटरलाई क्यालिग्राफर कृष्णमोचन मास्केकहाँ पुर्‍याउँछ। उसकी बहिनी मिस्टिकालाई भविष्यको ज्ञान हुन्छ। 

दाइको मार्केटर अर्थात् 'सिल्भिया'को कथाकारसँग आफ्नो जन्मदिनमा वीर्य लिएर अन्डा जन्माउँछे। अन्डा उधिनेर जन्मन्छ कालो बिरालो। कथा यस्तै छ। समग्रमा एउटा के लेख्दैछु थाहा नभएको तर उपन्यास लेख्दैछु भन्ने थाहा भएको पात्र नगरकोटीलाई कसरी उसका मानस पात्रहरूले लेखनका सहयोग गरे भन्ने किस्सा यसमा छ। 

अन्तिममा किताब र कथा एकसाथ सकिन्छ । अन्त्य त महाभारतको शहदेवको जस्तो छ। अन्त्य थाहा हुने तर केही गर्न नसक्ने प्रकृतिको।'मिस्टिका' जस्तो नामको रहस्यमय नाम राख्नु। अतिकल्पनाको संसारमा मान्छेलाई आत्महत्या गराएर मार्नु। जन्म, जीवन, मरण, परिवार, पुनर्जन्मजस्ता किस्सालाई असामाजिक टोन दिनु। 

मान्छेको विगत र आगत कतैबाट कन्ट्रोल्ड र गाइडेड छ भनेजस्तो आभास दिनु तर पनि त्यही नियतिको नाममा, रहस्यको नाममा, अज्ञात कन्ट्रोलको नाममा ईश्वरीय सत्तामा समर्पित नहुनु यो उपन्यासको खासियत हो। मानवीय सिर्जनात्कता र कल्पनाशीलतालाई ईश्वरभन्दा महान् ठान्नु उनको यो उपन्यासको महत्वपूर्ण पाटो हो।

अन्त्यमा अप्रासंगिक एउटा कुरा। साहित्यमा 'मूलधार' भन्ने कुनै शब्द हुँदैन। कुमार नगरकोटीलाई 'मेनस्ट्रिम माफिया' भनेर यही किताबमा उल्लेख गरिएको छ। यो सरासर नाजायज दोषारोपण÷आत्मारोपण हो।

२०७२ आस्विन २ शनिबार

Published at:
http://archive.annapurnapost.com/News.aspx/story/19387?_REQUEST=News.aspx/story/19387

Read More