वामपन्थी पार्टीहरू तान्त्रिक हुन्छन्

गनेस पौडेल आफ्नो पहिलो उपन्यास 'पैताला' लिएर बजारमा आएका छन् । उनीसँग उपन्यासमा केन्द्रित भएर लक्ष्मण श्रेष्ठले गरेको कुराकानी :

क्याजुअल लेखनमा राम्रै जम्नुभा'थ्यो । उपन्यासकारको अवतारमा बजारमा झुल्किनुभयो । यो के हो- हाइजम्प कि लंगजम्प ?
 कस्तो निट पेगजस्तो प्रश्न ! क्याजुअल लेखनले धीतै मरेन । जब भन्नुपर्ने कुराहरू ज्यादै ठेलमठेल भएर आउँछन् अनि अकेजनल छापा-लेखनले नपुग्दोरैछ, त्यसपछि लेखेरै बाँच्न सकिन्छ कि भन्ने कोसिस गर्न उपन्यासतिर लागेँ ।

त्यस्तो भन्नैपर्ने कुरा के थियो र उपन्यास नै चाहियो ?
धेरै थियो यार ।
 जस्तै :
यतिका वर्ष पढेका साहित्य, दर्शन, कला र इतिहासका किताबको एउटा बाक्लो गुम्फन थियो मनभित्र । किताबले रन्थन्याएका कथार्सिस अनुभूतिहरू खाँदिएर बसेका थिए । मलाई लेखक बनुँला भन्ने कुनै रहर थिएन, तर बादल बाक्लो भएपछि बर्सनु स्वाभाविक हुँदोरहेछ । आधा शताब्दी पुरानो नेपाली कथावाचन परम्परा म्याचुरिटीको हिसाबले जहाँको त्यहीँ छ जस्तो लाग्छ । प्रयोगहरू त भए तर तिनले परम्परालाई भत्काउन सकेनन् । बीपी कोइरालापछि हालसम्म लेखिएका उपन्यासलाई तिनको चरित्रगत दृष्टिकोणबाट हेर्ने हो भने (केही प्रयोगात्मक पनि छन्) हामीले नसुनेका कथा कहिल्यै पढ्न पाएनौं । उस्तै टेक्निक, उस्तै पात्र, उस्तै समय, उस्तै भूगोल, उस्तै घटना ! दिनदिनै घिरौंलाको तरकारी खाएजस्तो । आज आमाले पकाएको, भोलि दिदीले, पर्सि श्रीमतीले, निकोर्सि आफैंले । भान्छेअनुसारले स्वादमा थोरै फरक त पर्‍यो तर घिरौंला त घिरौंलै हो नि !

 त्यसो भए यस उपन्यासमा केही नयाँ प्रयोग गरेको दाबी तपाईंको छ ?
 हो, मैले उपन्यासलाई तान्त्रिक हिसाबले वाचन गर्ने प्रयास गरेको छु ।

 तन्त्र ?
 यस माई फ्रेन्ड, तन्त्र ।

 तन्त्र !' यो त उपन्यासमा नयाँ प्रयोग भयो यार !
 मलाई के लाग्छ भने, तन्त्रले भनेका मूलाधार र स्वाधिष्ठान चक्रलाई सभ्यता विकासले नै मर्ज गरिदिएको छ । टाउकोमा रहने सहस्रार चक्र वैयक्तित चक्र हो, जसले कसैलाई बुद्ध, कसैलाई कृष्ण, कसैलाई क्राइष्ट, कसैलाई मोहम्मद, कसैलाई महावीर बनाउँछ । वैयक्तिक चक्रलाई रिजर्भ राख्ने हो भने पाँच चक्रमात्रै बाँकी रहन्छन् । मैले उपन्यासमा पनि यिनै पाँच केन्द्रको आभालाई पाँच धर्म र पाँच सहरमा बाँडेर चरित्र विकासको प्रयास गरेको छु । उपन्यासका अध्यायहरू तान्त्रिक बीजमन्त्रहरूले बाँधिएका छन् ।

तर, यी चक्र त 'पैताला'भन्दा माथि छन् !
यसलाई सभ्यताको विकाससँग जोडेर बुझ्नुपर्छ । शास्त्रीय भौतिकवादीहरूले ज्ञानेनिन्द्रयले जे भोग्छ, त्यही सत्य हो भने । त्यतिबेला सत्य शिरमा थियो । मेसिनको विकाससँगै बढेको अतिरिक्त उत्पादनको बजारका लािग उपनिवेशहरू बन्न थाले । बजारको निम्ति युद्धहरू भए । अनि टाउकाको युग तल ओर्लेर गर्धन, काँघ र पाखुराको भागमा आयो । प्रथम र दोस्रो विश्वयुद्धसहित यसले गरेको चरम मानवीय क्षतिले एब्सर्डिज्म, निहिलिज्मजस्ता संकीर्ण चिन्तनको निर्माण गर्‍यो । त्यसो त युद्धको विभिषिकासँगै जीवन र मानवताको महत्व दर्शाउँदै अस्तित्ववाद बहसमा आयो । करुणा प्रधान हुन थाल्यो । जेनेभा सन्धि, मानवअधिकारको बहस, संयुक्त राष्ट्रसंघको स्थापनासँगै गर्धनको युग छाती (हृदय)मा ओर्लियो । यसकै सेरोफेरोमा उता माक्र्सले छातीको सत्यलाई अझै तल पेटमा ओरालिसकेका थिए । माक्र्सले भने, भोको र अघाएको पेटको द्वन्द्वले सामाजिक सत्यको निरन्तर निर्माण हुन्छ । यसकै फेरोमा सिग्मन्ड फ्रायडले सिर्जनात्मक सत्यलाई यौनाङ्गमा झारिसकेका थिए । यसरी युग अर्थात् सामाजिक सत्य टाउकोबाट झर्दै यौनाङ्गसम्म पाँच भागमा बाँडियो । यी पाँच भाग, तान्त्रिक चक्रका भाग नै हुन् । तर, त्यसपछि युग-निर्माण र सत्यको खोजलाई टन्टोको रूपमा लिइन थाल्यो, कारण थियो उत्तरआधुनिकता । त्यसले सत्यको कुनै केन्द्रलाई अस्वीकारमात्रै गरेन, यसकै फलस्वरूप सत्यको खोजलाई नै निरुत्साहित पनि गर्‍यो । मलाई के लाग्छ भने, मानवीय सभ्यता र विकासको चुरो सत्य पैतालामा निहित छ । तन्त्रअनुसार पनि चक्रको समग्र योग पैतालामा निहित हुन्छ ।

म मार्क्सवादलाई संसारको पाँचौं धर्म भन्छु र कार्ल माक्र्सलाई भगवान् भन्छु ।

त्यसोभए उपन्यासमा तपाईंले सभ्यताले बिर्सिसकेको सत्यलाई उद्घाटन गर्न खोज्नुभएको हो ?

 हाम्रो सभ्यताले कहाँनेर गल्ती गर्‍यो भने यात्रा नसकिँदै गन्तव्यलाई नै गलत करार गरिदियो । बाटो नसकिँदै उपलब्धिको व्याख्या ठीक हो त ? उत्तरआधुनिकताको कमजोरी नै यही हो । सत्यको खोज गर्नुको साटो सत्य नै छैन भन्दियो । जसले जे भन्छ, त्यही सत्य मान्दिनुको अर्थ सत्य नै छैन भन्नु होइन त ? उत्तरआधुनिकताले सत्यको अवधारणा नै भत्काउन खोज्यो ।

उपन्यासमार्फत उत्तरआधुनिकताको आलोचना गर्न खोज्नुभएको हो ? लेखनशैली त उत्तरआधुनिकतावादी खाले छ त !
आलोचना गरेको होइन यार । तर, उत्तरआधुनिकताले 'नगर !' भनेको काममात्र गरेको हुँ । त्यसो त शैलीगत रूपमा 'पैताला'लाई उत्तरआधुनिक भन्न पनि सकिन्छ । तर, सारमा यो तान्त्रिक उपन्यास हो ।

कथा अलि मिस्टिक पनि देखिन्छ नि ?
 मृत्यु र ब्रह्माण्ड संसारका सबैभन्दा ठूला रहस्य हुन् । विज्ञानले मान्छेको आयु त बढाउँदै लगेको छ, तर मृत्युलाई रोक्न सकेको छैन । मान्छेको पैतालाले चन्द्रमा कुल्चेको छ, मंगल र अन्य आकाशीय पिण्डमा पनि आँखा लगाइरहेको छ, तर ब्रह्माण्डको विशालता र यसको उत्पत्ति रहस्य तत्काल छिनोफानो लगाउने ल्याकत देखाएको छैन । मैले यही रहस्यको संकेतस्वरूप सञ्जीवनी विद्या र एनएचसिक्ससिवाई नामक धातुको परिकल्पना गरेको छु । 'पैताला'को मूलपात्र जोस्मणिले यी दुवै रहस्यको खोजमा निस्केको छ ।

सञ्जीवनी किन नि ?
धर्मले देह मर्छ तर आत्मा मर्दैन भन्छ । तर, हामी मरे पनि हाम्रा अंगहरू जीवित मान्छेलाई ट्रान्सप्लान्ट गर्न मिल्छ त ! शरीर त मर्दो रहेनछ नि ! यसले मान्छेलाई सञ्जीवित गर्न सकिन्छ भन्ने आधार तयार गर्छ । सञ्जीवनी दैत्यगुरु शुक्रले पत्ता लगाएको औषधि हो । महाभारतमा यसको प्रसंग छ । भोलि यस्तो औषधि बन्दैन भन्ने के छ ? रामायणको पुष्पक विमानको कल्पना अहिले सकार भयो त ! विज्ञानको विकाससँगै मानिसको आयु बढ्दै गएको छ । वैज्ञानिकहरूका अनुसार मान्छेलाई अमोर्टल बनाउन सम्भव छ । इमोर्टल चाहिँ छैन ।

अनि एनएचसिक्ससीवाई ?
यो ब्रह्माण्ड उत्पत्तिको रहस्यसँग सम्बन्धित छ । वैज्ञानिकहरूले महाविस्फोटबाट ब्रह्माण्ड निर्माण भएको भन्छन् । नेबुलाहरूको संयोजनबाट बनेको सूर्य अझै तातो छ । तर, पृथ्वी भने किन चिसो भयो ? मैले सोचेँ, जसरी तातो हुन कुनै बलिरहेको बस्तु चाहिन्छ, चिसो हुन पनि त्यस्तै केही सर्त आवश्यक पर्छ । केही त्यस्तो तत्व हुनुपर्छ जसले एन्टिएलिमेन्टको गुण देखाउँछ । तापको साटो चिसोपना निर्माण गर्छ । एनएचसिक्ससीवाई त्यस्तै तत्व हो ।

 फेरि तपाईं त उपन्यासमा माक्र्सवादलाई पनि तन्त्रसँगै दाँज्नुहुन्छ !
 माक्र्सवादलाई भन्दा पनि वामपन्थी पार्टीहरू तान्त्रिक हुन्छन् भनेको हो । तन्त्रको कुरा गर्दा सँगसँगै मन्त्र र यन्त्र पनि सम्झनुपर्छ । मन्त्र भनेको शब्द, नारा, विचार हो । जस्तै, 'संसारका मजदुरहरू एक हौं' भन्ने मन्त्र हो । त्यसको आधारमा बन्ने संगठन, संरचना, ज्यामिति चाहिँ यन्त्र हो । अब जुन विधि लगाएर नाराले संगठन निर्माण र संगठनले क्रान्ति गरिन्छ, त्यो विधि भनेको तन्त्र हो । त्यसैले म माक्र्सवादलाई संसारको पाँचौं धर्म भन्छु र कार्ल माक्र्सलाई भगवान् भन्छु ।

अब, लेखनको कुरा गरौं । तपाईंले त विज्ञान-उपन्यास लेखेको भए जाति हुने ! तन्त्र नै किन ?
 तन्त्र भनेकै विज्ञान त हो नि ! 'विज्ञान भैरव तन्त्र' भन्ने त तन्त्रको मूल किताबै भयो ।

 कति समय लाग्यो लेख्न ?
 अन्तिम अध्याय लेखेको त १० वर्ष पहिला नै हो । त्यतिबेला छोटो कथाको रूपमा थियो । ठ्याक्कै उपन्यास लेख्न सुरु गरेको त यही असोजमा हो । फागुनको पहिलो हप्तामा सकेँ । सरजामको जोहो भने पहिले नै भएको थियो ।

 सरजाम जोहो गर्न कति समय लाग्यो ?
३७ वर्षको भएँ । ३७ वर्ष नै लाग्यो ।

जेहोस् नेपाली साहित्यमा नयाँ खालको उपन्यास आयो भन्न मिल्छ नि- तान्त्रिक उपन्यास ?

 यसरी विधा निर्माण भयो भने नयाँ भन्न मिल्ला । नेपालमा खोज-उपन्यास खासै लेखिएन । सिद्धार्थ, किम, आल्केमिस्ट जस्तै कुनै रहस्यको खोजमा निस्कने टाइपको उपन्यास हो 'पैताला' ।

 तपाईंको जस्तै मिस्टिक कुरा त कुमार नगरकोटी पनि गर्नुहुन्छ नि !
 कुमार दाइ मेरो प्रिय लेखक हो । नेपाली साहित्यमा उहाँले मिस्टिक स्कुल नै खडा गर्नुभयो । 'पैताला' पनि एउटा मिस्टिक उपन्यास नै हो । धर्म, दर्शन, र विज्ञानको समष्टि नै तन्त्र हो ! मिस्टिक नहुने कुरै भएन । तर, म मिस्टिक कुरालाई मिथक बनाउने प्रयास गर्छु र त्यसलाई अड्याउन मिथकहरूकै मनीखाँबोमा अढेस लाग्छु ।

 यो तहको कल्पनाशीलता र प्रयोग बुझ्ने रिडरसिप विकसित भइसकेको छ ?
छ नि । किन नहुने ? तर, सानो छ । 'पैताला'लाई बुझनीय र आम पाठकको पहुँचमा पुर्‍याउनका लागि मैले मेहनत निकै गरेको छु । बुझाइ र व्याख्या अलग हुन सक्ने सम्भावना भए पनि 'पैताला' पठनले सामान्य पाठकलाई पनि मज्जा दिनेछ भन्ने विश्वास छ । अलि गम्भीर पाठकले गम्भीरतापूर्वक नै पढिदेलान् भन्ने आशा पनि छ ।

Read More

‘पैताला’ लेखन–परम्परामाथिको प्रश्न हो –गनेस पौडेल

समाधान दैनिकका लागि उपन्यास ‘पैताला’मा केन्द्रित रहँदै मन क्षेत्रीले गर्नुभएको संक्षिप्त वार्तालाप । 

१. तपाईको आउँदो उपन्यास ‘पैताला’ कस्ता मानिसको पैताला हो ? 

‘पैताला’ खासमा कुनै प्रकारका मान्छेको कथा होइन । यो मान्छे मात्रको कथा हो । मान्छे भनेको फगत सामाजिक यर्थाथ मात्र होइन । मान्छे आफैं एक मिथ हो, एक कल्पना हो, एक अवधारणा हो । यसैको फेरोमा लेखिएको छ ‘पैताला’ । त्यसो त समाज–व्यवहारका सामान्य घटना–परिघटना यथार्थजस्तो भएर उपन्यासमा आएका छन् । त्यो स्वभाविक पनि भइहाल्यो । तर यसको कथा विधान नै तान्त्रिक र पराभौतिक छ । उपन्यासको मुल कथा भनेकै ‘कथा वाचन’ हो । एकर्थ यो कथावाचन माथिको प्रयोग पनि हो ।

२. पछिल्लो समयका केहि उपन्यासलाई हेर्ने हो भने पाठकले चिनेको, सुनेको, भोगेको वा साक्षी बसेको कथानकमा केन्द्रित उपन्यासहरुको वाहुल्य छ । के ‘पैताला’ पनि त्यस्तै हो या भिन्न छ ?

उपन्यास लेखनमा ४ कुरा अत्यन्तै महत्वपूर्ण हुन्छन् । समय, स्थान, पात्र र घटना । यी ४ वटा आयामबाट नै तपाई संसारका सबै फिलोसोपीलाई हेर्न सक्नुहुन्छ । समय भनेको २ वटा घटनाबिचको दूरी न हो । तर घटना घट्नलाई स्थान चाहिन्छ । घटना घटाउने पात्र पनि चाहियो । यिनै चार आयामको संयोजनले कथा बग्छ । यिनै चार आयाममाथिको कल्पना नै खासमा सिर्जना हो ।
हाम्रो कथावाचनले घटना र पात्रमाथि मात्रै कल्पना थोपर्यो । स्पेस र टाइममा खास कल्पना हुन सकेन । के घडी र क्यालेन्डरले बदल्ने समय नै समय हो ? के सबैको समय एउटै गतिमा बग्छ ? जस्तो कि तपाईको र मेरो समय सँगसँगै त चल्दैन नि ! तपाईलाई कति धेरै काम गर्नु छ होला, मलाई रेस्ट नै रेस्ट छ । समयसँग जब चेतना मिसिन्छ, सबैको समय समान गतिमा चल्दैन् । एउटा कालखण्डबाट अर्को कालखण्डसम्म जब हामी पुग्न सक्दैनौ नि, एउटा घटनाबाट अर्को घटनामा जब हामी पुग्न सक्दैनौ नि ! त्यहाँ दुइवटा सामाजिक घटनाहरू घटेका हुँदैनन् । जब क्यालेन्डर बदलिन्छ तर अवस्था उस्तै हुन्छ  तब त्यहाँ कुनै सामाजिक घटना घटेको हुँदैन । त्यहाँ समय पग्लिन्छ । बिलाउँछ । हराइजान्छ । के राणाकालिन १०४ बर्षसम्म नेपालको समय डिजोल्भ भएन ? सात सालपछि ३० बर्षसम्मको समय कोल्याप्स भएन ?  समय भौतिक आयाम मात्रै होइन, यो एउटा चेतनाको आयाम पनि हो ।
समयको अवधारणामाथि पनि प्रयोग गरौँ न अब ।
समय मात्रै होइन घटनाहरूमाथी पनि तपाई खेल्न सक्नुहुन्छ । यस्तो कुन कथा तपाईले पढ्नुभएको छ जसलाई पढिरहँदा तपाईँको मनमा समाजकै अरु कसैको चित्र आउँदैन ? जब तपाईँ विधवाको कथा पढ्नुहुन्छ, गाउँकी कुनै एकल महिलाको चित्र मनमा आइहाल्छ । कुनै बोक्सीको, भ्रष्ट नेताको, मजदुरको कथा पढ्दा तपाईँको दिमागमा समाजकै कुनै कुनै यथार्थ पात्रको चित्र आउँछ । लेखकले बनाएको चरित्रभन्दा पनि तपाईँले पहिल्यै समाजमा देखेको पात्रको चित्र तपाईँको दिमागमा सबल भएर आउँछ । यो त कल्पना भएन नि ! यो त फोटो कपि पो भयो ।
विपिको सुम्निमा पढ्दा तपाईले कसलाई संझिनु भो ? महाभारतको कृष्ण वा अर्जुन पहिलोपटक पढ्दा तपाईँको दिमागमा को आयो ?  नगरकोटीको मिस्टिकाले तपाईलाई कसको याद दिलायो ? सरुभक्तको प्रशान्तको चित्र कोसँग मिल्छ ? यसरी घटना र पात्र रचनामा नयाँ कल्पना गर्न सकिँदो रहेछ नि त !
‘पैताला’मा समय, स्थान, घटना र पात्रको अवधारणामाथि कल्पना गरेको छु । यी चारै आयाममा पराकल्पना छ ।  म यसलाई स्वैरकल्पना भन्दिनँ, पराकल्पना भन्छु । त्यसकारण यो कुनै समयको कथा पनि होईन । कुनै भूगोलको कथा पनि होइन । कुनै पात्रको कथा पनि होईन र यो कुनै सामाजिक घटनाहरुको कथा पनि होइन ।

३. तपाईले गरेको पराकल्पनामा पैताला नै किन त ?

मलाई सदैव के लाग्थ्यो भने ‘पैताला’ कथावाचनको प्रमुख अंग–बिम्ब हो । त्यसो त शास्त्रीय भौतिकवादीहरूले टाउकोलाई सत्य माने । नाक, कान, आँखा, छाला र जिब्रोले जे भोग्छ, त्यही सत्य । जब औधोगिक क्रान्ती भयो, पुँजीवादको विकास भयो । बजारको खोजमा निस्केका देशले संसारभर उपनिवेश फैलाए । यसले युद्धहरू जन्मायो जसको क्रम अझै पनि छ । त्यो बेला सत्य टाउकोबाट खसेर गर्धनमा आयो । मान्छेको गर्धन काट्ने र उपनिवेश फैलाउने ।
उपनिवेशकालको उपज विश्वयुद्धको क्षतिपछि मान्छे निरास भयो । हतास भयो । अस्तित्वाद र विसंगतिवाद मौलायो । विभत्सता देखेर मानवता जाग्यो । संयुक्त राष्ट्र संघ बने । जेनेभा सन्धी भयो । मानव अधिकारका कुरा आए । त्यो बेला समाजको सत्य छातीमा अर्थात हृदयमा झरेर आयो । तर त्यो बेलासम्ममा माक्र्सवादको विकास भैसकेको थियो । उनले सत्य छातीमा होइन त्योभन्दा अझ तल पेटमा अन्तरनिहित हुन्छ भने । माक्र्सले भने कि, समाजमा २ थरिका अर्थात भोका र अघाएका मान्छे हुन्छन् र यिनैको द्वन्द्वबाटै सत्य पटाक्षेप हुन्छ । उता कार्ल माक्र्सकै छेकलमा सिग्मण्ड फ्राइडले सत्यलाई पेटभन्दा पनि अझै तल ओरालिसकेका थिए । उनी भन्थे, सिर्जनात्मक सत्य पेटमा होइन, यौनाङ्गमा हुन्छ ।
यसरी टाउकोबाट ओर्लिदैँ ओर्लिदै सत्य यौनाङ्गामा आयो तर त्यसपछि अझै तल कहिल्यै झरेन । एक्कासी उत्तरआधुनिकता पो आयो । जसले पहिले स्थापित सबै सत्यलाई जथाभावी भत्काइदियो । सत्यको लय नै भत्काइदियो । सत्यको खोजलाई नै अपहेलना गर्न थाल्यो । सभ्यताको योभन्दा ठुलो विडम्बना के हुन्छ ? उत्तरआधुनिकता खासमा विसंगतीवादकै पराकाष्ठा हो । निहिलिज्मकै एक्टेन्सन मात्रै हो ।
मलाई के लाग्थ्यो भन्दा, सभ्यता विकासको मुल सत्य बरु पैताला पो हो । मान्छेको पैताला र जमीन बिचको सम्वाद नै सृष्टिको आदिम कथा हो । मान्छेले जब नयाँ भूगोलमा पैताला टेक्छ, त्यसको कथा सुनाउने सक्सकी पलाइहाल्छ । कसलाई सुनाउँ कसलाई सुनाउँ हुन्छ । हेर्नुस त, लाहुरेबाट घर फर्केकाहरूले कस्तरी सुनाउँछन् कथा ? पैताला कथा वाचनको मुल स्रोत हो । मैले उपन्यासमा यही सत्यलाई बुन्ने प्रयास गरेको छु । जबसम्म कुनै नवीन जमिनसँग तपाईको पैतालाले संवाद गर्दैन नि, त्यो ठाउँको कथा निर्माण हुँदैन ।
मान्छेले गर्न जानेको सबैभन्दा महत्वपूर्ण काम भनेको कथा हाल्नु हो । गाईहरु कथा हाल्दैनन् नि त ! माहुरीहरु कथा हाल्दैनन् नि त ! संवाद मात्रै गर्न सक्छन् । तर, कथा हाल्दैनन् । मान्छेको जिनमा भएको पहिलो विकास कथा हाल्न सक्नु हो । कल्पना गर्न सक्नु हो । यो विकासको स्रोत नै पैताला हो । पैतालामा नै मानिस हुनुको सत्यको आदिम सत्य लुकेको छ ।
म चाहन्थे यस्तो उत्तरआधुनिक शैलीको किताब लेखुँ जसले उत्तरआधुनिकताकै अवधारणालाई भत्काउन सकोस् । ‘पैताला’ त्यसैको सानो प्रयास हो ।

४. तपाईको दर्शनको रुपान्तरण उपन्यासमा कसरी भएको छ ? 

यो सस्पेन्स नै राख्दा राम्रो हुन्छ होला । नत्र किताब बिक्दैन भनेर प्रकाशक रिसाउला । त्यसो भयो भने मलाई बोर हुन्छ ।
संसारका हरेक धर्ममा एउटा चिज छ ः तीर्थाटन् अर्थात तीर्थ यात्रा । मानिसहरू ४ धाम जान्छन् । मक्का–मदिना जान्छन् । लुम्बिनी जान्छन् । तीर्थाटनको अर्थ मानिसहरुका पैताला त्यहाँ पुगोस् भन्ने त हो नि ! पैतालाको मुलभुत चरित्र के हो भने नि यो कल्पनाशील हुन्छ । यो उक्साउने खालको पनि हुन्छ, हुटहुटी जगाइदिने खालको । नयाँ जमिनलाई कुल्चने उत्कण्ठा आत्मपरिचयको आदिम उत्कण्ठा पनि हो । नयाँ जमिन कुल्चँदै गर्दा मान्छेले आफ्नो परिचय पनि भेटिरहेको हुन्छ, आफुलाई पनि भेटिरहेको हुन्छ ।
पैताला यस्तो अङ्ग हो जसले (परा)भौतिक र (परा)अध्यात्मिक ४ वटै खोजलाई क्यारी गरेको छ । हामी त्यहाँसम्म किन नपुग्ने ? फ्रायडको यौनाङ्गमै अड्किएर हामीले किन सत्यको खोजलाई डिस्ट्रक्सन गर्ने ?
अर्को तर्फ पनि छ कुरा । पूर्विय दर्शनले तन्त्र, मन्त्र र यन्त्र भन्छ । तन्त्र भनेको विधि हो । मन्त्र भनेको शव्द वा ध्वनी हो । यन्त्र भनेको साधन हो, ज्यामिती हो । मानिसहरु मन्त्रमा विश्वास नगर्न सक्छन् । तर कोही कसैले गाली ग¥यो भने त रिस उठ्छ नि ! कसैलाई ‘आहा ! कति राम्रो ।’ भन्यो भने मख्ख पर्छ कि पर्दैन ? शव्दमा प्रभाव छ, शक्ती छ । तर मन्त्रलाई विधिपूर्वक भनियो भने मात्र त्यसले असर देखाउँछ । यी दुईको प्रयोग कसरी गर्ने भन्ने जुन तरिका खोजिन्छ नि त्यो तन्त्र हो ।  कथालेखन पनि एउटा विधि त हो नि ! तन्त्र त हो नि !
मैले पैतालाको दर्शनलाई तान्त्र, मन्त्र र यन्त्रले निर्माण गरेको छु । यो तान्त्रिक उपन्यास हो ।
अर्को कुरा हामीले अहिले नेपाली आख्यानको एउटा युग सकिएको मान्नै पर्छ । युग सकिएको भएपनि हामीले यसलाई त्यसै जबरजस्ती लत्र्याई रहेका छौँ । मरिसकेको मान्छेलाई भ्यान्टिलेटरमा राखेर जोगाएजस्तो । जबसम्म हामीले यो सत्य स्विकार्न सक्दैनौ तबसम्म अर्को युग शुरु नै हुँदैन । जब हामी कुनै युग अन्त्य भएको घोषणा गर्छौँ, त्यो बेला नयाँ युग सुरु भएको घोषणा पनि सँगसँगै आउनै पर्छ । ईश्वर–मृत्युको घोषणापछि जुन क्याओस आयो, त्यसलाई पुर्न नै नित्सेले परामानवको परिकल्पना गर्यो । राजसंस्था हट्ने तर गणतन्त्र नआउने भयो भने के हुन्छ ?
बिपि कोइरालापछि हालसम्म लेखिएका उपन्यासलाई तीनको चरित्रगत दृष्टिकोणबाट हेर्ने हो भने हामीले नसुनेका कथा कहिल्यै पढ्नै पाइएन । म अधिकाँसको कुरा गर्दै छु । सबैको होइन । उस्तै टेक्निक, उस्तै पात्र, उस्तै समय, उस्तै भूगोल, उस्तै घटना ! यो दिनदिनै घिरौलाको तरकारी खाएजस्तो भयो । जब हामी घिरौला नखाने निर्णय गर्छौ तब लौकाको जोहो गर्ने सामथ्र्य पनि देखाउनु पर्छ । ‘पैताला’ घिरौलाको बिकल्पमा लौका उपन्यास हो ।
कम्तिमा एउटा लौका–प्रश्न हो । नेपाली कथा लेखन परम्परालाई अब प्रश्न चैं गर्नै पर्छ ।
..रोक्दै,
उसो भए पैताला अहिलेको लेखन परम्परामाथिको प्रश्न हो  ?
एड्ज्याक्ट्ली, प्रश्न हो । यो कुनै सामज र घटनामाथिको प्रश्न होईन । लेखन परम्परामाथिकै प्रश्न हो ।

५. पाठक तयार छन् त तपाईको यो प्रश्नसंग ? तपाईको यो प्रश्न ठिक छ भनेर कसले भनिदिने ?

म आफैं पाठक हुँ । म त तयार छु ।
खासमा मलाई उपन्यास लेख्ने कुनै रहर या मुडै थिएन । जब मेरा प्रश्नहरू लेखकले सोधिदिएनन्, अनि म प्रश्न बोकेर उभिएको हुँ । अरु कसैले उभिदिएको भए, म कहिल्यै लेख्दिनथेँ । लेख्नै पर्छ भन्ने के छ ?
हामीले यस्ता कथा लेख्यौँ जो तपाईलाई कथा पढ्नु पहिल्यै थाह हुन्छ । मान्नुस् कसैले छाउप्रथाको बारेमा लेख्यो । बादी महिलाको बारेमा लेख्यो । विधवाको बारेमा लेख्यो । बोक्सीको बारेमा लेख्यो । हामी के के न होला भनेर पढ्छौँ तर हामीले पहिल्यै समाजमा पढिसकेका कथालाई रिभिजिट मात्रै गर्छौँ । बचाउमा भन्छौँ साहित्य समाजको ऐना हो । तर साहित्य समाजको ऐना हो कि आफ्नै सेल्फको ऐना हो ? साहित्यमा समाज खोज्ने हो कि आफूलाई ? कि समाज र आफू दुबै कुराभन्दा परको अर्को सत्य खोज्ने हो ?
जब रिपिटेशनबाट झर्को लाग्छ, अनि सोच्छौँ हामी, फेरि अर्को किताब केका लागि पढ्ने ? पाठक आफैमा ठूलो लेखक हो । नलेखिदिएको पो हो त ! थाहै नभएको त होइन नि !
मैले उभ्याएका प्रश्न हुन वा अरु कसैका कुनै पनि प्रश्नलाई ठिक वेठिक भनिदिने को हो ? प्रश्नहरू खोजका खातिर जन्मन्छन् । ठिक र बेठिक छुट्टिनका लागि जन्मन्नन् । चन्द्रमामा मान्छे पुग्नु ठिक हो कि वेठिक ? सगरमाथामा पैताला टेक्नु के हो ? तपाईको प्रश्न बजारका लागि हो भने पनि यो वेक्कारको सवाल हो । लेखकले कहिल्यै पनि बजार हेरेर लेख्दैन, लेख्नु हुँदैन् । कल्पनाशिलहरुको अर्कै संसार छ । रिडरसिप भनेको यो वा त्यो लेबलबाट भन्ने हुँदैन् । साँचो पाठकले पठन हेर्छ, ठिक बेठिक हेर्दैन ।

स्रोत : समाधान दैनिक, बैशाख २७. २०७३

Read More

प्यारो पोखरा : सिर्जनात्मक सहर

नेपाल नामको टीकी पैरिन्छिन् जो वसुन्धरात्यै टीकीको पनि टीकी हो यो सुन्दर पोखरा।--मुकुन्दशरण उपाध्याय, 'प्राकृत पोखरा

पृथ्वीको कुनै कुनो सौन्दर्यविहीन छैन। हिमाल अन्त पनि छन्। ताल पनि छन्। पहाड छन्, खोलानाला छन्। फाँट छन्। अनेकन संस्कृतिले झपक्क बलेका गाउँबस्ती छन्। तर जसरी पोखरामा सबथोक 'जक्स्टोपोज्ड’ छन्, अन्यत्र छैनन्। त्यसैले त पोखरा, पोखरा भएको हो। 
उसो त पोखरा भनेको भूगोल हुँदै होइन। प्रशासनिक हिसाबले 'पोखरा’ परिभाषित हुनै सक्दैन। एउटा नगरका रूपमा कहलाइनुअघि पनि पोखरा थियो। तर त्यो पोखरामा अहिलेको लेकसाइड पर्दैनथ्यो न सराङकोट पथ्र्यो। न पथ्र्यो ढुंगेसाँघु र कुँडहर फाँट। प्रशासनिक परिभाषाले न बेगनास र रूपा ताल पोखराका हुन्छन् न कविशिरोमणि पोखेरेली दरिन्छन्। जुन बेला 'प्राकृत पोखरा’का लागि मदन पुरस्कार पाए त्यस बेलासम्म स्वयम् मुकुन्दशरण पनि प्रशासनिक हिसाबले पोखरेली थिएनन्। पोखराले भौगोलिक परिभाषालाई खारेज गर्छ र गरिरहेको छ। 
उसो भए पोखरा के हो? पोखरेली को हुन्? खासमा पोखरा भनेको सहर होइन, सौन्दर्य हो। भूगोल होइन, संस्कृति हो। संस्कार हो। सिर्जनात्मकता हो। पश्चिमको नीलगिरिदेखि पूर्वको मनासलुसम्म फैलिएको हिमालले सिँचेको कृषिसंस्कृतिका उपासक प्राय: एउटै लबजमा बोल्छन्, उस्तै अन्न उमार्छन् र खान्छन्, उस्तै गीत गाउँछन्, उस्तै नाच्छन्। उस्तै हाँस्छन्, उस्तै रुन्छन्। यो उस्तै जो गर्छन् ती पोखरेली हुन्। 
आदिकालदेखि अहिलेसम्म पोखराले महानतम सर्जक जन्माएको छ। यहाँ आएका महानतम सर्जकलाई प्रेरणा दिएको छ। पोखराकै सुन्दरताबाट मोहित भएर ऋषि वात्सायनले जीवनको अन्तिम समय यतै बिताएको योगी नरहरिनाथले बताएका छन्। प्रेमर्षि वात्सायनले बसोबास गरेको तपोभूमिलाई आजकल 'वात्सायन घाट’ भनिन्छ जहाँ दुर्घटनावश पोखराको फोहोर विसर्जन गरिन्छ। चिसाखोलामा कश्यप ऋषिको आश्रम रहेको र उनकै नामबाट 'कास्की’ भएको विश्वास गर्नेहरू पनि छन्। यस्तै रजनीश ओशोका प्रथम संन्यासीमध्ये एक योग चिनमयले नेपालमा 'कम्युन’ खोल्न पोखरा नै रोजे। यस्तै जापानी भिक्षु इकाई कावोगोजीले शतकअगाडि पोखरा आएर यसको सौन्दर्य वर्णन गरेका छन्। 
प्रख्यात अध्यात्मिक नियात्रा पुस्तक 'द स्नो लियोपर्ड’ लेखक पिटर म्याथिसन, कवि तथा नियात्राकार विलफ्रिड नोयर; कर्णेल जिमी रोवोर्टस, एडी कोक्सजस्ता प्रसिद्ध लेखकका मुख्य कृतिमा पोखरेली सौन्दर्यको प्रभाव पाइन्छ। विलफ्रिड नोयर तिनै नियात्राकार हुन् जसले 'भर्जिन’ हिमाल माछापुच्छ्रेको १५० मिटर मुन्तिरसम्म आरोहण गरेका थिए। टोनी हेगन, ओलेग पोलुनिन, बिल टिलमन आदिको पैताला र चेतनाले पोखराको सौन्दर्य नापेको पनि उहिल्यै हो। क्रिस बोनिङटनको 'अन्नपूर्ण साउथ फेस’ पनि पोखरेली सौन्दर्यकै एउटा दस्ताबेज हो। लेफ्टिनेन्ट कर्णेल जेम्स ओवेन मेरिओन रोबटर््सलाई नेपाली ट्ेरकिङका पिता मानिन्छ। ब्रिटिस म्युजियमका लागि चरा संकलनहेतु पचासकै दशकमा पोखराको सेरोफेरो नापेका उनी यसकै मोहिनीमा यतै बसे। जीवनको अन्तिम श्वास फेवा किनारमा फेरे। उसो त अन्नपूर्णमा पहिलो पाइला टेक्ने मोरिस हर्जोगबिना पोखरेली सौन्दर्यको पश्चिमेली वर्णन अपूरो हुन्छ। पोहोर साल नेपाल लिटरेचर फेस्टिबल उद्घाटन गरेका युद्ध–संस्मरण लेखक जेपी क्रस पोखराको सुन्दरताले यति तानिए कि चालीस वर्षदेखि यतै बसिरहेका छन्। 
डा. केआई सिंहको संयुक्त प्रजातान्त्रिक पार्टीको पोखरा महाधिवेशनमा शिक्षामन्त्रीका नाताले महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा आएका थिए। बूढापाका साहित्य अनुरागी सम्झन्छन्, साँझको सांस्कृतिक कार्यक्रममा उनले 'नीलकाँडा’ शीर्षकको कविता वाचन गरेका थिए। सम्भवत: पोखरा बसेर लेखिएको महाकविको कविता त्यही मात्रै हो। संयोग वा प्रभाव जे होस्, पोखराबाट फर्केपछि देवकोटाको सौन्दर्य चिन्तन र आध्यात्मिक जीवनमा ठूलो परिवर्तन आएको देखिन्छ।
वामपन्थी लेखक गोकुल पोखरेलदेखि कलाकार चन्द्रमानसिंह मास्केसम्मलाई पोखराको सौन्दर्यले छोएको थियो। मास्केले पोखरामा तीनवटा चित्र बनाए। १९८२ सालमा आएका उनले ताल बाराही र बिन्ध्यवासिनीसहित एक पोखरेली व्यापारीको पोट्रेट पनि बनाएका थिए। 
कवि तीर्थ श्रेष्ठका अनुसार ईश्वर बल्लभ, बालकृष्ण सम, माधव घिमिरे तारन्तार पोखरा आइरहन्थे। भीम दर्शन रोक्का र भैरव अर्याल त लगभग आधी पोखरेली भएरै बाँचे। नन्दलाल पाण्डे, आईबी मल्ल, ललित शाही, भगतसिंह बक्दास, मनोरञ्जन जोशी, शैलेन्द्र साकार, हरि अधिकारी, नगेन्द्रराज पौडेल, केन्द्र माझी, जैनेन्द्र जीवन आदि सर्जक पनि जागिर सिलसिलामा पोखरा आएका थिए। पोखराको सिर्जनशीलतामा यिनीहरूको संलग्नता स्मरणीय ठान्छन् कवि श्रेष्ठ। जागिरकै सिलसिलामा पोखरा आएका मोहन घिमिरेले लेखनाथ पौडेलको नाममा तात्कालीन अर्घौं अर्चलेलाई 'लेखनाथ गाउँ पञ्चायत’ बनाइदिए जसको जगमा पछि लेखनाथ नगरपालिका नै स्थापित भयो।

जब हामी पोखरालाई 'नगर’भन्दा फराकिलो पार्छौं, त्यसले समेट्ने सेरोफेरो मस्र्याङ्दीदेखि कालीगण्डकीसम्म हुन्छ। यो क्षेत्रलाई 'बृहत् पोखरा’ अवधारणामा आजकल 'डिस्कोर्स' गरिन्छ। यसैले स्थापित गर्छ, नेपाली कला–साहित्यमा पोखराको प्रभाव। आदिकवि भानुभक्त, कविशिरोमणि लेखनाथ, राष्ट्रकवि माधव घिमिरे, भूपी शेरचन, लोककवि अली मिया, मुकुन्दशरण उपाध्याय, जनकविकेशरी धर्मराज थापा, झलकमान गन्धर्व, विजय बजिमय, सरुभक्त, तीर्थ श्रेष्ठ, दुर्गा बराल वात्सायन, क्षेत्रप्रताप अधिकारी, चेतन कार्की, नारायण वाग्ले, मञ्जुश्री थापा, नवराज कार्की, उषा शेरचन, सरिता तिवारी, प्रकट पगेनी, हरिदेवी कोइराला, अमृत गुरुङ, विवेक श्रेष्ठ, कर्ण दास, विनोद बानिया, रोशन शेरचन, अमर न्यौपाने, सरस्वती प्रतीक्षा, भूपिन, माधव वियोगी, ईश्वरमणि अधिकारी, दीपक समीप, शरण आँसु र सुरेश प्राञ्जलीसम्म फैलिएको पुस्तान्तरमा पोखरेली सौन्दर्य–संस्कृतिको उच्च प्रतिफल छ। यो फेहरिस्तमा जति गर्दा पनि छुट्ने कति छन्–छन्। पोखरेली सर्जकहरू जुनजुन कुनामा जुनजुन समयमा बसेर सिर्जनामा लागेका भए पनि तिनले पोखराको प्रभावलाई देशभर पुर्‍याउन योगदान गरेका छन्। पोखरेली सौन्दर्यले शब्द, रङ्ग र संगीतका सबै क्षेत्रका राष्ट्रव्यापी प्रभाव पारेको छ। नेतृत्व गरेको छ। गन्तीमा राख्दा 'मोनोटोनस’ हुने गरी सर्जक जन्माएको छ पोखराले। यी सबै सर्जकलाई तुलामा राखेर हेर्दा पोखराको वास्तविक वजन देख्न सकिन्छ, पूरा देशको सापेक्षमा। यस्तो भार जसलाई पन्छाएर हेर्दा चौथाइ खण्ड पनि बाँकी रहन्न। त्यसैले पोखरा कला, साहित्य र संगीतको मोफसल होइन, केन्द्र हो।

कला, साहित्य र संगीतको क्षेत्रमा करियर खोज्न ठूला सहर पस्ने परम्परा नयाँ होइन। पोखरा इतिहासमा र अहिले पनि काठमाडौं पसेको छ, नपसेको होइन। तर पोखरा काठमाडौं मात्रै होइन, देशदेशावर जहाँजहाँ पसेको छ, रङ फेरेर पसेको छैन। त्यहाँको रङलाई पनि बदल्ने सामथ्र्य बोकेर पसेको छ। पछिल्लो समय पोखराले काठमाडौं पस्नमा होइन, पोखरामै बसेर सिर्जना गर्न रुचाएको छ। पोखराले कहिल्यै 'स्पेस' खोजेन बरु 'स्पेस' निर्माण गर्‍यो। आफ्ना लागि पनि अरूका लागि पनि। यो पोखरेली वाङ्मयिक संस्कारको एक विशेषता हो।

कास्की जिल्लामा मात्रै तीन दर्जनभन्दा बढी वाङ्मयिक संस्था क्रियाशील छन्। सेरोफेरोका जिल्लामा यस्तै क्रियाशीलता उच्चकोटिको छ। वाङ्मयिक संस्थामा जेठोमध्येको पोखरेली युवा सांस्कृतिक परिवार होस् या कान्छोमध्येको र्‍यान्डम रिडर्स सोसाइटी, देशका कुनै पनि कुनाका सर्जकले चिनेका र सुनेका नाम हुन्। गुणस्तरीय र इमानदार क्रियाशीलताबिना यस्तो वाङ्मयिक 'ब्रान्डिङ’ सम्भव हुन्थेन। कला, साहित्य, संगीत, नृत्य, गायन, नाटक, सिनेमा आदि सिर्जनविधालाई शिरमा थापेर स्थापित यस्ता संस्थाकै कारण पोखराबाट यतिका सर्जक विकसित हुन सकेका हुन्। हिजो साहित्यको अँध्यारो युग छँदै रुद्रराज पाण्डे जागिरे भएर भएर पोखरा आउँछन्, यतैका विष्णुहरि पौडेलसँग मित लाउँछन् र भन्छन्, 'पोखरा मेरो पनि घर हो।’ प्रख्यात गायक अरुण थापा पोखरा आउँछन्। यहाँ आएपछि मात्रै आफू गायक भएको पत्तो पाउँछन् र भन्छन्, 'मबाट गायक जन्माउने आमा हो पोखरा।' स्वरसम्राट् नारायण गोपाल पनि प्रेमिका पेमला बोकेर यतै आएका हुन्, अपनत्वको खोजीमा। यस्ता उदाहरण थपे उपन्यासै बन्छ।
पोखरा आउने जोकोही सर्जक अतिथि हुँदैनन्, पारिवारिक सदस्य हुन्छन्। आखिरकार पोखरा 
भनेको सहर पनि त होइन। एउटा संस्कार, संस्कृति र सभ्यता जो हो।

Published Originally at: 

http://kantipur.ekantipur.com/printedition/news/2016-12-09/20161209115001.html
Picture: A painting by Cheryl Sinclair

Read More

सरुभक्तियन शून्यवादी अहमवाद

सत्य यदि प्रमाणित गर्नै पर्ने जिनिस हो भने, यो दुई रेखाको समानान्तर वार्तालाप हो । पदार्थ, ऊर्जा र शून्य पहिलो रेखा हुन् । हाम्रो स्थान र समय भर्ने कुरामा पदार्थ छ, कि ऊर्जा छ, कि दुवै छैनन् अर्थात् शून्य छ । समानान्तर अर्को रेखामा जैविकता, चेतना र अहम् पर्दछन् ।

जैविकता पदार्थ र ऊर्जाको निरन्तर प्रतिक्रिया हो । सबै जीवमा समान चेतना हुँदैन । चेतना जीवमा सन्निहित इन्द्रियहरूको ग्रहणशीलता हो । पदार्थ, ऊर्जा, जैविकता र चेतना सबैलाई हामी ‘मेरो' भनेर स्वामित्व लिन सक्छौं । भागवत गीता भन्छ, ‘जुन कुरा मेरो होइन त्यही अहम् हो ।' जुन कुरालाई हामी मेरो भन्न सक्दैनौं त्यही 'म' हो ।
यसरी ‘शून्य' पदार्थ र ऊर्जाको अनुपस्थिति हो भने अहम् ‘मेरो' अनुपस्थिति हो । यो सनातन पूर्वीय डिस्कोर्स हो । शून्य र अहम्को सरुभक्तीय डिस्कोर्स अलिक फरक छ । उनी दुवैलाई मिसाएर ‘शून्यवादी अहमवाद' को कुरा गर्छन् । सरुभक्तले ‘बोक्सीको आह्वान र घोषणापत्र' नामक आफ्नो तेस्रो कृतिमा शून्यवादी अहम्वादको अवधारणा पहिलोपटक सार्वजनिक गरेका थिए भने त्यसको संशोधन/व्याख्या आफ्नो चौथो कृति ‘इतिहासभित्रको इतिहास' मा गरेका छन् । यही दर्शनको टेकोमा अडिएको प्रसिद्ध कृति ‘पागल बस्ती' तिनताका प्रकाशोन्मुख थियो । आजको यो आलेखमा म सरुभक्तको ‘शून्यवादी अहम्वाद' को सतही व्याख्या गर्छु ।
सरुभक्त आफ्नो दर्शनलाई कुनै चामत्कारिक आविस्कार मान्दैनन् । भन्छन्, मानव जीवन ऐतिहासिक विकासको परिप्रेक्ष्यमा जति सामान्य छ, सम्पूर्ण मानवीय दर्शन र कलागत सत्य अन्वेषण त्यति नै सामान्य हुन्छ । मानवीय वास्तविकता अन्तरिक्षबाट अवतरित हुने नितान्त मौलिक चमत्कार होइन । जस्तो कि बुद्धले जीवन दु:खपूर्ण छ भन्नु अति सामान्य कुरा हो र यही सामान्य कुरामा तथागत ‘बुद्धत्व' अर्थपूर्ण हुन्छ । अनि यौन फ्रायडको मौलिक सिर्जना होइन, वैज्ञानिक विश्लेषण हो । फ्रायड पूर्वको यौन साहित्य फ्रायडपछिको यौन साहित्यभन्दा सुन्दर छन् । पूर्वका रसवाद, ध्वनिवाद, अलङ्कारवाद, रीतिवाद, वक्तौक्तिवाद, औचित्यवाद हुन् या पश्चिमका शास्त्रीयतावाद, स्वच्छन्दतावाद, यथार्थवाद, प्रगतिवाद, विम्बवाद, अस्तित्ववाद तथा विसंगतिवाद आदि कुनै पनि वादहरू सर्वाङ्ग मौलिक नवीनताको दाबी गर्न सक्षम छैनन् ।
उनी शून्यवादलाई अहम्केन्द्रित मानवतावाद मान्छन् र भन्छन्, अहम् केन्द्रित मानवतावादअनुसार असन्तुष्ट मानवीय अहम््ले मानव सभ्यताको स्थापना र विकास गरेको हो । पशुजगत्बाट पृथक् उत्पादनमुखी अहम् चेतना विकास सभ्यताको आधारशिला हो । ‘निम्नतम अहम्बाट विशिष्टतम् अहम्तर्फ उन्मुख हुनु' लाई यथासम्भव अत्यधिक सन्तुष्टि प्राप्तिप्रति लक्षित हुनु भनी व्याख्या गर्दै यही ‘प्राप्ति उन्मुख प्रक्रिया' लाई सभ्यता निर्माण प्रक्रियाको रूपमा अध्ययन गर्दछन् । 'अहम्' बारेको आम बुझाइ ‘तमसो मा ज्योर्तिगमय' सूत्र वाक्यको ‘तमस' समानान्तर स्थिति हो जसमा सम्भाव्य अर्थमा ज्योर्तिगमयतापूर्ण विस्तृतिको सन्धान सुरक्षित हुन्छ । मानवजाति आदिम, बर्बरतापूर्ण युगमा ‘तमस' समस्तर अहम् स्तर सापेक्ष थियो, र आदिम पूर्वजहरू पशुवत् अहम्पूर्वक जीवनयापन गर्दथे । आदिम मानव पशुवत् यौन, भोक, आक्रमण र सुरक्षाको प्रक्रियाहरूमा बर्बरतापूर्वक सापेक्ष हुनु अहम् चेतनाको सबभन्दा तल्लो स्तर हो ।
अहम्को निम्नतम पशुजन्य स्तर स्वीकार्य नभएको कारणले मानिसले अहम्का अभिव्यञ्जना प्रणालीमा विविधता ल्याउन थाल्यो । यसैको फलस्वरूप अहिलेको मानव सभ्यता अवस्था स्थापित छ । सरुभक्तका अनुसार प्रेम, घृणा, भोक र यौन मानव सभ्यता विकासमा प्रमुख अभिव्यञ्जनाहरू रहिआएका छन् । यिनमा परिवर्तन नआएसम्म कुनै पनि साहित्यकार सिर्जनशीलताको पराकाष्टामा पुगेर होमर, व्यास, शेक्सपियर, तोल्सतय हुन सक्छ तर तीभन्दा ‘महान्' हुन सक्दैन । मानवीय अहम् कदापि पनि अहम्मुक्त हुन सक्दैन तर त्यसका अभिव्यञ्जनामा परिवर्तन हुन सकेमा मानवीय अहम्मा आशाजनक परिवर्तन सम्भव छ, स्थापित महानताभन्दा पनि महान हुन पनि सम्भव छ, जसलाई सरुभक्त मानवीय अहम्को ‘परिवर्तन सम्भावना सिद्धान्त' भन्दछन् ।
उनी अहम्लाई प्रभु अहम्, सहिष्णु अहम् र सिर्जनात्मक अहम्मा विभाजन गर्दछन् । सरुभक्त भन्छन् : अहम् चेतनाको विभाजनपछि वर्गीय सामाजिकताको जन्म हुन्छ । त्यसको संघर्षको इतिहास मानव सभ्यताको इतिहास हो । उनका अनुसार कार्ल माक्र्सको वर्ग संघर्षको इतिहास मूलभूत रूपमा अहम् संघर्षको इतिहास हो । वर्ग संघर्षका क्रममा सिर्जनात्मक अहम्ले सहिष्णु अहम्को पक्षमा आफ्नो सिर्जनशीलता उत्सर्गित गर्दछ । ‘क्रान्ति उपासना' सिर्जनात्मक अहम्को प्रमुख विशेषता हो । यो कदापि विद्रोहात्मक वैशिष्ट्यरहित हुन सक्दैन ।
सरुभक्तले ‘अहम् चुम्बकत्वको नियम' को व्याख्या गर्दै भन्छन् भौतिक चुम्बकत्वको नियमविपरीत ‘मानव इतिहासमा समान अहम्हरू आकर्षित हुन्छन् भने असमान अहम्हरू विकर्षित हुन्छन् । मानव इतिहासको विकासक्रममा समान अहमाणु/इगोट्रोनहरू आकर्षित हुन्छन् तर अहम् चुम्बकत्वको नियमानुसार आकर्षण र विकर्षण प्रक्रिया शाश्वत प्रक्रिया होइनन् । इगोट्रोनहरू तबसम्म मात्र आकर्षित रहन्छन् जबसम्म यिनीहरूका अहम् चेतना समान रहन्छन् ।
यिनका विचारमा इतिहासमा प्रत्येक क्रियाका प्रतिक्रिया हुन्छन्, अनुकूल वा प्रतिकूल र इतिहास तबसम्म स्थिर गतिमा रहन्छ जबसम्म प्रतिक्रियाजन्य सन्तुलन हुन्छ । प्रतिक्रियाजन्य असन्तुलनले इतिहासलाई क्रान्तिउन्मुख पार्दछ । न्युटनको नियममा जस्तै अहम् क्रान्तिको नियममा पनि हरेक क्रियाको प्रतिक्रिया हुन्छ तर चालको नियममा जस्तो ‘बराबर तर विपरीत' हुँदैन । इतिहासमा प्रत्येक क्रियाको अनुकूल वा प्रतिकूल प्रतिक्रिया हुन्छ ।
महात्मा बुद्ध, सुकरात, प्लेटो, हिगेल, फेरवाख र कार्ल माक्र्स आदि सबैले गरेजस्तै द्वन्द्वात्मक विधिको प्रयोग सरुभक्त पनि गर्छन् । सरुभक्त आफ्नो ‘द्वन्द्वात्मक खेलवाद' माक्र्सको द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद नभएको बताउँछन् । हिगेल द्वन्द्व न्यायका हिसाबले ‘परम सत्य' प्राप्त गर्न चाहन्छन् । निषेधको निषेध मार्फत उनी दार्शनिक स्पिनोजाको ‘निष्कर्ष नै निषेध हो' लाई उल्टाउँदै भन्छन्, ‘निषेध नै निष्कर्ष' हो । त्यस्तै निषेधको निषेध, विरोधी समागम र गुणात्मक परिवर्तन माक्र्सका विश्लेषण शैलीका आधार हुन् । हिगेल र माक्र्सको ‘वाद' र ‘प्रतिवाद' का द्वन्द्वात्मकतामा जुन ‘संवाद' को विकास हुन्छ त्यो ‘+संवाद' नभएर ‘–संवाद' पनि हुन सक्छ । त्यस्तै इतिहासमा निषेधको निषेध गर्दा अथवा ‘वाद' र ‘प्रतिवाद' ले संघर्ष गर्दा ‘संवाद' स्थापना हुन्छ भन्नु आंशिक (५० प्रतिशत) प्रायिकताको कुरा हो, अर्को पचास प्रतिशत प्रायिकताअनुरूप संवाद नहुन पनि सक्छ । कार्ल माक्र्सको ऐतिहासिक द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद आर्थिक धु्रवीकरणसापेक्ष रहेको छ ।
‘अर्थ' मानवजातिको आविस्कार भएको हुनाले मानवीय चेतनामा ‘अर्थ द्वन्द्व' त हुन्छ, तर ‘अर्थ' बाहेक मानवीय द्वन्द्वका अन्य प्रचुर भूमि छन् । सरुभक्तको द्वन्द्वात्मक खेल प्रणालीले सामान्यता ‘विजय पराजय' को निरपेक्ष भविष्यवाणी गर्दैन तर पनि सिर्जनात्मक अहम्को भूमिका ‘पक्षधरता' को हुन्छ र यही सापेक्षमा साहित्य लेखिन्छ, चित्र कोरिन्छ, मूर्ति कुँदिन्छ र शून्यवादी आदर्श स्थापित हुन्छ । साहित्यिक क्षेत्रमा सिर्जनात्मक अहम््वादिताको सोझो अर्थ साहित्यिक अहम्वादिता हो र साहित्यिक अहम्वादिताको प्राप्ति ‘शून्यता' हो ।
सरुभक्त भन्छन्, ‘म कार्ल माक्र्ससित झन्डै आधा बाटो हिँडेको छु भने फ्रायडसित एक तिहाई बाटो ।' बाँकी आधी बढी बाटो उनको आफ्नो बाटो हो । सिगमन्ड फ्रायडको मानवीय व्यक्तित्वको विश्लेषणअनुसार इद, इगो र सुपरइगोको संगठित सामञ्जस्यतामा मान्छेको वातावरणीय अभियोजन सम्भव हुन्छ । उनी मानवीय मानसिकताको तीन पत्र– चेतन, पूर्वचेतन र अचेतन मनमा अवधारणा प्रस्तुत गर्छन् । साहित्यकार र कलाकारलाई दिवास्प्नद्रष्टा र मनोरोगी सम्झने फ्रायडको विचारमा कलाको स्रोत ‘दमित अवचेतन' हो । दमित, निषिद्ध र कुण्ठित अनुभूतिहरूका उदात्तीकरण, रूपान्तरण र स्वप्निल परिपूर्ति– फ्रायडियन कलाकारिता र सिर्जनशीलताको विश्लेषण-व्याख्या हो । फ्रायडको मानवतावाद ‘यौन केन्द्रित मानवतावाद' हो ।
सरुभक्त भने ‘अहम् केन्द्रित मानवतावाद' को कुरा गर्छन् । फ्रायड ‘यौन ऊर्जा' लाई सभ्यता निर्माणको प्रेरक तत्त्व मान्छन् भने सरुभक्त ‘अहम् ऊर्जा' लाई महत्त्व दिने गर्छन् । फ्रायडको विचारमा सिर्जनात्मक कलाकारिता यौनको उदात्तीकरण हो । सरुभक्तका दृष्टिकोणमा भने, ‘मानवीय अहम्को उदात्तीकरण ।' फ्रायडियन कलाको मूल स्रोत ‘दमित अवचेतन' हो । सरुभक्तको सिर्जनात्मक अहम्वादी कलाकारिताको सुरु ‘असन्तुष्ट अहम् चेतना' हो । सरुभक्त फ्रायडभन्दा ज्यादा एड्लरको क्रियटिभ सेल्फ र जुङ्को कलेक्टिभ इगोको नजिक छन् । जुङ फ्रायडभन्दा व्यापक दृष्टिमा कलागत मूल्य स्थापित गर्दछन् तथापि उनको ‘व्यापकता' संस्कार प्राप्तिमा वा आदिमताको खोजमा सीमाङ्कित भएको छ ।
सरुभक्त आफूलाई दार्शनिक फिक्टेभन्दा फरक दाबी गर्छन् । फिक्टेको विचारमा परम–तत्त्व भौतिक नभएर विशुद्ध आध्यात्मिक हुन्छ जुन वास्तवमा 'आत्मा' वा 'चित्–शक्ति' हो । यो आत्मा ज्ञानरूप हुन्छ, त्यसैले ज्ञाता र ज्ञेय दुवैको सत्ता सिद्ध हुन्छ । उनको विचारमा आत्मा र अनात्मा परमात्माका दुई स्वरूप हुन् र विश्वको तत्त्व नै 'परमात्मा' हो । फिक्टेको ‘परमतत्त्व' का तीन रूप छन् : परमात्मा, जीवात्मा र अनात्मा । आत्माको द्वन्द्वात्मक गति स्वीकार गर्दै फिक्टे अद्वेत आत्मालाई 'पक्ष' र अनात्मा वस्तुलाई 'प्रतिपक्ष' र परमात्मालाई ‘समन्वय' स्वीकार गर्छन् । फिक्टेको दार्शनिकता ‘परम तत्त्व' निरुपित गर्ने अथवा द्वेत र अद्वेतको समन्वय विशिष्टाद्वेत स्वरूप ‘परमात्मा' प्राप्तिमा लक्षित छ । तर सरुभक्तको 'इगो' फिक्टेको जस्तो आध्यात्मिक नभएर विशुद्ध भौतिक हुन्छ ।
सरुभक्तले आफूलाई सात्रसापेक्षमा पनि व्याख्या गरेका छन् । अस्तित्ववादी दार्शनिकहरूको प्रस्थान बिन्दु 'अस्तित्व सारको पूर्ववर्ती हुन्छ' मा सात्र्रको दर्शन पनि स्थापित छ । हिगेलको ‘तर्क नै सत्य हो, सत्य नै तर्क हो' तथा किर्केगार्डको विश्लेषण ‘जीवोमुखी यथार्थ' परिलक्षित भए पनि अस्तित्ववादीहरूले नै ‘अस्तित्वको अस्तित्व' बुझ्न नसकेको दाबी सरुभक्त गर्दछन् । उनी भन्छन् : वस्तुत सात्र्रको 'विइङ' नै ‘अस्तित्व' हो र यही अस्तित्व विइङ (भविता/हुनु) को 'सार' हो । यसर्थमा अस्तित्व नै सार हो, सार नै अस्तित्व हो ।
सरुभक्तका अनुसार सात्र्रको भनाइ 'मान्छे जे होइन त्यो हो, जे हो त्यो होइन' वाक्यमा अस्तित्व 'भएको' मा स्थापित नभएर 'हुनुपर्ने' मा स्थापित छ । यस्तो 'हुनुपर्ने' मानवीयताको 'आदर्श' हो, 'अस्तित्व' होइन । मान्छे 'हुनु' का रूपमा अस्तिगत हुन्छ, त्यसैले अस्तित्वले अस्तित्वको खोजी गर्नुको कुनै तात्त्विक र दार्शनिक अर्थ हुँदैन । सरुभक्त भन्छन्, 'सात्रको 'भविता' ले जीव जगत्को 'नथिङनेस्' बोध गर्छ, तद्पश्चात् 'जड' 'चित्' मा रूपान्तरित हुन्छ । तर मान्छेले सात्र्रद्वारा विश्लेषित अर्थमा 'नहुनु' बोध गर्दैन । ... मानवीय अहम् असन्तुष्टिको निम्नस्तर बिन्दुहरूमा 'नहुनु' झैं भ्रमित हुन सम्भव हुन्छ, तर 'नहुनु' हुन सक्दैन ।'
असन्तुष्ट अहम्–चेतनाले सन्तुष्टिको पथयात्रा नगरेसम्मको अवस्थालाई सरुभक्त 'संक्रमणकालीन अहम्-स्थिति' भन्दछन् । यस्तो अवस्थामा ‘नहुनु' को भ्रम हुन्छ, तर तात्त्विक अर्थमा त्यो 'सन्तुष्टिको वरण' स्थिति हो । सरुभक्त भन्छन् : अहम् (भविता) ले 'सन्तुष्टि पथयात्रा' गरेपछि त्यो ‘नहुनु' जस्तो भ्रम स्वत: हराउँछ । दोस्रो विश्वयुद्धपछिको युरोप (फ्रान्स) मा सात्र्रलाई ‘नथिङ' को भ्रम परेको थियो ।
सात्र्रको विश्लेषण छ : रेने डेकार्टको ‘आई थिङ्क, देयरफर, आई एम' मा जुन चेतनाले 'थिङ्क' गर्छ त्यो र 'एम' (भविता) एउटै होइन । सरुभक्तका विचारमा सात्र्रको तार्किक विश्लेषण यथार्थपरक सुनिए पनि सूक्ष्म दार्शनिक दृष्टिमा सात्र्र 'अनुत्तीर्ण' छन् । भविता अहम्को प्राथमिक स्व: घोषणा हो, र अस्तित्व अहम्–घोषणाको व्यञ्जना हो । यस अर्थमा 'अहम्' र 'चेतना' बीच विभाजन रेखा खिच्न सकिँदैन । अहम नै चेतना हो, चेतना नै अहम् हो । मनुष्य नै मनुष्यता हो, मनुष्यता नै मनुष्य हो । त्यसैले 'कन्ससनेस अफ् इगो' खोज्नुको औचित्य हुँदैन । डेकार्टको ‘आई थिङ्क' मा ‘म' अथवा 'अहम्' ले ‘विचार' गर्छ भनी सोच्नु सात्र्रको दार्शनिक अज्ञानता हो । वास्तवमा ‘म' ‘हुनु' नै 'सोच्नु' हो, ‘सोच्नु' नै ‘म' हुनु हो । अर्थात ‘म सोच्छु' एकाकार रूपमा 'अहम् चेतना' हो जसको व्यञ्जना 'म छु' हो । 'आई थिङ्क, देयरफर, आई एम' मा ‘आई' र ‘एम' का बीचमा जति पनि शब्दावली प्रयुक्त छन् (थिङ्क, देअरफर, आई) तिनको भाषिक संरचनागत महत्त्व भए पनि दार्शनिक महत्त्व छैन ।
ब्रह्माण्डशास्त्री वेलिमेत्रेको ‘महा विस्फोट सिद्धान्त' सापटी लिंदै सरुभक्त भन्छन्, मानवीय अहम्को सिर्जनात्मक विस्फोटको सर्वोत्तम अभिव्यक्ति साहित्य हो । ...मानवीय अहम् इतिहासको कुनै सापेक्षमा असन्तुष्ट हुँदा क्रमिक रूपमा विस्फोटको प्रक्रम आरम्भ हुन्छ । अहम्को विस्फोट जति व्यापक हुन्छ, त्यति मूल्यवान हुन्छ । अहम्-गाथाको खोजमा ब्रह्मसूत्रदेखि लिएर उपनिषद्सम्म– विशेषगरी केनोपनिषद्, कठोपनिषद्, मुण्डकोपनिषद्, तैत्तिरीयोपनिषद् र श्वेताश्वतरापनिषद्मा उनी पुगेका छन् । श्रमिद्भागवद गीतामा उल्लेख ‘अहम्' गाथालाई उप्काएका छन् । बाइबलको पुरानो जिनेसिसमा उल्लिखित ‘गड मेड म्यान लाइक हिज मेकर' लाई अहम नै ब्रह्म हो भन्ने अर्थमा सरुभक्त बुझ्छन् र निष्कर्षित हुन्छन् '...प्राचीन कवि मनीषीहरू मानवीय अहम्को सर्वतोमुखी, सर्वव्यापक, यथार्थप्रति सचेत थिए ।'
सरुभक्तको विचारमा शून्यताको दुई धार छन्– व्याप्त र सीमित । पश्चिममा चलेको रिक्तता (रहितता) को शून्य हो, उनले भनेको व्यापकताको शून्यता हो । शून्यजस्तो अतिसामान्य सत्यलाई मान्छेले नबुझ्ने शैलीमा वा बुझ्नै नसकिने पराभौतिक अध्यात्मको रूपमा व्याख्या गरिनु मान्छेलाई ज्ञान र स्वतन्त्रताको शौभाग्यबाट विमुख गरिनु हो । शून्यवादी अहमवादको उत्सर्ग उपन्यास ‘पागल बस्ती' को नायक भन्छ : 'म नागार्जुनले झैं तार्किक शून्य हुनु पनि भन्दिनँ, निहिलिष्टहरूले झैं ध्वंसात्मक शून्य हुनू पनि भन्दिनँ, अस्तित्ववादीहरूले झैं विसंगत शून्य हुनू पनि भन्दिनँ । म अहम्ले शून्य हुनू भन्छु । यो शून्यावस्था तब उपलब्ध हुन्छ, जब मानिस अहम्ले सम्पूर्ण हुन्छ, परिपूर्ण हुन्छ ।'

http://kantipur.ekantipur.com/printedition/news/2016-02-27/20160227110303.html

Read More