खप्तड : एक तान्त्रिक रात्रिभोज

भोजको निम्तो ::

अच्छा गुरुले यसो गर्नु पर्यो । 

कसो गर्नु पर्यो ? 

खप्तड काव्य यात्रा’मा मिसिन पर्यो । 

जिन्दगीमा यी ३ कुराको निम्तो नटार्नू भनी म आफैलाई बेलाकुबेला सम्झाइरहन्छु ः घुमघाम, दारुपानी अनि प्यार । घुमक्कड, पियक्कड र प्रेमक्कड मानिसको मन राखिरहनु पर्छ । त्यसो त आफूले नटेकेको भूगोलमा बहकिनु, पहाडी सालको दारु गिलासमा घरबुना नारेपा घुट्क्याउनु, बिझाउने बिस्तारामा मनमगन फरबिडन एप्पल चबाउनुमा मेरो आफ्नै फिल्डरेकर्ड छ । रुचिको फिल्डभित्रको सेल्फ रेकर्ड । घुमक्डक अमृत भादगाउँलेको एक नम्मरी निम्तो टारेर आफ्नै रेकर्ड खराब गर्ने कुरा भएन । बोरिया बन्तुरा कसेर तयार भइयो ।

दुई वर्षअघि बोलाएको हो खप्तडले मलाई । भनिन्छ नि तीर्थ त्यही मान्छे जान्छ जसलाई तीर्थले बोलाएको हुन्छ । परार साल पोखराकै दिवस कुँवर र म गन्तव्यमा खप्तड राखेर डडेल्धुरा, दिपायल, सिलगुढीका रनवनमा भौतारिएका थियौँ । हिउँदाका दिनमा खप्तड गइसाध्ये नहुने रहेछ । मौसमको ज्ञानबिनै कुदिएछ । एकाध दिन रल्लिँदा पनि मौसम सुधारिने संकेत नभएपछि हामी फर्केका थियौँ । खप्तडको निम्तो तिनताका ट¥यो । अब टार्न हुँदैन ।

'अमृत सुवेदी, तिमी तयार छौ नि ?’

अपेटाइजर अर्थात सन्दीपक ::

सोच्नुस् त, हाम्रा तीर्थहरू भौगोलिक रुपले विकट ठाउँमा मात्र किन बनाइएका होलान् ? हिन्दू मात्रै होइन बौद्ध, इस्लाम, इसाई, जैन आदि सबै धर्मका मख्य तीर्थहरू सम्झनोस् । अनि अहिलेको हवाई र सडक यातायातलाई भुलेर अनकन्टार विगतको कल्पना गर्नुस् ! चट्टाने पहाड, चिसा हिमाल, अभेद्य नदी प्रवाह, हिंस्रक जनावरले आवाद जंगल, प्यासिलो अनि रापिलो मरुभूमि ... । जीवनलाई नै दाउमा लगाएर मात्र पुरा हुन्थ्यो तीर्थयात्रा । तीर्थाटन सजिलो विषय थिएन । तीर्थाटन सजिलो विषय होइन ।

अनि म सोचिरहन्छु प्रायः, ईश्वरलाई यस्तो अनकन्टार ठाउँमा किन लुकाएका होलान् ? के आध्यात्म सुलभ अनुभूति होइन ? यी प्रश्नको उत्तर शेल्डन बि. कोपको ‘बाटोमा बुद्ध भेट्यौ भने मार्देऊ’मा चर्चित छ । मलाई पुस्तक समीक्षामा चासो छैन । मलाई खप्तडको बात मार्नु छ ।

‘गुरिल्ला दाइ, एउटा चिसो बियर उघार्नुस् ! इट्स टाइम टु गेट अपेटाइज्ड ।’

मेन कोर्स टु भैरव तन्त्र ::

हरेक वर्ष जेठ शुक्ल दशमीका दिनमा लाग्ने गंगा दशहरा मेला खप्तडको सांस्कृतिक पटाक्षेप हो । निर्जन निकुञ्जको त्रिवेणी धाम परिसरमा लाग्ने हजारौँ भक्तालु र पर्यटकको भीडले तपाईंलाई यस्तो आभास दिन्छ, मानौँ आदि युगको भयंकर युद्धबाट फर्केर भेला भएका काबिलाहरूको उत्सवमा तपाईं पनि सहभागी भइरहनु भएको छ ।

बियरको रमरमले पेटका अन्द्रामा ‘भोकको क्षेत्रफल’ बढाएपछि रुकुम गुरिल्ला ट्रेलका उत्पादक सुरेन्द्र राना र म बिचपानीको एकमात्र होटलको एकमात्र भान्छामा छिरेर लोकल भाले भुत्ल्याउन थाल्छौँ ।

त्रिवेणी धाममा दुइटामात्रै नदी छन् । एउटा गंगा अर्को जमुना । तर त्रिवेणी हुन आवश्यक पर्ने अर्को नदी सरस्वती  भने गुप्तरुपमा बगेको विश्वास गरिन्छ । भारत प्रयागको त्रिवेणीको कथा पनि त्यही हो । त्यसो भए के खप्तड भैरवतन्त्रको छायाँभूमि हो ? सम्पूर्ण सनातन धामको लघुत्तम समापवत्र्य हो ?

‘महत्तम समापवर्तक पो हो कि ?’ कवि हेमन्त विवशतिर हेरेर मुस्कुराउँदै होमस्टे फ्रिक तारा पहारी भन्छन् ।

हिन्दू दर्शनको त्रिवेणी हो : ज्ञाता, ज्ञेय र ज्ञान । अथवा यसरी भन्दा पनि भयो : द्रष्टा, दृश्य र दर्शन । व्याकरणको भाषामा : कर्ता, कर्म अनि क्रिया । तन्त्रअनुसार ज्ञाता र ज्ञेय गोचर हुन्छन्, ज्ञान अगोचर हुन्छ । खासमा ज्ञान भनेको ज्ञाता र ज्ञेय बीचको सम्बन्ध हो । यी दुबै भौतिक तत्व हुन् । दुई भौतिक तत्वको सबन्धबाट अभौतिक तत्व अर्थात चेतना (ज्ञान/सत्य)को स्थापना हुने कुरा योगले गर्छ । ज्ञाता र ज्ञेय परिवर्तनशील भौतिकी भएकै कारणले तिनको सम्बन्ध पनि समयानूकुल परिवर्तन भइरहन्छ । ज्ञान र सत्य कहिल्यै अन्तिम हुँदैनन् भन्ने हेराक्लिटसको अवधारणा ‘विज्ञान भैरव तन्त्र’बाट लिएको सापटी हो । त्यो ‘खोला’मा पाइला टेक्ने कुरा त्रिवेणी परिकल्पनाकै उपज हो ।

तन्त्र अनसार मुलाधार चक्रबाट दुई नाडी इडा र पिङ्गला अर्थात गंगा र जमुना हाम्रो मेरुदण्डलाई छड्केपड्के पार्दैै माथितिर जान्छन् । गंगा देब्रे नासिका र जमुनाचाहिँ दाहिने नासिकामा जोडिएका छन् । यी गंगा र जमुनाको मिलन हाम्रो त्रिकुटीमा हुन्छ । त्रिकुटीलाई नै त्रिवेणी भनिएको छ । यसै स्थानमा हिन्दूहरू टीका लगाउँछन् । जब हाम्रो सचेत श्वास दुवै नासिकाबाट समरुप प्रवाहित हुन्छ तब त्यो तेस्रो नाडी सुषुम्ना अर्थात सरस्वती हुँदै प्रवाहित हुन्छ भनेर प्रणायामको महत्वमा बताइएको छ ।

‘फर्किँदाको दिन दिपायलमा घनश्याम गुरुले ध्यान गराउनु हुन्छ है’, बुद्धमाथि बौद्धिक टिप्पणी गरेर नथाक्ने अभय श्रेष्ठले सूचना जारी गर्दा मिस्टर ‘निर्वाण’ले कदाचित बुद्ध बनाइदिए भने त सन्यासी भइएला भन्ने भयले मैले भने मनमनै ध्यानमा नबस्ने मुड बनाएँ । बालाबैंसमा तीनवटा निम्तो त कसैले छोड्नु नपरोस् !

ओ, आरके अदिप्त, तिमीलाई सम्झना छ नि तीनवटा निम्तोको कुरो ?

तन्त्र भन्छ, ‘जसको मूलाधार चक्र सक्रिय छ उसको लिबिडो मस्त मोजिलो, भग्न भोगिलो हुन्छ । जसको स्वादिष्ठान चक्र सक्रिय छ ऊ चाहिँ रंग रसिलो, वस्तु विलासी हुन्छ । मणिपुर चक्र तातेको मनुष्यको जीवन शक्तिसंकलनमा सार्थक हुन्छ । अनाहत चक्र सक्रिय हुने चाहिँ कि कवि हुन्छ कि प्रेमी हुन्छ कि पागल । विशुद्ध चक्र उठ्नेको मन्त्र हुन्छ ‘... धिक्कार होस् मकन बाँच्नु नराखी कीर्ति ।’ जसको आज्ञा चक्र चन्चले छ ऊ उत्सुक छ, छटपटे छ, केही न केहीको खोजमा दिमागको बारी खनखोस्री रहन्छ ।  सहस्रार चक्र सक्रिय भएको मानिसको लागि जिन्दगी एक खेल हुन्छ । लीला ।’

‘हेर गनेस, अब म उसलाई एउटा लालीगुँरास दिन्छु । शाहरुख खान स्टाइलमा ।’ मुलाधारमा मस्त तर भयंकर अनाहत कवि हेमन यात्रीले अनुमति मागेपछि मैले स्वीकृति किन नदिनू ?

‘अंग्रेजीको ‘सेक्सी’ शब्दलाई शुद्ध नेपालीमा अनुवाद गर्दा के हुन्छ ?’ आज्ञा चक्रमा घुमिरहने भादगाउँले प्रश्नलाई ‘कामुक, आकर्षक’ उत्तर दिनेहरू फेल भए । पछि उत्तर सुनेर हेमन पनि हाँस्दैछ । हेमन हाँसेको सुन्नुभो ?

डिजर्ट उर्फ आकाश यात्रा ::

जिन्दगीमा कति हिँडियो कति तर खप्तड पुगेपछि मात्रै अनुभूति भयो म धरतीमा होइन आकाशमा हिँडिरहेको छु । यस्तो लाग्यो, प्रकृतिको खास सुन्दरता त आकाशको सापेक्ष अनुभूत हुँदो रहेछ ।

‘सहस्रार’ लिंगको दर्शनपछि हामी दालभात ताकेर हिँडिरहेका थियौ । तालुमाथिको घाम कोल्टिसकेको थियो । भोक र प्यासको अन्तिम परीक्षामा कोही साथी चिट चोर्दै थिए, कोही चोराउँदै थिए । सरासर उत्तीर्ण होलान् जस्तो कोही देखिएका थिएनन् । सधै झैँ सबैभन्दा अगाडि हिँडेको म डाँफेकोटबाट देखिएको दृष्यले अवाक भएँ । अहो त्यो पाटन ! अहो त्यो आकाश ! खुसीले रन्थन्याएर मलाई के गरुँगरुँ भयो । भीरको ठूलो ढुंगोको डिलमा बसेर मस्त मुतेँ । मुतेर लिङ्ग निथ्रिएपछि भ्युटावरको घाँसे थाप्लोमा फन्फनी नाचेँ । नाच्दानाच्दै मलाई ‘सहस्रार’ अनुभूति भयो, खासमा सौन्दर्य भनेको त आकाशको उपस्थिती हो । म झन् नाचेँ । नाचिरहेँ ।

भर्खरै नाचेको हुनाले म थाकेर घाँसमा लम्पसार बसेको छु । मुखैमा घाम छ । तर भर्खरै एउटा अग्लो मान्छेको छाँयाले छेकेर शितलो भएको छ । फर्केर हेर्छु,  भूपिन पो रहेछन् ।

सोधेँ, ‘कवि ‘मैदारो’ कहिले आउँछ ?’
‘देजाभू’ निस्केकै छैन । मलाई केको हतारो ?

डाँफेकोटबाट खप्तड दहमा हिँडिरहँदा सोचेँ, ‘चाहे त्यो ताल होस्, निर्झर खोला होस्, महासागर होस्, हिमाल होस्, वा निर्जन मुरुभूमी नै किन नहोस् आकाशको आभामा मात्रै तिनीहरू सुन्दर देखिन्छन् । सुन्दरता प्रकाशित हुने भनेको आकाशको उपस्थितिले हो । आकाश नहुने हो भने प्रकृति सुन्दर नै हुँदैनथ्यो । भए पनि अभिव्यक्त हुँदैनथ्यो ।’

अमृत सुवेदी, हेमन यात्री, तारा पराजुली अनि म । खल्तीबाट भटमास, ओखर र काजुका दाना टिप्दै कुटुकुटु पार्दै हिँडिरहेका छौँ । 

‘पेट भरिएको नभए पनि मुखलाई व्यस्त राख्न सकियो भने भोकले गाली गर्दैन । भोक कम हुन्छ ।’ मैले बोलेको परैबाट सुनिन्छ । 

अनि फेरि मेरै आवाज आउँछ, ‘मान्छेहरु पेटभरि कहिल्यै बाँच्दैनन् । कुटुकुटु भटमास खाए झैँ फुसुफुसु सास फेरेर जीवनको बाँच्ने भोक टारिहेका हुन्छन् ।’

आकाशको अघिल्तिर मोटाइ, दुब्लाइ, उचाइ, होचाइ, साघँुरावट, फैलावट सबका सब गौण विषय हुन् । आकाशको आयतन हुँदैन । आकाशको उपलब्धि हुँदैन । आकाश हुनु भनेको केही पनि नहुनु हो । शून्य हुनु हो । आकाश हुनु भनेको निर्गुणनिराकार बाँच्नु हो । उता  आकाशमुन्तिरको जंगल, खोला, ताल, पहाड आदि धरातल बाँच्नु भनेको सगुणसाकार बाँच्नु हो ।  निर्गुण निराकार अनि सगुण साकारको जहाँ मिलन हुन्छ, त्यही सौन्दर्र्य पटाक्षेप हुन्छ । गगन र भुवनको मिलनबाटै सत्यम्, शिवम्, सुन्दरमको मन्त्र पूरा हुन्छ । ज्ञाता र ज्ञेय विलुप्त हुन्छन् । ज्ञान आरम्भ हुन्छ ।’

आकाशमाथिको एक झिल्को चिन्तन फुर्ने बित्तिकै भोकको क्षेत्रफल घट्यो । प्यासको गहिराइ साम्य भयो । पेटको परीक्षामा म पास भएँ । अब भात खाने ठाउँतिर होइन अझै २ घन्टा टाढा खप्तड ताल र पाटन पुग्ने मोतो मिलाइयो ।

वन फर द रोड ::

खप्तडका केही रसिला याद छन् । दशहरा मेलामा रातभर सुनिएको देउडाको त्यो मोहनी ट्र्यान्सले अझै रिरिन्न छोपिरहेको छ । केटाकेटी छँदा राति अबेरसम्म भैलो खेलेपछि घर फर्केर बिस्तरामा पल्टिँदा कानमा त्यसै बजिरहने भ्रमको ‘भैलो’जस्तै बजिरहेको छ खप्तडको सम्झना । सबैभन्दा रसिलो सम्झना त खप्तड बाबाको कुटी बाहिर भेटिएकी वृद्ध आमाको छ जसले खप्तड बाबा अर्थात  स्वामी सच्चिदानन्द सरस्वतीलाई केटाकेटीमा आफ्नै बाजे ठानेर सेवा गर्थिन् । यिनको सम्झनामा एउटा लामै आर्टिक लेख्न मन छ ।

त्यो गल्फ कोर्स जस्तै ‘फेयर’ कलिला घाँसे मैदान, ती झपुक्क यौवन सकेर झलिबसेका हिमाली बनस्पतीले छोपिएका झोता ! कवि हेमन्तका अनुसार खप्तडमा २२ वटा ठूला पाटन र ५२ वटा झोता अर्थात थुम्काहरू छन् । माइकास्थान, सहस्रार लिङ्ग, नागढुँगा, खप्तड बाबाको आश्रम, खप्तड दह, सीतापाइला, त्रिवेणी धाम, खापर दह, खुडुली, दुदुली, डाँफेकोट, त्रिवेणी, हरिना चरी, जेठी बहुरानी, छिन्तेढुँगा, केदारढुंगा, गणेशस्थान, माइका थान, घोडादाउन पाटन, नाचन्थली, बलेमेला पाटन, भलाउने पाटन, याइँ घट्ट छ्याइँ पानी, भीम घट्ट ... एकै सासमा भनेर टिप्न नसकिने कति ठाउँ छन् कति खप्तडभित्र । पुरै खप्तड घुमेको त मान्छे नै भेटिन्न भन्छन् गाउँलेहरू । सबै ठाउँका पौराणिक र स्थानीय किस्सा छन्, कथा छन् । महिमा छन् । ती अनेकन धार्मिक र सांस्कृतिक स्थलहरूमध्ये कति ठाउँमा हामी आफैँ पुगियो, कति ठाउँमा कवि हेमन्तले आफ्नो जीवन्त वर्णनमार्फत पु¥याइदिए ।

तान्त्रिकज्यूलाई कस्तो लाग्यो त खप्तड ? 

 अहिले म राष्ट्रिय निकुञ्जको सेल्टरबाट घर फर्किन ओरालो झर्दै छु । साइकलेहरू यो ओरालोमा दूई हुँइकिने सुर कस्तै छन् । फर्केर हेर्छु, प्रश्न गर्ने मनुख्य भएर उभिएको बस्तुमा चितौने पढक्कु उदय अधिकारीलाई देख्छु ।

अरे दाइ, यो त मिनियचर भैरवल्याण्ड रहेछ ।

जस्तो कि मलाई के आभास भयो भने त्यो सहस्रार लिंग भनेको सहस्रार चक्र हो । त्रिवेणी धाममा आज्ञा चक्रको आभा छ । खापरदह जहाँ इन्द्रजात्रा हुन्छ त्यो अनाहत चक्र हो । खप्तड बाबाको कुटीभित्र शक्ति अर्थात मणिपुर चक्र छ । दशहरा मेलामा रातिको रमझम हेर्नेबित्तिकै थाह पाउनु भयो होला कि केदार ढुंगामा स्वाधिष्ठान चक्र छ । अनि त्यो जुन नागढुंगामा प्रेमलीन सेता काला नागहरू देख्नुहुन्छ, तिनले त्यहाँ मुलाधार चक्र बसालेका छन् ।

झिग्राना झंकार : ध्यान भर्सेस कल्पना ::

बीचपानीबाट झिग्राना तिरको ठाडो ओरालो झरिरहँदा मनमा हिजो सहस्रार लिंग जाँदाको सम्झना आइरह्यो । अहो त्यो लिलात्मक अनुभूति ! यस्तो लाग्थ्यो मानौँ मेरो सहस्रार चक्रमा बिग ब्याङ भएको छ । भर्खरै । शरीरभरि क्यान्सरका झैँ गाँठागुँठी पालेर जिन्दगीभन्दा बढी बाँचेका बुढा रुखहरूको जंगलै जंगल जाँदैगर्दा म अति चञ्चल अनुभूति गरिरहेको थिएँ । मैले आफूलाई लाखौँ वर्षअघिको फिरन्ता युगमा बाँचेको कल्पना गराएको थिएँ । आधी मान्छे, आधी बाँदरको दोहोरो चरित्रमा बाँधिएको आफूलाई कहिले भाँचिएका रुखका काण्डहरूमा कुदाएँ, कहिले सेताम्मे फुलेका चिमलको झाँङमा घुसारेँ, कहिले हिउँले ताछेको सुकेको मुढो उठाएर पाखुराको तुजुक देखाएँ । कहिले मित्र चन्द्र काफ्लेलाई बोकेर दगुरेँ र पछारेँ । कहिले आफ्नै देह सुम्सुम्याउँदै चुपचाप चुपचाप एक्लै हिँडे ।

     

‘बाटोभरि देखिएका बुढा रुखहरू एक बल्र्याङ हिउँको ढिस्को कुरेर बसेका छन् । कुनै हिउँदमा तिनको रहरको हिउँपहिरो आउनेछ, त्यसपछि उनीहरू देहमुक्त हुनेछन् ।’ हेमन यात्री भावुक हुन्छ । ‘मान्छे होस्, जनावर होस् या वनस्पति । जीवन त बाल्यकालकै सुन्दर हुन्छ ।’

हुन पनि कलिला रुखहरूको ऐँजेरुविहीन सुलुत्त काण्डको पनि एउटा मोहनी हुन्छ । सानै बतासमा पनि चुमुक चुमक हल्लिने कलिला पल्लवीहरूको चपलतामा एउटा यौनिक अकर्षण हुन्छ । परागशेचनको दैहिक स्वानन्दमा फक्रेका फुल हुन या प्रेयसीको ओठ भएर झुलेका रसिला फल, रुखको पनि एउटा बैंस हुन्छ । एउटा चिक्चिकाउँदो दैनिकी हुन्छ । तर यी बुढा रुख ! सहरदेखि निकै पर घाट किनारमा बनाइएको वृद्धाश्रममा जुम्रा हेरिरहेका बुढाबुढीजस्तै रुख ! यी कान्तिविहीन अनुभवी रुख ! अनुभव सुन्दरताको दुश्मन हो । यदि सुन्दरता नै सत्य हो भने, अनुभव सत्यको पनि दुश्मन हो । यदि सत्यम् शिवम् सुन्तरम् जीवमन्त्र हो भने अनुभव शिवको पनि दुश्मन हो ।

चेतनको एउटा तहले दुश्मनका बारेमा सोचिरहँदा अर्को तहले भने अनुभवलाई भाऊ दिएर बोल्दै थियो । ‘तपाईं अहिले कति वर्षको हुनुभयो त्यो महत्वपूर्ण होइन । बरु अब तपाईं कति बाँच्दै हुनुहुन्छ त्यो महत्वपूर्ण हो । हाम्रो बाँचेको उमेर होइन, बाँच्न बाँकी आय महत्वपूर्ण कुरा हो । तर आयूभन्दा पनि महत्वपूर्ण हो अनुभव । धेरै बाँच्नु कुनै कुरा होइन, धेरै अनुभवसहित बाँच्नु बल्ल बात हो । जिन्दगीको अर्थ भोगाइ नामको शब्दकोशमा मात्रै खुल्छ ।’

म आफैँसँग कुरा गर्दै थिएँ । बाझाबाझ गर्दै थिएँ । अनुभव नहुनुको एउटा नियति यही हो, तपाईं निष्कर्षमा पुग्नै सक्नुहुँदैन । आफ्नै विचारसँग विवाद गरिरहनु हुन्छ । अनुभव भएको भए, एउटा ठिक अर्को बेठिक भइहाल्ने थियो, फटाफट । मलाई फटाफट बाँच्नै आउँदैन । मलाई बूढो भएर बाँच्न घीन लाग्छ । अनुभवी भएर बाँच्न झ्याऊ लाग्छ । म सयौँ वर्ष बाँचेछु भने पनि मेरा अनुभव सुन्न नआउनू । मबाट ज्ञानगुनका कुरा सम्भव छैन । मबाट सही र गलतको फाइनल फैसला सम्भवै छैन । म गैरन्यायिक चरित्रको भोगी मनुवा हुँ ।

दिपायल बासको भोलिपल्ट बिहान उठ्दा गाउँ विकास प्रशिक्षण केन्द्रको चौरमा आख्यानकार घनश्याम उर्फ मिस्टर ‘निर्वाण’ले भेटेजति सबैलाई ध्यान सिकाउँदै थिए । मलाई ध्यानस्यानमा खास रुचि छैन । मलाई कल्पना नै प्यारो लाग्छ । ध्यान आफूभित्रको यात्रा हो, कल्पना आफूभन्दा बाहिरको । आफूलाई ध्यान र कल्पना दुवैबाट असंलग्न राखेर लेख्नु बोल्नु भनेको तर्क हो ।

‘कविता ध्यान हो । कथा कल्पना हो । यी दुबै हृदयका काम हुन् । उता निबन्ध दिमागको काम हो । यसको मुल चरित्र तर्क हो । आफूलाई अलग राखेर तथ्य र तथ्यांक केलाएर खेल्नु हो । तर नाटक भनेको जीवन हो । जीवन अर्थात ध्यान, कल्पना र तर्कको संयोजन ।’

यो मेरो सोचाइ हो । भर्खरैको । यसलाई याद नगर्नू किनकी भोलि म अर्कै कुरा भन्दिन पनि सक्छु । 

ध्यान गर्नु भनेको कवि र योगीहरूको काम हो । ओशो भन्थे, कवि र योगी दुबै पानी हुन्थे भने यिनमा मात्र १ डिग्रीको फरक हुन्थ्यो । आफ्नो काव्यिक अनुभूतिको चरम अवस्थामा पुग्दा कविको तापक्रम ९९ डिग्री पुग्छ । कविको तापक्रम यसभन्दा माथि पुग्दैन । त्यसपछि पानी बिस्तारै सेलाउँछ, कवि फेरि सांसारिक हुन्छ । तर योगी जब ध्यानको चरम अवस्थामा पुग्छ, ऊ १०० डिग्रीको पुग्छ । त्यसपछि ऊ उम्लन्छ र वाफ बन्छ । योगीलाई फेरि पानी जिन्दगी बाँच्नु पर्दैन, सांसारिक जीवनमा फर्किनु पर्दैन । तर अनुभूतिको हिसाबमा, सत्यमाथिको साक्षात्कारको हिसाबमा कवि र ध्यानी बराबर हुन्छन् । एक डिग्रीले अहिलको अवस्थालाई फरक पारे पनि विगतको अनुभवलाई फरक पार्दैन । अनुभूतिलाई फरक पार्दैन ।

‘गुरिल्ला दाइ, एउटा चिसो बियर उघार्नुस् ! यो मनसुनमा एउटा लालटिन ट्रेक हान्नुपर्छ ।’

Published at: 

https://nagariknews.nagariknetwork.com/news/50856/ 

Read More

अल–क्वासा र यादहरू

तिमीलाई थाहै छ, मलाई सपनामा पनि ‘म सपना देखिरहेछु’ भन्ने हेक्का हुन्छ । सपना देखिरहँदा म सपनाको प्लटलाई नियन्त्रणसमेत गर्न सक्छु । त्यसैले म कहिल्यै दु:स्वप्न देख्दिनँ । एकान्तमा लखेट्दै आउने बाघ–सर्प हुन् या मुटु थिचेर ऐँठन पार्न आउने भूत–प्रेत, मलाई एकछिनमै थाहा हुन्छ, यो सपना हो । बाघसँग लड्नु, गोमनको दाँतलाई कान्छी औँलामा अड्काएर टहलिनु अथवा भूत–प्रेतको टुप्पी रिङ्गाएर मिल्काइदिनु मेरा आमस्वप्नचर्या हुन् ।

तर, मान्छेलाई धोका दिने भनेकै आफ्नै क्षमताले हो । म आफ्नै सपनाहरूबाट धेरैपटक धोकाधडीमा परेको छु । तिमी पनि त मेरो एक सपना थियौ नि विपश्वी ! 

हिजोको सपनामा म घ्यान्जेको घोडा समातेर लगाम कस्दै थिएँ । 

घ्यान्जे लोमान्थाङका जोधारे युवा हुन्, जो हरेक हिउँदको घाम ताप्न मेरो गाउँमा झर्थे । अहिले उनी उल्कै बूढो भइसके । हामी उनका घोडाहरू चोरेर चढ्थ्यौँ । घोडा चढेरै माइलौँ टाढा (दूरी अलि बढी लागे आफैँले घटाउनू) पुग्थ्यौँ । उनी हामीलाई घुँयेत्रो मार्दै लखेट्थे । भेटे भने लात्तीले भक्कु गोद्थे । मेरा धेरै बालसखाले उनको पिटाइ खाएका छन् । कसो कसो म सधैँ जोगिएको हुन्थेँ । तर, हिजोको सपनामा म घ्यान्जेबाट जोगिइनँ । जोगिनँ नचाहेको होइन, जोगिनै सकिनँ । मलाई ‘यो सपना हो’ भन्ने आभासै भएन । जसरी मान्छेहरू ‘यो जिन्दगी हो’ भन्ने हेक्कै नराखी बाँच्छन्, त्यस्तै सपना भयो । घोडामा चढेर कुँडहर फाँटको नहरैनहर भाग्दा अचानक मेरो पिठ्युँमा घ्यान्जेको घँ‘येत्रो लाग्यो । म रनाहा पर्दै बारीमा बजारिएँ । बजारिँदा म ठीक ११ वर्षको थिएँ, टीनएज पनि नलागेको बबुरो तर मेरो बगलीबाट फुत्त खसेको थियो एलिनोर हर्मनको सेक्स विद द क्विन ।

मेरी विपश्वी, तिमीलाई सम्झँदा हरेकपटक बगलीबाट किन खस्छ यो किताब ? (नरिसाउनू, मैले ‘मेरी’ भनेर आफ्नी भनेको होइन, क्राइस्ट–जननीको नाम थापेको हुँ । मलाई थाहा छ, तिमी मेरी होइनौँ, अरू कसैकी हौ ।)

हर्मनको यो किताब यौन वेदनाको इतिहास हो । नारीहरू सदैव पुरुषको उत्पीडनमा परे, त्यो चल्तीको टपिक हो । तर, ‘न’ र ‘र’ को स्थान फेरेर बन्ने ‘रानी’हरू सामान्य नारीभन्दा झन् पीडित हुन्थे भन्ने कल्पना कमैलाई हुन्छ । मलाई कहिलेकाहीँ आभास हुन्छ, कुनै जन्ममा म सोफिया डोरोथियाहरू थिएँ र बाँचेकी थिएँ, कहिल्यै सुटिङ नगरिएको ट्रयाजिक सिनेमाको भद्दा जिन्दगी । हाम्रा प्रेमी फिलिप क्रिस्टोफहरू अहिले कता जन्मेका होलान् ? के मलाई जस्तै आभास उनीहरूलाई पनि हुन्छ ?

विपश्वी π हाम्रा लोग्नेहरू बरन्डामा सिगार पिउँदै बस्थे, तल पटांगिनीमा घोडा–घोडीलाई क्रीडा गर्न लगाउँथे : तिनताकाको दरबारिया नीलो फिल्म । घोडक्रीडा हेरीहेरी आफ्नो लिविडो उकास्थे अनि रापिँदै खोपीमा पस्थे । हामी निर्बस्त्र भएर तिनका आक्रमण पर्खिबसेका हुन्थ्यौँ । राज्यको उत्तराधिकारीको जन्मका खातिर पनि बलात्कार जरुरी थियो । देशको सुरक्षाको सवाल जो थियो । जन्म र सुरक्षाका खातिर असुरक्षित जिन्दगी बाँच्नु नै स्त्रीको नियति भइआएको छ । तिनका लिंगले डामेको भागमा मलाई अचेल पनि दुखेको आभास हुन्छ । तीन सय वर्षसम्म दुख्ने त्यो कस्तो डमाइ हो ? के आइमाईहरू अझै डामिन्छन् ?

प्रेमले नभई कूटनीतिको करले भाषा र संस्कृति केही नमिल्ने राजालाई कलिली छोरी सुम्पन्थे, राजा । संवादसमेत असम्भव हुने यस्ता पार्टनरसँग जिन्दगीभर मुस्किलले एक दर्जन सहवास हुन्थे । भएका सहवास घोडाको बलमा हुन्थे । हर्मनको इतिहास पढ्दा तिमीलाई आफ्नै देशकी भृकुटी झल्कोमा आएकी हुन सक्छे । अनि, तिमीले सम्झेको हुन सक्छौ, स्रङचङ गम्पोको गोरुसिङ्गे जुँगा । राजनीतिक कोपभाजनमा यौवन र जीवन सुम्पने सबैले देशको विभूति हुने अवसर पाउँदैनन् । भृकुटी बरा भाग्यमानी हुन् !

मेरा लागि घोडा प्रेमको होइन, बलात्कार र घृणाको विम्ब हो । 

जेएम सिन्जेको नाटक पढ्नुपथ्र्यो केटाकेटीमा, राइडर्स टू द सी । आफ्नो वंश धान्ने अन्तिम छोरालाई हाटमा पठाउनुअघि उसकी बूढी आमाले सपनामा एउटा ‘ग्रे पोनी’ देख्छे । नभन्दै घोडाले पछारिदिएर उसको अन्तिम सन्तान समुद्रमा खस्छ र मर्छ । घोडा मृत्युको विम्ब हो, विपश्वी π आयरल्यान्डको त्यो टापुमा कसैले पौडन नसिक्दा रहेछन् । समुद्रमाथि आश्रित आदिवासीले पौडन नसिक्ने कुरा सुन्दा तिमीलाई अचम्म लागेको होला । तर, जब समुद्रमै डुबेर मर्ने पक्का हुन्छ, पौडन जान्नुभन्दा नजान्नु नै बेस हुन्छ । पौडन जान्नेहरूको मृत्यु बडो भयानक पो हुन्छ समुद्रमा । 

मृत्यु र पानीको साइनोमा म इलियट सम्झन्छु । द वेस्ट ल्यान्ड बाजेको ‘डेथ बाइ वाटर’ च्याप्टरले मलाई सधैँ छप्ल्याङ–छप्ल्याङवाला छटपटी हुन्छ । मलाई पानी यति मन पर्छ कि रोजेर पाइने भए म डुबेरै मर्न चाहन्थेँ । पानीमा डुबेरै मरेको हो कवि शेली (अरू मरुवाको लिस्ट गुगलले भन्ला) । म जस्तो डुलन्दास मर्ने भनेकै कि डुबेर हो कि टायरले कच्याक्क किचिएर हो या हिउँ–पैह्रोले छपक्कै पुरिएर । इलियटलाई पढेको राती नै मैले ‘ पानी’ शीर्षकको कविता लेखेको थिएँ । 

वरिपरि खेलाएर सतत माछाहरू 

अर्को जन्म छ भने कतै 

मलाई पानी भएर जन्मने इच्छा छ 

मेरो ईश्वर !

म तँलाई मैभित्र डुबेर मरेको हेर्न चाहन्छु ।

एकताका अल–क्वासा पालेको थिएँ, फार्म हाउसमा । फार्म हाउस आउनुअघि अल–क्वासाको नाम के थियो वा थिएन, मलाई थाह भएन । उसको मालिकले उसलाई पोखराको कुनै तथाकथित महोत्सवमा ल्याएर मान्छे बोकाएको थियो । आफ्नो कुप्रिएको पिठ्युँमा महोत्सवभर अनगिन्ती मान्छे बोकेर उसले मालिकका लागि पैसा कमाइदिएकी थिई । तर, उसको कमाइ बोकेर मालिक एक्लै राजस्थान फर्कियो, अल–क्वासा लावारिस भई । मौसम र हावापानी नमिल्ने यो उराठ सहर पोखराका व्यस्त सडकमा दिनरात भौँतारिएर मालिक खोज्दै दगुरी । नालाको कालो पानी पिउन थाली । डाला थापेर बेच्न बसेका बूढी आमाहरूका सागसब्जी खोसेर खाई । पर्खालमाथिबाट लामो घाँटी छिराएर किसानले जेनतेन हुर्काएका धानका बाला चपाउन थाली । अल–क्वासा सहरवासीका लागि घाँडो हुन थाली । ऊ दुई वर्ष सडकछाप भएर बाँची । 

‘उद्दार’ नामको लामै कथाको प्लट बुनेर बल्लतल्ल ल्याइपुर्‍याएको थिएँ अल–क्वासालाई फार्म हाउसमा । फार्म हाउसमा टेक्नेबित्तिकै ऊ भकाभक चर्न थालेकी थिई हरियो घाँस । दुई वर्षदेखि अघाउन्जी चपाउन नपाएको घाँसले पेट टुम्म पारेपछि बल्ल पल्टेकी थिई ऊ बालुवामा, चार खुट्टा फालेर । 

तर, अल–क्वासालाई एक वर्ष पनि बचाउन सकिनँ मैले । पानीमा डुबेर मरी । मैले आँखा झिमिक्क पनि गर्न नपाउँदै ऊ बद्र्याम्म खसेकी थिई, डेढ सय मिटर गहिरो विजयपुरको खोँचमा । म असहाय भएर हेरेको हेर्‍यै भएँ । बिचरीको लास पनि भेटिएन । साउनको बाढीले उन्मत्त विजयपुरमा डुबुलडुबुल गर्दै उसको यामानको शरीरबाट कसरी फुस्किएको थियो होला प्राणको मसिनो गाँठो ? 

‘बरू सडकमै लावारिस भएको भए ऊ अझै बाँचिरहेकी हुन्थी । मैले बेक्कारमा ल्याएछु ।’ मृत्युशोकले विह्वल भएको मलाई सान्त्वना दिन आएका कृष्णमणि र शिव शर्मालाई सुकसुकाउँदै भनेको थिएँ मैले । 

‘दु:खी भएर सय वर्ष बाँच्नुभन्दा सुखी भएर एक दिन बाँच्नु बेस ।’ शिवले सान्त्वना पस्केको थियो । तर, के फार्म हाउसमा एक्ली अल–क्वासा साँच्चैको खुसी थिई ? 

प्रिय विपश्वी † अल–क्वासासँग भेटिनुअगाडि मलाई उँmट देखेर डर लाग्थ्यो । तर, अचेल उल्कै माया लाग्छ ऊँटको । मलाई ऊँट सिकाएर गई ऊ । कुनै बखत राजस्थान पुगेँ भने उसको मालिकलाई दुई थप्पड गालामा चट्काउन मन छ । तर, मेरो थप्पड खानकै लागि उसको मालिक के अझै ज्यूँदै होला ? 

हामी केटाकेटी ऊँटलाई मरुभूमिको घोडा भनेर पढ्थ्यौँ । अल–क्वासा मरेको रात सपनामा एउटा खैरो बछेडो अनि अर्को एकसिंगे युनिकोर्न पालैपाले हिनहिनाएका थिए । त्यो हिनहिनाहट विजयपुर खोलाको खोँचमा ठोकिन्थ्यो र गहिरो प्रतिध्वनि बनेर फर्किन्थ्यो । इको अर्थात् नर्गिसकी नायिका यति घनघोर उदासीमा उपस्थित हुन्छे भन्ने मैले कहिल्यै अनुमान गरिनँ । त्यो प्रतिध्वनि कुनै लास्ट अफ् द मोहिकन्सको कोरसजस्तो सुनिन्थ्यो । सपनामा घोडा हिनहिनाएको आवाज कसैले सुन्न नपरोस् π बलात्कारको पीडा खप्न नसकेर पूरै युरोपेली रानीहरू एकसाथ चिच्याएको आवाजजस्तो लाग्छ, मलाई घोडा हिनहिनाएको स्वर । 

म १०/११ वर्षको हुँदो हुँ । घरमा आएको थियो एउटा खैरो–कालो गोरु । रङ अनुसारले नै उसको नाम थियो, गुरे । घरको पहिलो गोरु । तिनताका फागुन­–चैततिर पोखराको टुँडिखेलमा गोरु मेला लाग्थ्यो । वरपरका किसानहरू आउँदो बर्खालाई ताकेर गोरु बेच्न ल्याउँथे । आमाले हिउँदभरि साग बेचेर कमाएको पैसाले ल्याउनु भएको थियो त्यसलाई । 

अर्को बर्खामा त जसै गोरु किनिछाड्छु भन्ने अठोट लिएर त्यो हिउँद पूरै घरबारीमा तरकारी लगाउनुभएको थियो आमाले । पुस–माघको ठण्डीमा राती अबेरसम्म हामी केटाकेटीसमेत मिलेर लसुन, प्याज, छ्यापी र साग पखाल्दै मुठा पार्ने काममा व्यस्त हुन्थ्यौँ । एक खाँग्रे तरकारी पखालेपछि बल्ल सुतिन्थ्यो । हामी बिहान उठ्दा आमा ओछ्यानमा हुनुहुँदैनथ्यो, १५ किलोमिटर टाढाको बजारमा खाँग्रे बोकेर डुलिरहनुहुन्थ्यो । ‘यो जाडोमा बूढी आमा कुन बेला उठेर हिँडेकी होलिन् ?’ सोचेर मलाई रुन आउँथ्यो । कात्तिकदेखि फागुनसम्म रिठ्ठो नबिराई हरेक दिन तरकारी बेचेपछि बल्ल जगेडा भएको थियो अतिरिक्त १ हजार ६ सय अर्थात् गुरे गोरुको परल मोरु । 

दु:खले किनेको भएर होला, गुरे मलाई अहिलेसम्म पालेकामध्ये सर्वाधिक प्यारो जनावर लाग्छ । यसको भकारो सोहोर्दा, यसलाई कुँडो पकाउँदा, पराल थुत्दा वा चराउन भनेर माटेको खर्कमा लग्दा मलाई कहिल्यै दु:ख लागेन । थकाइ लागेन । सात वर्ष लगातार हाम्रो परिवारको सेवा गरेर कात्तिकको एक साँझ गुरे बित्यो । शोकको त्यो साँझ हाम्रो घरमा भात पाकेन । त्यसपछि हाम्रो परिवारमा कुनै अर्को गोरु आएन । अब त गोरुको जमाना पनि गयो । 

म कहिलेकाहीँ सोच्छु, मेरी छोरीले पनि जनावरसँग जोडिएका गहिरा संवेदनाहरूबाट गुज्रने अवसर पाउली ? 

प्रिय विपश्वी † सिजन स्वस्थानीको छ । मन भने आफ्नो स्थानमा छैन । तिमीलाई प्रेमपत्र लेख्न बसेको म खोइ किन हो, जनावरका यादहरूमा अल्झिन पुगेँ । सायद मजत्तिको अस्थिर मान्छे जन्मिन बाँकी नै छ । त्यसो त संसारका कुनै पनि चीज स्थिर छैनन् । भएको भए पृथ्वी किन जन्मजात चक्कर काटिरहन विवश हुन्थी ? सूर्य आफैँ रापिएर बस्न किन अभिशप्त हुन्थ्यो ? खोला बरा किन दौडिरहन्थ्यो ? आकाश किन वर्षिरहन्थ्यो ? किन मेरो जिन्दगीमा मान्छेभन्दा पनि गहन सम्बन्ध राखेर आउँथे, घोडा, ऊँट, गोरु र अनन्त जनावरहरू ? 

प्रकाशित: माघ ३, २०७४

Published at: 

http://nepal.ekantipur.com/news/2018-01-17/20180117185645.html

Read More

उदयप्रकाशसँग नौका विहार

फेवातालसँग मेरा अनेकन किस्सा छन्। रैथाने पोखरेलीको फेवासँग किस्सा हुनु खास ठूलो कुरा पनि होइन। यस आलेखमा केही किस्सा सुनाउन मन भयो।

क) १५ वर्षअघि हरेक फुल मुनमा मित्र राजन र म राति १२ बजे बोटिङमा जान्थ्यौं। डुंगामै बसेर मस्त पिउँथ्यौं, गीत गाउँथ्यौं र पौडी खेलेर आउँथ्यौं। मीनपचासको पूर्णिमामा फेवाको बिचोबिच डाइभ मार्नु कम्ता एड्भेन्चरस थिएन।

ख) मेरो पहिलो प्रेम पर्दाको बखत म कल्पना गर्थे, स–स्यानो योजना पनि बनाउँथेँ, मेरी उनीसितको पहिलो सेक्स फेवातालमै होओस्। बोटमा। सेक्सका हरेक स्ट्रोकसँगै बोटमुन्तिरको पानी छचल्कियोस् र अन्तिम स्ट्रोकमा एउटा गहन छप्ल्यांग होओस्। तर, त्यो एउटा रहर यस्तो भयो जुन कहिल्यै पूरा भएन।

ग) मैले पहिलोपटक स्कुलबाट भागेर गएको पहिलो ठाउँ थियो फेवाताल। अरुण कार्की दाइको दुईडन्डे साइकलमा पशुपति दाइसहित ‘त्रिपल लोड’ पुगेको थिएँ फेवा। हामी दिनभर पौडेर बसेका थियौं। सायद ६ कक्षामा भर्खरै पुगेको थिएँ म। उमेर १२÷१३। त्यो दिनपछि स्कुलबाट भाग्ने लत यस्तरी लाग्यो कि म हरेक ‘स्कुल’बाट भागिरहेकै छु।

घ) मैले पहिलो सुसाइड एटेम्ट फेवातालको बाँधमा गरेको थिएँ। दिनभरि बाँधमा हल्लिएर बसेँ तर आँट आएन। अनि फर्केको थिएँ। त्यो थियो ५३ सालको कुरा।

भो नथापौं, यस्ता किस्साको संस्मरणले बेक्कारसँग उदास बनाउँछ मान्छेलाई। तर, बताउँदा बोर नहुने एउटा कुरा के हो भने मैले फेवातालमा धेरैलाई मस्तसँग बोटिङ गराएको छु। लेखक, कवि, गायक, राजनीतिकर्मी, कलाकार, रंगकर्मी। यसको लिस्ट निकै लामो छ। हरेकसँगका रोचक अनुभवहरू छन्। तीमध्ये एक थिए, उदयप्रकाश अर्थात् मिस्टर मोहनदासका कुख्यात मानस–पिता।

बाराही घाटबाट दुइटा डुंगा छुटेका थिए। एउटामा उदयप्रकाश र म, अर्कोमा फोटोग्राफर कृष्णमणि बराल र केशवशरण। बाँकी साथीहरू केही बेर किनारमै पर्खिएर बसे। यो केशवशरणको आइडिया थियो, ‘दुइटा लेखकको सिंगल बोटिङ जाओस् न।’

यज्ञश अनुदित कथासंग्रह ‘नेलकटर’को विमोचन तथा अन्य कुराकानीका लागि पोखरा आएका उदयप्रकाशसँग कुरा गर्ने र कुराकानीलाई अन्नपूर्ण पोस्ट् ‘फुर्सद’मा फिचर गर्ने रहर थियो केशवशरणको। त्यसैको फेरोमा म बाँधिएको थिएँ र बाँधिएको थियो, एउटा भलिबलजत्रो टिम ः चितौने पढक्कु उदय अधिकारी जो उदयप्रकाशका पुराना मित्र थिए, पत्रकार युवराज श्रेष्ठ अनि फोटोग्राफर कृष्णमणि बराल।

उदयप्रकाशसँग सँगालेको दुईघन्टे सत्संगको संस्मरण लेखूँला भन्ने कुनै योजना थिएन। जीवनमा यस्ता संस्मरणहरूको तादाद यति बाक्लो छ, सबैलाई पल्टाउन बस्यो भने आयु त्यसै उल्टिएर सकिन्छ। म विगत सम्झेर आयु रित्याउने धन्दामा फँस्न चाहन्नँ। तर, उदय प्रकाशका लागि अलिकति आयु खर्चिनु ठिकै कुरा होला भन्ने प्रस्ट त्यति बेला भयो, जब ‘आयुचोर’का नोटोरियस योजनाकार कुमार नगरकोटीले लिँडे ढिपि नै गरे, ‘एक लेख ! दुई लेख ! तीन लेख ! लेख, लेख, लेख !’

नगरकोटी मलाई चकचके बालकजस्ता लाग्छन्। बच्चाको जिद पूरा नगर्ने कुरै भएन। उनैले फुराइदिएको शीर्षक हो यो, ‘उदयप्रकाशसँग नौका विहार।’

‘दोचा’को विमोचनका बेला दसैंलगत्तै पारिवारिक घुमघामका लागि पोखरा आउने निम्तो गरेको थिएँ कुमार नगरकोटीलाई। यसकै छेकलमा ‘नगरकोटी नाइट’ नाम राखेर पोखरामा एउटा काव्य साँझ पनि आयोजना गरिएको थियो। काव्य साँझको अघिल्लो दिन हामी नौका विहारमा थियौं। भाउजु सावित्री, छोरा ग्रिस्मिल अनि मेरो परिवार; श्रीमती नताशा र छोरी सौरभी। नौकाको एउटा टुप्पोमा उनी थिए, अर्कोमा म। बीचमा बसेको पारिवारिक उपस्थितिलाई नोटिससम्म पनि नगरी हामी गफिएका थियौं।

फेवातालको बिचोबिच पुग्दा कुमार दाइले भने, ‘यु नो गनेस, मलाई पोखरा खास मन पर्दैन। यहाँको ताल, हिमाल, हरिया डाँडा, सङ्ला खोला मेरा रुचिमै पर्दैनन्। बरु मलाई लेकसाइडका कफी कर्नरहरू मन पर्छन्। ढुंगा टाँसेर चम्किला पारिएका यहाँका घरहरू मन पर्छन्। मलाई लेकसाइडको औरा मन पर्छ, त्यो पनि झम्किलो साँझको। मलाई मान्छेले बनाएका कुरा मात्रै मन पर्छन्। तँ हुँदैनथिस् भने मलाई पोखराका यी कुरा पनि मन पर्दैनथे होला।’

कुमार नगरकोटीका प्रेमिल वचनले धन्य भएको अवसर छोपेर सम्झनामा आएका थिए उदयप्रकाश। फेवातालको अहिले हामी भएकै ठाउँनेर डुंगा लिएर पुग्दा मिस्टर मोहनदासका मानस–पिता फेवा र हिमालको विराट् सौन्दर्यले अवाक् भएका थिए। उनले मलाई वरपरका सबै पहाड र हिमालका नाम सोधेका थिए। आफ्ना प्रिय दुई लेखकका पोखराबारेका पस्र्पेक्टिभ बिल्कुल अलग थिए। एउटा पोखराको प्राकृतिक सौन्दर्यले छोपिएर आफ्नो हृदयलाई बुरुकबुरुक पार्दै थिए, अर्का थिए त्यसप्रति टोटल्ली इन्डिफरेन्ट। एक थिए उदयप्रकाश, जसलाई मान्छेले बनाएका कुराप्रति कुनै चासो थिएन, बरु अटल असन्तुष्टि र घृणा थियो; अर्का थिए नगरकोटी जो मान्छेले नबनाएका कुरामा कुनै दिलचस्पी लिँदैनथे।

सायद म बीचमा थिएँ। मैले सोचेथेँ, कस्सो दुवै जनालाई एकसाथ लगेनछु बोटिङमा। नभए यी दुई साँढेको चेपुवामा म विकल बाच्छो किमा बन्ने पक्का थियो। त्यसो त ‘भेट’ भन्ने कुरा पात्र, समय र स्थानको संयोजनले मात्रै बन्दो रहेछ। उदयप्रकाश, कुमार नगरकोटी र मेरो नौका विहारको स्थान त एउटै थियो, फेवाताल। तर, समय त्यही थिएन। साक्षी पात्र बनेको म पनि दुवै अवसरमा थिएँ तर कुमार नगरकोटी र उदयप्रकाश एकैचोटि थिएनन्। त्यसैले उनीहरू भेट भएनन्। भएको भए के हुन्थ्यो होला ?

सायद त्यो कुमार नगरकोटीको कुनै सर्रियल कथा हुन्थ्यो। अनुमान सहज छ।

‘दाइ तपाईंले जन्माएकामध्ये सबैभन्दा दुःखी पात्र को हो ? ’ उदयप्रकाशमाथि संस्मरण लेख्न हत्तु हालेका नगरकोटीलाई मैले सोधेँ।

‘दुःखै पाउने त को हुनु र खै ? छैन त्यस्तो त।’ उनले आफ्ना मानस पुत्रपुत्रीहरू सम्झिन खोज्दै भने। फुस्रोकालो चिन्डे तालु मुन्तिरको निधारमा सम्झन खोज्दा उम्रिएका कसरतका रेखाहरू एकैछिन उठे अनि सेलाए।

‘तुलनात्मक रूपमा भन्नुस् न। यो पात्र जन्माएर मैले ठीक गरिनँ, विचराको भविष्य बर्बाद भयो भनेजस्तो लाग्ने कुनै पात्र त होला नि !’ मैले लामो हाँसो मार्दै फेरि जोडबलसाथ सोधेँ।

‘अहँ छैन, छँदै छैन। मेरा मानस पुत्रपुत्रीहरू सुखी पनि छैनन्। दुःखी पनि छैनन्। मलाई दुःख र सुखको झन्झटमा फँसेर लेख्नै आउँदैन’, नगरकोटीले कन्क्लुड गरे।

मैले उदयप्रकाशलाई पहिलोपटक उनका कविताहरू मार्फत चिनेको थिएँ। ‘सुनो कारिगर’, ‘एक भाषा हुवा करती है’ दुवै कविता संग्रहलाई मैले बरोबर प्रेम गरेको थिएँ। उनको आख्यानको परिचय भने यज्ञशले गराएका थिए, ‘मोहनदास’मार्फत। त्यसपछि पढेको हुँ मैले भेटेजति उनका कथा। पिली छतरीवाली लडकी, वारेन हेस्टिग्स का साँड, तिरिछ, वाल अफ् दिल्ली ...।

बाराही घाटबाट दुइटा डुंगा छुटेका थिए। एउटामा उदयप्रकाश र म, अर्कोमा फोटोग्राफर कृष्णमणि बराल र केशवशरण। बाँकी साथीहरू केही बेर किनारमै पर्खिएर बसे। यो केशवशरणको आइडिया थियो, ‘दुइटा लेखकको सिंगल बोटिङ जाओस् न।’

जलविहारपछि थकाइ मार्न हामी प्याराडिसो नामको रेस्तुराँमा छि¥यौं। फेवा किनार ताकेर एउटा टेबलमा बस्यौं। त्यो विल्कुल त्यही टेबल थियो, जसलाई १० महिनापछि लेखक बुद्धिसागरले ‘ब्रह्मजंग’को स्क्रिप्ट लेख्न प्रयोग गरेका थिए। बुद्धिले लगभग एक महिना छोडनन् त्यो टेबल। मिस्टर ब्लुजलाई सायद १० महिनापहिले भएको हाम्रो जमघटको आभाले छोपेको थियो कि !

‘तपाईंका हरेक कथामा उदेकलाग्दो निराशा भेट्छु म। तपाईंका पात्रहरू एउटा संघर्षमा त हुन्छन् तर उनीहरू एकदमै चाँडै संघर्षबाट थाकेर हत्तु भैजान्छन्। कति पात्र मरिन्छन्, कतिले आत्महत्या गर्छन्, कति पागल हुन्छन्, कति पलायन भएर जान्छन्। जस्तो कि ‘मंगोसिल’की नौ वर्षीया बालिका अज्ञात रोगसँग लड्दा लड्दै आत्महत्या गर्छे। ‘वाल्स अफ् दिल्ली’को रामनिवास बरा पुलिसको गोलीले मारिएको छ। आत्म परिचयको लडाइँमा पराजित मोहनदासको पलायन, पाउल गोमराको पागलपन...। एउटा लेफ्टिस्ट विङको राइटरलाई सुहाउने प्रस्तुति हो र यो ? ’

मेरो प्रश्न सुन्नेबित्तिकै उदयप्रकाशको गोरो निधारमा पनि उस्तै रेखाहरू देखिएका थिए, जस्तो रेखा भर्खरै मैले नगरकोटीका निधारमा पाएथेँ। तर, उदयप्रकाशका रेखामा अनिश्चय र डर ज्यादा थियो। अशान्ति थियो।

‘यसो हुनुका मूल कारण सायद मेरो बालापन होला। मैले ११ वर्षको उमेरमा आमा गुमाएँ, १५ वर्षपछि बा जानुभयो। दुवैलाई क्यान्सरले लगेको हो। त्यसपछि हामी टुहुरा केटाकेटी गाउँ छोडेर सहर पस्न बाध्य भयौं, जुन बेला मेरी बहिनीमात्रै पाँच वर्षकी थिई। ‘नेलकटर’ मेरी आमाको मृत्युको कथा हो। आमा बिरामी हुँदा म आमाबिना कसरी बाँचूला भनेर कल्पना गर्दै रुन्थेँ। तर, आखिर त्यसरी नै बाँचे जसरी मैले कल्पना गर्थें; बडो दुःखपूर्वक। मृत्यु र अनिश्चितताको त्यो गहिरो अनुभूतिबाट गुज्रेको हुनाले होला, मेरो अवचेतनले, मेरो हृदयतलले मेरा पात्रहरूलाई त्यस्तै भविष्यतिर लैजान्छ। म अनिश्चय र मृत्युको छायाबाट भाग्नै सक्दिनँ।’

मैले भर्खरै सम्झनामा आएका उदयप्रकाशको उत्तर कुमार नगरकोटीलाई सुनाएँ। उत्तर सुनेर फिक्सन डिजाइनर मौन बसे। पामेतिरको कुनै किनारमा कालिजुरे हाँस एक्लै उडिरहेको थियो। उनका आँखा टफ्टेड डकमा एकटक थिए। सोचेँ, सायद नगरकोटीले आफ्नो जीवन यति अस्तव्यस्त भएर बाँचे कि उनलाई दुःखी हुने समय पनि मिलेन। सुखी हुने समय पनि मिलेन। उनका पात्रहरू पनि त्यस्तै जन्मे। बाबुजस्तो भयो, छोराछोरी उस्तै जन्मिनु स्वाभाविक पनि होला। वा हुन सक्छ, उनले जीवनमा उच्चाट गहिरा दुःख र उत्ताना सुखका लिमिटहरू पार गरेर आएका छन्। यसैकारण पनि उनी चाहन्छन् कि आफ्नो नियति आफ्ना पात्रलाई नसरोेस् !

भोलि साँझ हुने ‘नगरकोटी नाइट’मा उनले सुनाउने मैले आजसम्म नपढेको नयाँ कविता सम्झेँ, ‘डेथ इज अ कम्प्लिट वेस्ट अफ् टाइम।’

‘तपाईंलाई थाहा होला म मूलतः कवि हुँ, म संयोगले मात्रै आख्यानमा आएको हुँ। त्यसैले पनि म कहिल्यै आशावादी वा यथार्थवादी लेखक हुनै सक्दिनँ। एउटा कवि सदैव निराशावादी हुँदो रहेछ, काल्पनिक हुँदो रहेछ। जात, धर्म, व्यवस्था, राजनीतिले निचोरेका मान्छेहरूका अनुहार देख्दा विद्रोहको भावना त आउँछ तर म त्यो विद्रोहलाई सकुशल परिवर्तनमा पटाक्षेप गर्न चाहन्नँ वा भनूँ गर्न सक्दिनँ। मैले मेरा कथामा विद्रोह र आशावादिता भर्ने कोसिस नगरेको होइन, गरेँ। तर, जब लेखेर सकिन्थ्यो त्यो यथार्थ होइन, फेन्टासी भइजान्थ्यो।’ मैले फेरि उदयप्रकाश सम्झेँ र सम्झनाको त्यो उत्तर नगरकोटीलाई सुनाएँ।

आफ्नै सन्तानको भविष्य दुःखपूर्ण बनाइदिने जैविक–पिताहरूलाई के भनेर गाली गर्नुपर्छ, तपाई आफैं गर्नुस् तर त्यस्तै मानस–पिता भने हाम्रो समाजका सफल मान्छेहरू हुन्छन्। आफ्ना आख्यानका पात्रलाई जति धेरै दुःख दिन सक्यो, जति गहिरो पीडाको खाडलमा जाक्न सक्यो, सायद उत्ति सफल हुन्छ एउटा लेखक अर्थात मानस–पिता। यसरी सोच्दा, हरेक लेखकहरू परपीडक

(सेडिस्ट) पो हुन् कि, होइन ?

एक झमटको मौनतापछि नगरकोटीले मोबाइल खोल्दै भने, ‘ल उदयप्रकाशको एउटा कविता पोस्ट भएको छ यता, राजेन्द्र महर्जनको वालमा। सुन्छौ ? ’ मैले मुन्टो हल्लाएपछि उनले वाचन गर्न थाले।

आदमी मरने के बाद कुछ नहीँ सोचता

आदमी मरने के बाद कुछ नहीँ बोलता

कुछ नही सोचने और कुछ नहीँ बोलने पर

आदमी मर जाता है।

यो कविता मैले पहिलोपटक दीपक सापकोटाको फेसबुक वालमा पढेको थिएँ। पछि कवि नवराज पराजुलीले मलाई धेरै पटक सुनायो। आज नगरकोटीको लवजमा सुन्ने अवसर मिल्यो।

‘उदयप्रकाशका लगभग सबै किताब पढेको भएर पनि मलाई उनीसँग गफिन निकै असजिलो भइरहेको थियो। उनको मोटो अनुहारमा मासुका लप्का–लप्काहरू यसरी फुकेका देखिन्थे, जसरी कुनै बूढो जिमबाजका शरीरमा फुस्कन लागेका मासुका गाँठाहरू धोल्लिएका हुन्छन्। एकखाले सदाकालीन उदासी र असन्तोषको भाव उनका आँखाहरूमा देखिन्थ्यो।’ मैले कुरा सम्झँदै नगरकोटीलाई भने।

‘तपाईं आफू हिन्दीमै लेख्नुहुन्छ तर पनि हिन्दी भाषालाई उत्पादले घृणा गर्नुहुन्छ भन्ने कुरा मैले तपाईंका धेरै अन्तर्वार्तामा पढेको छु, सुनेको छु। संसारभर साहित्य लेख्नु भनेको भाषाको सेवा गर्नु भन्ने अर्थमा बुझिन्छ। उसो भए तपाईंले आफूलाई घिन लाग्ने भाषाको सेवा गरिरहनुभएको हो त ? ’ मेरो प्रश्न थियो।

प्रश्नले उनी खिस्स हाँसेका थिए। खैनीले आधी खियाएका खयरका काठजस्ता दाँतलाई ओठले छोपेर लुकाउँदै उनले डुंगाको कापोमा सिउरिएर राखेको जगेडा बहना निकालेका थिए, अनि मसँगसँगै बहनाको पाटीले पानी हुत्याउँदै भनेका थिए, ‘भारतमा बसेर हिन्दीमा लेख्नु भनेको कुनै जमिनदारको घरमा बँधुवा मजदुर भएर काम गर्नुजस्तै हो। यस्तो काम, जसले तपाईंलाई होइन, जमिनदारलाई फाइदा हुन्छ। हिन्दी भाषाको सीधा सम्बन्ध धर्म, त्यहाँको धार्मिक राजनीति र जात­–प्रथासँग जोडिएको छ। हिन्दी भाषामा साहित्य लेखेर मैले साहित्यको होइन त्यही जात, धर्म र राजनीतिको फाइदा पुर्‍याएको जस्तो आभास हुन्छ, अनि मलाई असाध्य पीडा हुन्छ। म आफ्नो हृदय अर्कैको भाषामा खोलिरहेको छु भन्ने सम्झँदा आफैंसँग रिस उठ्छ। सायद यसै कारण पनि होला, मैले लेखेकै हिन्दीमा भन्दा अनुवाद गरिएका मेरा कृतिप्रति ज्यादा अट्याचमन्ट (अपनत्व) छ।’

उत्तर सकेपछि भने उनले दाँत लुकाएनन्। बरु सुर्तीको एउटा फाँकोलाई ओठमा च्यापे। सन्तोषको सुर्ती। यता उदयप्रकाशको प्रसंगलाई ध्यानमग्न सुनिरहेका नगरकोटीले कोटको भित्री खल्तीबाट भर्खरै फेरिएको नयाँ ब्रान्डको चुरोट निकाले, सल्काए अनि सन्तोषको धूवाँ फाले। मैले बहनाको पाटीले सैंतेर सन्तोषका एकाध पानी–भुल्काहरू हुत्याएँ।

म कहिलेकाहीँ कुमार नगरकोटीलाई सोध्छु, ‘तपाईंका रचनालाई अरू भाषामा अनुवाद गर्दा कस्तो होला ? कस्तो देखिएला ? कस्तो पढिएला ? ’

‘मेरो उपन्यास ‘ज्ञ’ एकैचोटि चारवटा भाषामा आउनेछ। त्यो बेला तिमीले आफ्नो प्रश्नको उत्तर पाउनेछौ।’

‘त्यसो त अनुवादको टन्टो सम्झेर किताब लेख्ने कुरा पनि त हुँदैन।’ म पनि हाँसेर कुरा मिलाउँथे। ती कहिलेकाहीँका कुरा हुन्। आजका होइनन्।

‘भारतमै जन्मेर, भारतमै बसिरहेर लेख्ने हुँदाहुँदै पनि तपाईंले आफूलाई डायस्पोरिक लेखक हुँ भनेर किन भन्नुहुन्छ ? ’ मैले उदयप्रकाशलाई सोधेको थिएँ।

उनको रेडिमेड उही जवाफ आएको थियो, सपाट, ‘अधिकांश भारतीय लेखन ‘एक्जाइल’मा बसेर लेखिरहेको छ।’ (कहिलेकाहीँ त मलाई यस्तो पनि लाग्छ कि उदयप्रकाशलाई सोध्नुपर्ने नयाँ प्रश्नहरू नै छैनन्। न उनले थपेर सुनाउनुपर्ने कुनै पुराना उत्तर बाँकी छन्। संसारले उनलाई सोध्नुसम्म सोधेको छ र उनले दिनुसम्म उत्तर दिएका छन्।)

कुमार नगरकोटी एकसुरले चुरोट उडाइरहेका थिए। म एकसुरले उदयप्रकाशसँगको कुराकानी सम्झिरहेको थिएँ। आकाशमा एकसुरले एउटा प्याराग्लाइडर हाम्रै थाप्लामा खस्छु कि झैं गरी उडिरहेको थियो। पर अघिकै ठाउँमा उडिरहेको थियो एउटा हिले बकुल्ला। छोरा ग्रिस्मिल र छोरी सौरभी एकसुरले खाइरहेका थिए तारेको आलुका चाना। भाउजू सावित्री र नताशा एकसुरले खिचिरहेका थिए एकअर्काका फोटो। आकाशमा एकसुरको घाम थियो। मुन्तिर एकसुरको पानी।

‘तपाईंले ध्यानपूर्वक हेर्नुभयो भने देख्नुहुन्छ, संसारमा जो धेरै शिक्षित र जानेबुझेको छ, खासमा त्यो व्यक्ति ऊभन्दा कम शिक्षित र कम जानेबुझेको मान्छेको दलाली गर्नमा व्यस्त छ। संसारका सबैभन्दा शक्तिशाली र सबैभन्दा धनी मान्छेहरू प्रायः अल्पशिक्षित नै हुन्छन्। ‘मंगोसिल’की सुरिनको रोगको मूल कारण खासमा गरिबी हो, सामाजिक विभेदको ज्ञान हो। नपत्याए आफैं हेर्नुस्, संसारका हरेक केटाकेटीलाई अचेल सुरिनको जस्तै रोग लागेको छ। यस्तो रोग, जसले शरीरको तुलनामा टाउकोको अस्वाभाविक वृद्धि गराउँछ। झुपडीमा बस्ने यस्ता घनटाउके केटाकेटीहरू उमेर नपुग्दै व्यवहारले खारिएर छिप्पिन्छन् र सखाप हुन्छन्।’

मैले उदयप्रकाशको एउटा अन्तर्वार्ताको किस्सा नगरकोटीलाई सुनाएँ। खसीको खुट्टाबाट सुरुवाको सुर्को तानेझैं चुरोटको अन्तिम सर्को तानेर ठुटो विसर्जन गर्दै नगरकोटीले एक पित्को थुक पिच्च थुके फेवातालमा। मैले थपेर भनेँ, ‘प्रिम्याच्युरिटी गरिब केटाकेटीको डरलाग्दो नियति हो। इम्याच्युरिटी सम्पन्न वयस्कहरूको दुर्भाग्य हो। खासमा धनी हुनु र गरिब हुनु दुवै अभागी अनुभूति हुन्।’

बे्रकफास्ट सकिँदा लगभग १० बजिसकेको थियो। उदयप्रकाशको सेसन थियो आज लिट्रेचर फेस्टिवलमा। समय बहकाउने समय थिएन। ब्रेकफास्ट सक्दासक्दै उनले लु झुनको कथा हाले ः

‘एक जना मान्छे थियो, जसलाई ४० वर्षमा अचानक शंका भयो कि म खासमा को हुँ ? हो, उसको परिवार पनि थियो। बच्चा थिए। तर ४० वर्षपछि उसले ठान्न थाल्यो, यो मेरो परिवार होइन, पत्नी र बालबच्चा पनि मेरा होइनन्। घरको खोजीमा ऊ आफ्नै घरबाट निस्कियो। आत्मपरिचयको खोजीमा उसले पूरै दुनियाँ घुम्यो र अन्त्यमा ऊ तिब्बत आइपुग्यो। तिब्बतमा उसले पहिलोचोटि बर्फिला पहाडहरू देख्यो। एउटा एकाकीपन देख्यो, जसलाई उसले यतिका लामो समयदेखि सपनामा देखिरहन्थ्यो। उसले देख्यो, मानिसहरूको एउटा झुन्ड ऊ उभिएकै ठाउँतिर आइरहेको छ। झुन्डको अघिल्तिर एउटी महिला थिई, जो हस्याङफस्याङ गर्दै हान्निँदै उसलाई बोलाउँदै थिई, ‘ली, ली, ओ ली !’ आइमाईका पछाडि बच्चाबच्चीहरू पनि थिए। यसरी अन्त्यमा उसले आफ्नो परिवार भेट्यो। आफ्नो सक्कली परिचय भेट्यो। ऊ खासमा ली झु थियो, जसले अमेरिकामा ४० वर्ष बिताएको थियो।’ कथा सकिएलगत्तै उदयप्रकाशकी श्रीमती कुमकुम खित्का छोडेर हाँसिन्। श्रीमतीको हाँसोमा हाँसो मिसाउँदै उदयप्रकाशले थपे, ‘यो कथाको अर्थ के हो भने तपाईं जहाँको हुँ भन्नुहुन्छ, खासमा त्यहाँको नहुन पनि सक्नुहुन्छ। तपाईं अन्त कतैको पनि हुन सक्नुहुन्छ। यही द्वैध नै उपनिषद्हरूको सार हो।’

टेबलबाट उठ्नुअघि उनले नेपाली साथी उदय अधिकारीको बाहुला समातेर मतिर देखाउँदै भने, ‘उदयजी, तपाईं उहाँलाई लिएर जरुर दिल्ली आउनुहोला है। मेरो घरमा बस्ने गरी।’

दक्षिण एसियाका महान् लेखकले यसरी व्यक्तिगत निम्तो टक्र्याउँदा म हुनुसम्म फुलेल भएको थिएँ। तर, मलाई थाहा थियो, त्यो कुमार नगरकोटीको निम्तो थिएन, जसको ‘गुफा’ आजकाल मेरो अघोषित बेडरुम भएको छ। उदयप्रकाशको निम्ता एउटा मीठो कर्टेसी थियो, यसको सुन्दरता पूरा हुनुमा भन्दा नहुनुमा ज्यादा रहन्छ।

शनिबार, पुस २२, २०७४

Published at: 

http://annapurnapost.com/news/87638

Read More

कात्तिके कैंडा

कात्तिक दोस्रो हप्ताको पहिलो दिन, सोमबार । मट्टिखानको टाकुराबाट हिमालका चुचुरा हेर्ने मनसुवा उठेपछि भट्भटेको घैंटोमा एकबार फेरि टिल्पिल्ल पेट्रोल भरियो । तिहारको झमेलाभन्दा एकहप्ता जसो अगाडि । झोलामा पसालेँ जुगाडको एक बोतल मिनरल वाटर । एक पुरिया चाउचाउ । अनि काल-जमानाकी ओशोमार्गी मा आनन्द शिलाको 'डन्ट किल हिम !'

राम्रा पहाडका थुम्का, नदी-ताल किनार, जंगल जे देखे पनि मलाई त्यहीँ घर बनाऊँ बनाऊँ लाग्छ ।

बाँकी जिन्दगी यतै घर बनाएर बस्ने स-सानो योजना पनि बनिहाल्छ । घरमा कतिवटा कोठा हुने ? कस्तो मोडलको हुने ? ढलान गर्ने कि टिनले छाउने वा खरको छानो हाल्ने ? यी सबै समस्याको छिनोफानो पनि तत्कालजस्तै हुन्छ । बगैंचा र तिनमा उमार्ने फूलका प्रकारको समेत हेक्का हुन्छ । यस्ता मनको घर ठडिएका ठाम देशैभरि कति छन् कति ! मेचीदेखि महाकालीसम्मै । दुई दर्जन घर त पोखरामै छन् । बाइबलको सुक्तिका झैं 'त्यहाँ घर भैजाओस् (लेट देअर वि अ हाउस)' भन्नेबित्तिकै घर ठडिन्थ्यो भने के हुन्थ्यो होला ? मेरो गाउँका मान्छे त मेरै घरमा मात्रै अटाउँथे होलान् ।

हो, मेरो यस्तै एउटा मानस-गृह छ मट्टिखानमा । त्यहाँ गएर सुन्तला नखाएको धेरै भयो । पृथ्वीचोकमा अमिलो नखस्केका हरिया गेडा खरिदेर म एक्लै कुदेँ मट्टिखान ।

घुम्नुको खास त्यस्तो लहड छुटेको धेरै समय भयो । हिँडेर यात्रा नगरेको त कति भयो कति ! एकताका थियो, कुनै उच्चाट किसिमको सिनेमा हेरियो भने वा किताब पढियो भने त्यसको मानसिक कैंडा मार्न म मोटरसाइकल लिएर कुद्थेँ । पोखरालाई छेकेर बसेका सबैजसो डाडाँको टुप्पोमा पुग्नु र त्यहाँ दिनभरि एक्लै बसेर उपत्यका हेर्नु मेरो आम दैनिकी हुन्थ्यो । सूर्यनारानको अन्तिम झिल्को अन्नपूर्णमा सेलाएपछि मेरो मन बाँउठिएर बनेको कैंडा हराउँथ्यो । सिनेमा र कथाका पात्रले हुँडलेको मन थामिन्थ्यो । अनि ओर्लन्थें ।

दुई वर्षअघि नै साइकलको फेसनले मलाई पनि छोप्यो । नन्प्रोफेसनल राइडर, मैले पहाडका चुचुरामा त पेडल मार्न सकिन, तर सेती र विजयपुरका गल्छेडाहरूका ठसठस ठेलेर किताब र सिनेमाको कथार्सिस साम्य पारेको हुँ । बेलुका घर पुग्दा मनको कैंडा मत्थर हुन्थ्यो, तनको कैंडा जागृत । यसरी मैले मनलाई तनमा र तनलाई मनलाई कन्भर्ट गरेँ । अस्तिका दुई वर्ष । यसरी नै मनका सम्बन्ध तनमा र तनका सम्बन्ध मनमा फेरिएपछि अलग कथार्सिस सुरु इैहाल्ने भो आफ्नै कथामा । आजकल न साइकल न मोटरसाइकल नै प्रयोग भएको छ । कथा बाँच्न छोडियो भने पनि भयो ।

पहिलो दिन खेल खेल्दा होस् वा खेतमा काम गर्दा, वा होस् कुनै शारीरिक काम गर्दा, दोस्रो बिहान जो कसैको शरीरलाई आलस्यले अँठ्याउँछ । मांसपेशीहरूमा कुनै गाँठो परेजस्तो हुन्छ । त्यस्तो अनुभूतिलाई मेरो गाउँतिर कैंडा लाग्ने भन्छन् । किताब र सिनेमाले पनि यस्तै कैंडा पार्छन् । कहिले मनमा कैंडा लाग्छ, कहिले मस्तिष्कमा । तर आजकाल कैंडा लाग्न छोडेको पनि धेरै भयो । एउटै बल र चाल चाहिने काम गरिरहँदा कैंडा नलाग्दो रहेछ । थोरै बल बढी परोस् ! थोरै नयाँ चाल चाल्न परोस् ! थोरै सीप ज्यादा खोज्ने काम परोस् ! खै, आजकल पर्खाइले बरु तुरतुरे पार्छ । त्यस्तो किताब पाइनै छाडे ।

०००

आज म कुनै सिनेमा वा किताबको कथाले रन्थनाएर पुगेको थिइन् मट्टिखान । लामो समयदेखि नोस्टाल्जिक भइरहेको थिएँ । तीव्र्र सहरीकरणको चपेटामा मेरो समाजले गुमाएका केही कृषि संस्कृतिका मौलिक पर्वहरू विलय भएको आकस्मिक चेतनाले म भुन्भुनिएको थिएँ । चाको हराएको माहुरी जस्तो । केही समय भयो मैले यस्तै कुरा सुनाउन थालेको जमघटहरूमा । मेरा एकजना रेडियोकर्मी साथी छन्- दीपेन्द्र श्रेष्ठ । मेरा कुरा सुनेपछि कफी गफमा एकदिन उनले यस्तरी भन्दिएः 'तपार्इंका बात सुन्दा तपाईंको उमेर ८४ वर्ष पुगे जस्तो लाग्छ ? '

आज मट्टिखानबाट स्मृतिका केही कैंडा मार्छु । आउनुस् मेरो चौरासी पूजामा फूलपाती दिएर बस्नोस् । भोकै भए बेल-पत्र बेस !

०००

गौडी पूजा ।

एउटा सामान्य चाड । तर मेरो बाल मस्तिष्कमा यसरी गढेर बसेको थियो, मलाई यसको पखाई दसैंको भन्दा ज्यादा हुन्थ्यो । वर्षको दुई पटक यसको पूजा हुन्थ्यो । जेठ र मंसिरको पूर्णिमाका दिन । गोठमा गाईको गोबरको थुप्रो पारिन्थ्यो । शिव लिंग जस्तो । चामलको पैसे-रोटी र खीर बनाइन्थ्यो प्रसादमा । पूजा अवधिभर घरका सबै केटाकेटीलाई पशु-प्रतिष्ठा गरेर गोठमा दाम्लोले बाँधेर राखिन्थ्यो । अनि केराको पातमा प्रसाद राखेर मुन्टो मुन्तिर राखिन्थ्यो । हातलाई पिठ्युँपछाडि समातेर मुख गाढेर प्रसाद खानु पथ्र्यो । खाने बेलामा बाले घरबुना धनुष ताक्दै भन्नुहुन्थ्यो, 'हाचा, हाचा, भाग !'

मालगीतपछि दुलाहापक्षका मध्ये एकजना वृद्धले 'खड्गो गान' गर्थे । हातमा नाङ्गो खुकुरी लिएर नाच्दै र गाउँदै जगिया परिक्रमा गर्थे । झाँक्रीको मन्त्रोच्चारण जस्तै गरी राजा र राणाका गुनगान बर्बराउँथे ।

त्यस्तो धनुष पातीको डाँठबाट बनाइन्थ्यो । तीर निगालो वा खरको डाँठको हुन्थ्यो । हामी पशुले अन्नबाली खाएझैं नटेरी नटेरी खान्थ्यौं । प्रसाद सकिएपछि बाले धनुष हामीलाई दिनुहुन्थ्यो । हामीले धनुष खैंचेर तीरले गोठ कटाउँथ्यौं । रमाइलो खेलजस्तो थियो यो चाड । आजकल यस्तो कसैले गरेको देखेको छैन । मेरै घरमा पनि मनाउन छाडियो यो पर्व ।

घरका केटाकेटीलाई पशु र मान्छेबीचको युगीन सम्बन्ध बुझाउँदै हुर्काउने मीठो संस्कृति किन लोप भयो होला ? 
०००

हरेलो ।

भदौ महिनाको पहिलो मंगलबार हरेलो गरिन्थ्यो । यो पूजाको पुजारी हुन्थे घरका हलीदाइ । उनी नभएमा हामी केटाकेटीलाई पूजा गर्न पठाइन्थ्यो ।

गिँदरी भन्ने घाँसको रूख हुन्छ । यसको झ्यापुल्ले हाँगालाई काटिन्थ्यो । मकैका सुत्लामा धानबाहेकका नौ थरी अन्न बाँधेर पोका पारिन्थ्यो र पोकालाई गिँदरीको हाँगामा बाँधिन्थ्यो । त्यसपछि पूजा सामग्री बोकेर घरको मुख्य खेतको खले गह्राको आलीमा गइन्थ्यो । गिँदरीको हाँगालाई आलीमा गाडेर पूजा गरिन्थ्यो ।

'यस्तो पूजा किन गरिन्छ ? ' एकदिन मैले बालाई सोधेको थिएँ । 'वर्षभरि खेत जोत्ने खन्ने गर्दा कयौं कीरा, फट्याग्रा, गँड्यौला मरेका हुन्छन् । यिनको हत्याको पापले नपिरलोस् भनेर यिनलाई सम्झेर पूजा गरेको हो । यिनको आत्माले शान्ति पाओस् भनेर ।'

नेपालकै अन्यत्र यस्तो पूजा हुन्छ या हुँदैन ? मलाई थाहा भएन । तर किसानमा भएको प्रकृति र पर्यावरणप्रतिको सचेतता जनाउने यो चाडको अलग सौन्दर्य थियो । आजकल पोखराका किसानले हरेलो गरेको देख्न पाइँदैन ।

०००
लुतो फाल्ने ।

साउने संक्रान्तिको दिनमा साँझ घरमा लुतो फाल्ने पूजा हुन्थ्यो । सुन्दा खास नलागे पनि यो चाडको एउटा आकर्षक पक्ष थियोः वनस्पति प्रेम । 'धर्तीमा उम्रेका सबै बिरुवाको पात' जम्मा गर्न बिहानै बाले खटाउनु हुन्थ्यो । धर्ती भन्नाले आफ्नो गाउँ । सामान्य झारपातदेखि अग्ला रूखसम्मका पात समेटर हामी जम्मा गथ्र्यौं । कसले कतिवटा वनस्पति जम्मा गर्ने भन्ने पनि हुन्थ्यो । युनिक भैटोपल्नाका लागि अरूले वास्ता नगर्ने वनस्पति जम्मा गर्ने होड हुन्थ्यो । धेरैले खोज्ने युनिकमध्येको वनस्पति 'सर्पको मकै' पनि हुन्थ्यो । खास वनस्पतिमध्येमा, लुतेझार त खोज्नै पर्ने हुन्थ्यो । लुतेझारलाई गौलेटो वा गग्लेटो भनिन्थ्यो ।

लुतो फाल्ने साँझ दिनभरि खोजेका वनस्पतिको हाँगाबिँगा, झारपात आदि नाङ्लामा राखिन्थ्यो । त्यसमाथि चार थान अगुल्टो । अनि बाले लुतो फ्याक्ने मन्त्र उच्चारण गर्न थाल्नुहुन्थ्योः 'कण्डारक ! सुराधीश ! गृहाण दीपमुत्तमम् । सरलेन्धनसम्भुतं ममारिष्टं विनाशय ।। कण्डारक ! रात्रिचर ! लुतादी भयनाशन । उक्कामिमां प्रक्षिपामि मास्तु लुताभयं मम ।'

मन्त्रोचारणलगत्तै बाले पहिलो अगुल्टो घरको धुरी कटाएर उत्तरतिर फाल्नुहुन्थ्यो । त्यसो गर्दा म खंग्रङ्गै हुन्थेँ । खरको छानोमा आगो टिपे त बर्बादै भइहाल्यो नि ! तर कहिल्यै त्यस्तो भएन । कसैको घरमा भएन । अनि बाँकी तीनवटा अगुल्टो भने तीन दिशामा फाल्नुहुन्थ्यो । सामान्यता लुतो फाल्दा आफ्नो जग्गामा अगुल्टो पार्न हुँदैन भन्ने थियो । त्यसैले घरबारीको सिमाना कटाएर फालिन्थ्यो । अहिले घरहरू पनि बाक्लिए । लुतो फाल्ने चलन पनि हरायो ।
०००
मागल गान ।

मंगललाई गाउँले भाषामा मागल भनिन्छ । विवाह, व्रतबन्ध, भागवत कथावाचन आदि मंगल कार्यको अघिल्लो दिन गाउँका सबैभन्दा ज्येष्ठ महिलाले मंगलगान गर्ने यो चलन अचेल हराइसक्यो । शुभकार्यको अघिल्लो दिन (कसार बटार्ने दिन) मा खुदोमा चामलको पिठो भुटेको पहिलो घान नाङ्लामा खन्याएपछि त्यसलाई बटार्दै गाउँका सर्वाधिक बूढी महिलाहरू लामो लयमा मागल गाउँथे । यो लयमा कुनै लोकगीत रेकर्ड भएको मैले सुनेको छैन ।

धेरथोर तीज पञ्चमीको बेलामा गाइने लामो लयको गीतजस्तै भए पनि यसको थमौती र उठौती फरक छ । 'बाबैको आँगनीमा जगिया ...' शब्दबाट सुरु हुने यो गीतले भोलिको कार्यक्रम शुभ-शुभ सम्पन्न होस् भन्ने कामना गर्दछ । गाउँका बूढीआमाहरूलाई विशेष सम्मान दिएर शुभकार्य प्रारम्भ गरिने मौलिक परम्परा पनि पोखराले बिर्सिसक्यो ।

मेरा माइला बा जगन्नाथ पौडेलका अनुसार विवाहको बेलामा पहिलेपहिले जन्ती बूढाहरू भेला भएर श्लोक हाल्थे । नाच्नेहरू तिनताले (भोटेशाला) मा नाच्थे तर विवाहको विशेष रौनक श्लोकको प्रतिस्पर्धाले गथ्र्यो । अहिलेको अन्ताक्षरी जसरी अन्तिम अक्षरबाट उठाएर रामायण, महाभारत आदिका श्लोकहरू मुखाग्र हाल्नेको कौशल देखिन्थ्यो । अरूका श्लोक गायन गरेरमात्रै होइन, आँसुकविका झै मौलिक श्लोक रचना गरेर पनि रमाइलो गरिन्थ्यो । श्लोक हाल्नकै लागि अन्यत्रबाट सिपालु कविलाई विशेष निम्तो पनि गरिन्थ्यो ।

पूजा अवधिभर घरका सबै केटाकेटीलाई पशु-प्रतिष्ठा गरेर गोठमा दाम्लोले बाँधेर राखिन्थ्यो । अनि केराको पातमा प्रसाद राखेर मुन्टो मुन्तिर राखिन्थ्यो । हातलाई पिठ्युँपछाडि समातेर मुख गाढेर प्रसाद खानुपथ्र्यो । खाने बेलामा बाले घरबुना धनुष ताक्दै भन्नुहुन्थ्यो, 'हाचा, हाचा, भाग !'

छोरी पक्षका महिलाहरू कन्यादानपछि विशेष प्रकारको दुःखको गीत गाउँथे । यस्तो गीतलाई मालगीत भनिन्थ्यो । वधूलाई बिदाइ गर्ने, घरजम गरेर खान सुभाशिष दिने यस्तो गायन पनि गाउँका वृद्धाहरूले नै गर्दथे । मालगीत पनि अहिले पूरै लोप भइगयो ।

त्यसो त क्षेत्रीहरूको विवाहमा अर्को अध्याय पनि थपिन्थ्यो । मालगीतपछि दुलाहा पक्षकामध्ये एकजना वृद्धले 'खड्गो गान' गर्थे । हातमा नाङ्गो खुकुरी लिएर नाच्दै र गाउँदै जगिया परिक्रमा गर्थे । झाँक्रीको मन्त्रोच्चारण जस्तै गरी राजा र राणाका गुनगान बर्बराउँथे । खड्ग गानको अन्त्यमा '..बैरीको गर्धन चैट !' भन्दै खुकुरीले जगियामा गाडेको एउटा केराको थामलाई च्वाट्ट काट्थे ।

मैले मालगीत गाएको सुनिन तर खड्गो हालेको भने सुनेको थिएँ । खड्गो हाल्दा राजा, राणा र नेपाल एकीकरणको गाथा गाउने चलन थियो । २००७ सालमै राणाशासन सकिए पनि पछिसम्मै श्री ३ को गुनगान गाएर खड्गो हालिरहन्थे यताका क्षेत्रीहरू । अहिले गणतान्त्रिक र धर्मनिरपेक्ष भइसकेको मुलुकमा खड्गो हाल्न अनिच्छुक देखिनु खास नराम्रो पनि नहोला । तर मेरो जिज्ञासा, पोखरा क्षेत्रमा गरिने यस्तो खड्गो हाल्ने परम्परा अन्यत्र थियो कि थिएन ? यस्तो परम्परा कहिलेबाट कसरी स्थापित भयो ?

(यो लेख लेख्दै गर्दा मेरो विशेष अनुरोधमा कवि मुकुन्दशरण उपाध्यायकी धर्मपत्नी राधादेवी पौडेलले फोनमै मागल गान र मालगीत गाएर सुनाउनुभयो । त्यस्तै गाउँमा एकमात्र खड्गो हाल्न जान्ने व्यक्ति होमबहादुर कार्की, मेरा मित्र रञ्जित कार्कीका बुबालाई पनि सम्झिएँ ।)

०००
मान्छेले चाहेको सबै रोज्न सक्दैन । एउटा रोज्दा अर्को छोड्नुपर्छ । खेतीपाती र सहरीकरणमध्ये रोज्ने नै एउटा हो । पोखराजस्तो सानो क्षेत्रफल भएको उपत्यकाले कि उब्जाउ जमिन जोगाएर गाउँ बनिराख्न पर्‌र्यो कि खेतबारी नासेर घर उभ्याउन दिनपर्‌यो । सहरीकरणको प्रक्रियामा यो स्वाभाविक पनि हो । तर सहरीकरणको लपेटामा पिता पुर्खाले वर्षौंदेखि अभ्यास गर्दै आएका कृषि-संस्कृतिका मौलिक परम्परा पनि एकाएक नास भएर जाँदा मनमा कैंडा लाग्दोरहेछ । यस्तो कैंडा जो मट्टिखान पुगेर पनि मर्दैन बरु बल्झिन्छ ।

पोहोर सालसम्म छिनेडाँडाका रैथाने बासिन्दाका हरेक परिवारले माईपूजाको दिनमा प्रस्तावित पोखरा क्षेत्रीय अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको खाली चौरमा गएर भात खाएका थिए । यो वर्ष वा अर्को वर्ष यस्तो भान्छा चल्छ कि चल्दैन ? मलाई शंका लाग्छ । छिनेडाँडाका रैथानेहरू वर्षको एक पटक घरमा भान्छा गर्दैनन् । भाँडाकँडा र अन्न बोकेर चौरमा आउँछन् । परिवार पिच्छेको खाना छुट्टाछुट्टै पकाएर खान्छन् । कराई अर्थात् अहिलेको पिकनिक पनि होइन त्यो ।

पिकनिकमा त सबैको भान्छा एउटै हुन्छ । माईपूजामा घरैपिच्छेको छुट्टै खाना पाक्छ । दाउराको आगोमा । सयौं परिवारको सयौं चुल्हो एकसाथ बलेको देख्दा यस्तो लाग्छ, कतै सुदूर कन्दराबाट बसाइ सरेर भर्खरै आएको काविलाको भेला हो यो । मुसाफिर आर्य जातिको आदिम परिदृश्य हो यो । तर सायद अबका केही वर्षमै मेरो गाउँको यो परम्परा हट्दै जानेछ । माईखाने चौरमा बोइङ उत्रने भएपछि परम्पराको मोह के होला र खै ?

Read More

पुरानो पोखरा (संस्मरण)

सोच्दिनँ भन्छु तर नसोची धर पाउन्नँ, मान्छेले सहर बनाउँछ कि सहरले मान्छे ? मान्छेले समय फेर्छ कि समयले मान्छे ? मेरै मस्तिष्कको एउटा छेउबाट गुज्रेर सोचाइ जान्छ तर म सोचाइलाई मेरै सोचाइ भन्ठान्छु । प्रश्नलाई मेरै मौलिक प्रश्न भन्ठान्छु । मौलिक सोचाइको स्वामित्वभावले कहिले दु:खी हुन्छु, कहिले खुसीले उत्तेजित हुन्छु । मात्रै सोच्नु पनि कस्तो सुखद र दु:खद कारण हुँदो रहेछ !
तिनताका विशाल कुँडहर फाँटमा मात्रै तीन–चारवटा घर थिए । कुँडहर फाँटमा भएका तीन–चार थान घरलाई थिए भने पनि ठीक, थिएनन् भने पनि ठीक । कात्तिक महिना फाँटमा मंसिर लाग्थ्यो । महिनाको मंसिर होइन कि धान थन्क्याउने मंसिर । महिनाको मंसिरमा स्कुलको कक्षा उक्लिइन्थ्यो । कात्तिक महिनामा हुने अन्तिम परीक्षा सकेपछि दाइ पशुपति पौडेल र मेरो कामै धानका कुन्यू रुँघ्ने हुन्थ्यो । स्थानीय छाडा बस्तुभाउ मात्रै होइनन्, हिमालपारि मुस्ताङबाट ओर्लेका घोडा, खच्चड र गधाको उधिन्याइबाट जोगाउन दिनभर खलेगह्रामा बस्थ्यौँ । दुई भाइ कुन्यूमा खेल्थ्यौँ । तिर्खा लागे, नहरमा बगेको सेतीको पानी सोझै खाइदिन्थ्यौँ । तिनताका हामीलाई दिउँसो भोक लाग्दैनथ्यो । खान नपाइने ग्यारेन्टी भएपछि भोक नलाग्दो रहेछ । तर, लाग्ने कुरा एउटै काफी थियो, झ्याउ । झ्याउ यति लाग्थ्यो कि त्यसले झ्याँगेर टाउको रिगाउँथ्यो ।
खेल्ने कुरा सकिएपछि हामी परालको कन्यूमा चढ्थ्यौँ । कन्यूबाट करिब दुई किलोमिटर टाढाको पृथ्वी राजमार्गमा मोटर गुडेको प्रस्ट देखिन्थ्यो । कन्यूमा जेनतेन अडिएर हामी ‘पिट्टा लगाइ’ खेल्थ्यौँ । माथिबाट तल कुनै मोटर आयो भने मैले दाइलाई एक पिट्टा हान्थेँ । तलबाट माथि गयो भने दाइले एक पिट्टा हान्नुहुन्थ्यो । खेलभरमा दुवैले लगभग २० पिट्टा खाइन्थ्यो । अचेल त्यही सडकमा ट्राफिक जाम हुन्छ । ‘पिट्टा हानी’ खेलेर साध्य नै छैन । कुँडहर फाँटमा खेत कम, घर ज्यादा भइसकेका छन् । बाटोमा मान्छे कम, मोटर ज्यादा गुड्न थालेका छन् ।
हाराहारी डेढ महिना बिन्दास हुन पाइने बर्खेबिदा विजयपुर खोलामा बित्थ्यो । अलिक ठूलो भएको देखाउन कहिलेकाहीँ फेवातालबाट झरेको फुस्रे खोलामा पनि पौडन गइन्थ्यो । छहराको रह, कानीबूढीको रह, स्यान डहरेको रह, सोलेको रह आदि नामुद रहहरू थिए । खोलाको पानी कुनै गहिरो र फराकिलो खाडलमा अडिएर जमेको ठाउँलाई रह भनिन्थ्यो । सोलेको रह त पूरै सोलीजस्तो थियो । सेतीजस्तै गहिरिएर बगेको ढन्डुरोभित्र गहिरो रह थियो । पौडेर गन्तव्य पुग्न सकिएन भने डेभिज फलजस्तै डरलाग्दो ढन्डुरोभित्र हुल्दिन्थ्यो । बाँच्ने चान्सै थिएन । तैपनि, कत्रो साहसले हामी त्यहाँ पौडन्थ्यौँ ।
अत्यन्त नीला र गहिरा रह थिए ती । तिनमा मान्छेलाई गुटमुट्याएर डुबाइदिने भुँवरी हुन्थ्यो । त्यसैले भुँवरी छलेर तिनमा पौडनेको सान भिन्दै हुन्थ्यो । दोबिल्लाको रह पूरै गाउँभरिका केटाहरूमाझ विख्यात थियो । सेतीको पानी नमिसिएको हुनाले फुस्रे खोलो सङ्लो हुन्थ्यो । गाउँका युवाहरूले कहिलेकाहीँ खोलामा बम हानेर माछा मार्थे । चार–पाँच किलोका माछा सामान्य हुन्थे ।दिनभरि पौडँदा अति भोक लाग्थ्यो । खाउँm त के खाउँm ? खोलामा केको खाजा पाइन्थ्यो र ? माछा, गँगटा, झिँगेमाछा पोलेर खाइन्थ्यो । हाम्रो त एउटा सिकारी दस्ता नै थियो । खोलामा पुगुन्जेल गुलेलीले चरा मारेर खाजाको जोहो नै गरिन्थ्यो । चरा भुत्ल्यायो । आन्द्राभुँडी र टाउको फाल्यो । आगोमा बेस्सरी पोल्यो, खायो । मैले जति चराको मासु कसैले खाएन होला !
मेरो गाउँ मझेरी पाटन तिनताका आधी जंगलजस्तो थियो । रूखैपिच्छे गुँड हुन्थे । डाङ्ग्रे, चाँचरी, जुरेलो, ढिकुर आदि जातका चरा धेरै सिकार हुन्थे । गुँड देख्नासाथ रूखमा चढिन्थ्यो । चराका अन्डा मात्रै छन् भने भुइँमा खसालेर फुटाइदिन्थ्यौँ । आँखा र प्वाँखसमेत नपलाएका बचेराहरू रहेछन् भने पनि बाँकी छोडिँदैनथ्यो । घाँटी चुँडालेर मारिन्थ्यो र त्यसै फ्याँकिन्थ्यो ।
प्वाँख नपलाएका चरा खान हुन्न भन्ने विश्वास थियो । ‘बचेरा निमोठेर मार्‍यो भने मुटु बलियो हुन्छ’ भन्थे केटाहरू । मैले जति चराका बचेरा कसैले निमोठेर मारेन होला । अहिले सम्झँदा मात्रै पनि मेरो आङ सिरिङ्ग हुन्छ । त्यत्रो निर्दयी स्वभाव कहाँबाट आयो होला ममा ? मभित्रको दया, माया, करुणा कता गएथ्यो होला ? के मान्छेको बच्चाले मैले जस्तो हिंस्रक बाल्यकाल बिताउन सम्भव छ ? अहिले यसरी अत्यन्त कमलो हृदयको र पिन्चे स्वभावको कसरी बनेको हुँला म ? हुन पनि अचेल चराको त कति माया लाग्छ कति !
विजयपुर, सेती र फुस्रे खोलामा पौडी खेल्नेहरू सबै खैनीबाज थिए । प्रख्यात बिजली खैनीको बट्टा बोकेर आउने केटो राजा बराबर हुन्थ्यो । ‘खैनी खानेलाई भोक लाग्दैन’ भन्ने विश्वास हुनाले यसको लत बसाल्न अनेकन् कोसिस गरिन्थ्यो । खैनीलाई घाममा सुकाएर हुन्छ कि, पानीले पखालेर हुन्छ कि, चिनी मिसाएर हुन्छ कि ‘मोलुवा’ बनाइन्थ्यो । अलिक कम कडा खैनीलाई ‘मोलुवा’ भनिन्थ्यो । मोलुवा बनाइएकै भए पनि पहिलोपटक खैनी च्याप्दा टाउको रननन्न घुमाएर मैले वान्तै गरेको थिएँ । पछि कसरी सिकियो सिकियो ? खैनी सिकेजस्तै सजिलै गरी मैले त्यसलाई छोड्न पनि सकेँ । तर, मेरा सबै दामलीहरू अझै त्यसको अम्मली छन् ।
आफूले खैनी–चुरोट खान पूरै छोडेको भए पनि मलाई खैनी र सुपारी खाने मान्छे बडो आकर्षक लाग्छन् अझै पनि । चोरी र बूढीऔँलाले हल्का गरी खैनी च्याप्यो, ओठको कापोमा घुसार्‍यो, मन्द नुनिलो मसालेदार रस मुखमा आएपछि बन्ने थुकलाई प्याच्च थुक्यो । सुन्दा वा पढ्दा घिनलाग्दो लागे पनि खाएर त्यो प्रक्रिया पूरा गर्दा बडो आनन्दको काम हुन्थ्यो ।
पौडी खेल्दा नाङ्गै खेलिन्थ्यो । उमेर चढेपछि यौनाङ्गमा पलाएका रौँ लाजको कारण हुन्थ्यो । कसैको रौँ देखियो भने गिज्याएर हैरान पार्थे साथीहरू । नाङ्गै पौडनु लाज हुँदैनथ्यो । लाजको अंगमा रौँ देखियो भने मात्रै लाज हुन्थ्यो । अन्डरवयर कसैले लगाउँदैनथे । केही साथीहरू हामीलाई झुक्याउन रौँ खौरेर पनि जान्थे । रहर भए पनि म रौँ खौरेर जान सक्दिनथेँ । मेरा बाले आफैँले दाह्री फाल्नु हुन्थेन । हजामकहाँ जानुहुन्थ्यो । त्यसैले मैले अरूले जसरी थप एक बर्खा नाङ्गै पौडन पाइनँ । लाजको भाव आएपछि पौडी खेल्ने साथी फेरिन्थे ।
हिउँदको छुट्टी घोडा चढेर बिताइन्थ्यो । हुन त सानैमा घोडा चढिएन । अलि उमेर बढेपछि चढियो । भोटेले चरनमा छाडा छोडेका घोडालाई समातेर दिनभर चढिन्थ्यो । आफ्नो घोडा चढेको देखे भने भोटेले लखेट्थे । बा–आमाले देखे भने झन् सातो लिन्थे । भेटे भने बेस्मारी पिट्थे । भोटेसँग डराइडराइ घोडा चढ्नु, दिनहुँ उसको खेदाइ खानु र राती घोडाको पिठ्यूँले डामेको नितम्ब मुसारेर सुत्नु दैनिकी नै हुन्थ्यो । नून बोकेको घोडा परेछ भने नितम्बमा अनेकथरी खटिरा आउँथे ।
तिनताका धेरैजसो भोटेले लखेटेको सपना देख्थेँ म । भोटे पछिपछि, म उसकै घोडा चढेर अघिअघि । नभेटेपछि भोटेले घुँयत्रोले हान्थ्यो । म मट्याङ्ग्रो छल्दै घोडा कुदाउँथँे । एकछिनपछि भोटे थुचुक्क बस्थ्यो । लामो सास तान्थ्यो र सुइय्य सिटी बजाउँथ्यो । सिटी सुन्ने बित्तिकै हिनहिनाउँदै घोडा फर्किन्थ्यो र भोटे भएतिर हाम 
फाल्थ्यो । जति लगाम खिचे पनि अहँ, रोकिँदैनथ्यो । म घोडाबाट हामफाल्थेँ र ब्यूँझन्थेँ ।म उति साह्रो सिपालु थिइनँ घोडा चढ्न । तैपनि, मलाई पैया, त्रिखुट्टी र कदम गरी तीनवटै चालमा घोडा कुदाउन आउँथ्यो । मेरा साथीहरू त खग्गु थिए । घोडा चढ्ने लत यतिसम्म भएको थियो कि साँझ खाना खाएपछि पनि सुटुक्क घरबाहिर निस्कन्थ्यौँ । राती अबेरसम्म घोडा चढ्थ्यौँ र फर्किन्थ्याँै । भोटेका घोडा फागुनसम्म गाउँमा बस्थे । केही केही त चैतसम्मै बस्थे ।
हाई स्कुल पुग्दा कृषि काम पूरै धानिन्थ्यो । तिनताका खेतमा काम गर्ने बाउसेको दैनिक ज्याला ५० रुपियाँ थियो । मेरो उमेर सानो भएको हुनाले ३५ रुपियाँ मात्रै पाउँथेँ । मैले कुँडहर फाँटमा जग्गा हुने मझेरी पाटनका प्राय: बासिन्दाको खेतमा काम गरेको छु । मलाई कसको खेत कति हलको छ ? कहाँ छ ? कुन खेतको मुहान कुन हो ? कुन मुहानमा कस्तो ठेल छ ? भन्ने पूरै जानकारी थियो । पहिले जसरी जाँगरसाथ किसानी गर्ने कुनै गाउँले छैनन् अचेल मेरो गाउँमा । हुन त अब खेती गर्नकै लागि खाली जग्गा पनि धेरै बाँकी छैन ।
मेरा पितापुर्खा धनाढ्य थिएनन् । निम्नमध्यम वर्गीय हुन् । पुगिसरी आएका भए औलोको बिगबिगी भएको पोखराको सबैभन्दा उराठ ठाउँ मझेरीपाटनमा आउने थिएनन् मेरा पुर्खा । अहिले पो पोखरा पोखरा भयो । एक रोपनी जग्गाकै करोडौँ पर्ने भयो । आफ्नो पसिना र सीपले होइन, जग्गाको भाउ बढेकै कारण मेरा रैथाने गाउँले सबका सब करोडपति भएका छन् । आर्थिक परिवर्तनको यो आकस्मिक रूप डरलाग्दो उपभोक्तावादमा फेरिँदैछ । म्यासेज पठाउन नजान्नेले पनि महँगा मोबाइल भिर्न थालेका छन् । म व्यापक विलखबन्दमा छु । समयलाई परिवर्तन गर्न नसके पनि समयसँगै परिवर्तन हुन सकेको भए अलिकति सन्तोष हुन्थ्यो होला । म अझै आफूलाई पुरानै पोखरामा कतै हराएको पाउँछु ।हामीले पौडी खेल्ने खोलामा अचेल कुनै रह छैनन् । सबै रह पाँगोले पुरिए । मैले खनेका खेतमा घर उभिए । मैले गाईभँैसी चराउने गौखर्क भनिने ठाउँमा अहिले आर्मीको ट्ेरनिङ क्याम्प चल्छ । म पढेको स्कुलमा मलाई पढाएका मास्टर त नहुने भइहाले तर त्यहाँ म बसेको बेन्च छैन, कोठा छैन, भवन छैन । मैले खेलेको चौरमा चौर छैन । मैले आफ्नो यौवनको पहिलो प्रेमपत्र जुन ठाउँमा बसेर पढेको थिएँ, त्यो ठाउँमा पाइखाना बनेको छ ।
जुन खोलाको किनारमा हामीले बयर र स्यालखोस्रा टिपेर खान्थ्यौँ, त्यो ठाउँ अचेल पूरै आवाद भइसक्यो । बजारबाट हिँडेर घर फर्किंदा थकाइ मेट्ने अमरसिंह चोकको चौतारो छैन । कुँडहर फाँटमा खाजा खाँदा थकाइ मार्ने पीपलडालीको चौतारो छैन । त्यस्ता चौताराहरू कति मुर्कट्टा पारिए, कति मुठुर्‍याइए, कति आफ्नो चारकिल्लाभित्र पारेर गुप्त्याइए ।  पानी खान बनाएको हिटी पुरिएको छ ।तीव्र सहरीकरणको साक्षी पुस्ता हुँ म । मेरो बाल्यकाल र किशोरवयका सम्झना पस्किने चौताराहरू, चौरहरू, पोखरीहरू, खोलाहरू, स्कुलहरू, रूखहरू, घरहरू कुनै बाँकी छैनन् । सहर यस्तरी बदलिएको छ, म उमेरभन्दा पहिल्यै बूढो भएको अनुभव गरिरहेको छु ।
मेरै छेकलबाट बारम्बार त्यही पुरानो प्रश्न बगिरहन्छ : मान्छेले सहर बनाउँछ कि सहरले मान्छे ? मान्छेले समय फेर्छ कि समयले मान्छे फेर्छ ?

असार १३, २०७३

Published at: 

http://nepal.ekantipur.com/news/2016-06-27/20160627173554.html

Read More