Contact Form

Name

Email *

Message *

Z

Showing posts with label साहित्यकार. Show all posts
Showing posts with label साहित्यकार. Show all posts

Saturday, August 26, 2017

मिलान कुन्देराको 'ठट्टा'

-- अभय श्रेष्ठ


तपाईंले असाध्यै प्रेम गरेकी केटी १५ वर्षपछि एक्कासि भेटिई भने कस्तो होला? त्यो पनि सैलुनमा तपाईंकै सेवा गरिरहेको स्थितिमा? मिलान कुन्देराको उपन्यास 'जोक' यस्तै पे्रममय हार्दिक वर्णनबाट अगाडि बढ्छ। यो, त्यस्तो मनमोहक उपन्यास हो जुन पढ्दा नयाँ प्रेमिकासँग लामो सहयात्रा गर्न पाएझैँ लाग्छ। आरोन असरले अंग्रेजी अनुवाद गरेको ३१७ पृष्ठको उपन्यास जति पढ्यो त्यति रहस्य र हार्दिकताको पोयो फुक्दै जान्छ। (उपन्यासको पहिलो भाग पढिसकेपछि म कति डुबेँ भने अगाडि अक्सफोर्ड एड्भान्स्ड लर्नर्स डिक्सनरी राखेर लगातार १६ घन्टा पढिरहेँ)।
लुसीको उदास कथा

१५ वर्षपछि लुडभिक जान प्रागबाट कुनै कार्यक्रमका लागि मातृसहर मोराभिया आउँछ। ऊ दाह्री काट्न नाउकहाँ जान्छ। एउटी केटी उसको दाह्री काट्न थाल्छे। केटीलाई ऐनाबाट देख्दा झसंग हुन्छ। के यो उसकै प्रेमिका हो? त्यसो त त्यसको अनुहारमा पहिलेजस्तो झरिलो बहार थिएन। केही मोटी भएकी थिई र अनुहार फुस्रो भएको थियो। तर, त्यसको सातो गएजस्तो लाग्ने जुन अनुहार थियो, त्यो पनि एउटा प्रमाण थियो। त्यसले ऊसँग फेरि आँखा जुधाइन। सबै कुराबाट उदास भएर टोलाउन थाली। पैसा लिँदा पनि ऊतिर हेरिन जसका कारण लुडभिकले बोल्ने मौका पाएन। साथी कोस्तकालाई सोध्यो, 'मेरो दाह्री काट्ने केटीको नाम लुसी सेबेत्का हो?'

'त्यो यस सहरमा अर्कै नामले चिनिन्छे,' कोस्तकाले भन्यो, 'तर उसको खास नाम त्यही हो। कसरी चिन्यौ?'

अस्ट्रभा सहरमा भेटिएकी लुसी कति दुःखी, उदास तर प्यारी थिई! ऊ एक्कासि त्यहाँबाट गायब भएकी थिई। त्यसबेला रुसमा अत्यन्तै प्रसिद्ध फिल्म 'कोर्ट अफ अनर' हेर्ने क्रममा सिनेमा हलमा भेटिएकी थिई। लुडभिक त्यससँग एकतर्फी प्रेम गर्न थाल्यो। सानैमा बाबु गुमाएको लुडभिक धनी व्यापारीकी पत्नी बनेकी फुपुका कारण बुर्जुवाविरोधी बन्यो। ऊ कम्युनिस्ट पार्टीको सदस्य बन्यो। आफ्नी सहपाठी मार्केटालाई पोस्टकार्डमा अनेक दर्शन छाँटेर दिन थाल्यो। एकपल्ट उसले लेखेको थियो, 'आदर्श जनताको अफिम हो। स्वस्थ वातावरण आफै दुर्गन्धित छ। ट्रात्स्की जिन्दावाद!' मार्क्सले त धर्मलाई अफिम भनेका थिए। के लुडभिकको अभिव्यक्ति पार्टीविरुद्ध छैन? किन छैन? विचरा उसले त केटीलाई आकर्षित गर्न ठट्टास्वरूप यस्तो लेखेको थियो। पार्टीबाट मात्र होइन, ऊ विश्वविद्यालयबाटै अपमानपूर्वक निकालियो। उसलाई सुधार्न सेनामा भर्ती गरियो र अस्ट्रभाको खानीमा कडा काम लगाइयो। आमा मर्दा पनि घर जान पाएन। यसै क्रममा मरुभूमिमा मरुद्यानजस्तै भेटिएकी थिई लुसी। कुनै कारखानामा काम गर्ने त्यो केटी गरिब, दुःखी, मायालाग्दी, राम्री र इमानदार थिई।

सेनाको कमान्डर असाध्यै कडा थियो। ऊ लुडभिकलाई बिनादोष बारम्बार सजाय दिन्थ्यो। दुई महिनापछि बल्ल छुट्टी पाएको लुडभिकले लुसीलाई उसकै कोठामा भेट्यो। कोठा निकै सजाइएको थियो। उसलाई लाग्यो, लुसी भव्य समारोहबीच आफ्नो कुमारित्वलाई बाईबाई गर्न चाहन्छे। उसले लुसीलाई खाटतिर तान्यो। अचम्म, लुसी आफूलाई जोगाउन भिडन्त गर्न थाली! समर्पणका बेला केटीले गर्ने त्यो, सामान्य नाटकमात्र थिएन, साँच्चिकै भिडन्त थियो। उसले फकायो, केही सफल पनि भयो। लुसी फेरि संघर्षमा उत्रिई। तेस्रो प्रयासमा शान्त भई। 'मैले उसको स्कर्ट फर्काइदिएँ र घुँडाभन्दा आठ वा नौ इन्च माथि किस पनि गरेँ', लुडभिक भन्छ, 'त्यसपछि उसले एक लाइन पनि माथि उक्लिन दिइनँ।' केटीले अर्को कुनै दिनको भाका राखी। लुडभिकले एउटा मजदुरको घरमा व्यवस्था मिलायो। नभन्दै लुसी आई । लुडभिक भागेर त्यहाँ पुग्यो। केटी थरथर काँप्न थाली। लुडभिक यसपालि पनि सफल भएन। केटीले रुँदै भनी, 'तिमी मलाई माया गर्दैनौ, मात्र भोग्न चाहन्छौ।' वाक्क भएर लुडभिकले उसलाई बाहिर जाने अनुमति दियो।

केही दिनपछि उसलाई आफ्नो गल्ती महसुस भयो र लुसीलाई भेट्न गयो। लुसी सहर छाडेर हिँडिसकेकी थिई। कता गई? कसैलाई थाहा भएन।

लोककथाकी नायिका

पश्चिमी बोहेमियाको एउटा फार्म हाउसमा अचम्मको कथा सुनियो। एकपल्ट युवकहरूले परालको कुन्युबाट अन्दाजी २० वर्षे युवती निस्केर जंगलतिर दौडँदै गएकी देखे। हेर्दाहेर्दै त्यो अलप भई। अर्कोपल्ट एक महिलासँग त्यसले रोटी मागी। महिलाले सोधिन्, 'कहाँ जाँदैछ्यौ नानी?' केटीले भनी, 'मेरो बाटो लामो छ। मैले आफूसँग भएको सबै पैसा हराएँ।' एउटा गोठालो माथि पहाडमा रोटी, नौनी र दूधको जग रुखमुनि राखेर भेडाको बथान धपाउन गयो, फर्कंदा ती सब गायब थिए। केटाकेटीका लागि त्यो अब किंवदन्तीकी नायिका भई। उनीहरूले त्यसको नामै राखिदिए, भ्यागाबन्डेला। घरबारविहीन केटी। उनीहरू पोलेको आलु र अरु खानेकुरा एक भाग त्यसका लागि छुट्याउँथे र हरेक पल्ट बेग्लाबेग्लै ठाउँमा राख्थे। भोलिपल्ट सधैँ त्यो खानेकुरा त्यहाँ हुँदैनथ्यो।

यो जादुमय कथा धेरै लम्बिन पाएन। फार्म हाउसका निर्देशक र जिल्ला राष्ट्रिय समितिका अध्यक्षले निरीक्षणका क्रममा एक दिन एउटा कोठामा पुरानो ब्याग, त्यसभित्र थोत्रा केही कपडा र चिठी भेटे। चिठी कसको नाममा थिए? ढिलोसम्म उनीहरू चियो गरेर बसे। केटी फेला परी। हरे त्यो दुःखी त हाम्रै प्यारी लुसी पो थिई! फार्महाउसको प्रबन्धक बनेको धर्मभीरु कोस्तकालाई उसले सबै बताइ। उसको घर चेबमा थियो। बाबु सानैमा बिते। आमाले अर्को बिहे गरिन्। सौतेलो बाबु र आमा उसलाई सधैँ कुट्न थाले। ऊ घर छाडेर केही आवाराको समूहमा पुगी। १६ वर्ष पुगी। केटाहरू २० देखि १६ सम्मका थिए। एक दिन रक्सी खाएर समूहको नाइकेले उसलाई लुगा फुकाल्न आदेश दियो। ऊ रुन थाली। ऊ त यिनीहरूलाई नै आफ्नो संरक्षक ठान्थी। त्यसले बलात्कार गर्योो। त्यसपछि उमेरअनुसार पालैपालो तिनीहरू ऊमाथि खनिए। कान्छोको पालामा प्रतिकार गरी। त्यसले उसलाई मुखमा जथाभावी मुक्का हान्यो र अझ बढी क्रूरतापूर्वक बलात्कार गर्यो । यो क्रम नियमित चल्न थाल्यो। यसै क्रममा चोरीका सामानसहित तिनीहरू प्रहरी फन्दामा परे। केटाहरू जेल परे। केटीलाई सुधारालय राखियो। ऊ इमानदार थिई, यसकारण चाँडै नै मुक्त भई। इमानदारी पनि कस्तो अभिशाप! अब ऊ कहाँ जाओस्? त्यसपछि ऊ ओस्ट्रभा पुगी र कारखानामा काम गर्न थाली।

ऊप्रति एउटा सिपाही आकर्षित भयो जसले उसलाई बलात्कारको प्रयास गरेको थियो। त्यसो त ऊ पनि त्योसँग एक्लै कोठामा ढोका बन्द गरेर बसेकी थिई नि! के ऊ त्यसलाई प्रेम गर्थी? अँहँ, आफ्नो जीवनको शून्यताबाट वाक्क भएरमात्र उसले त्यसको संगत स्वीकारेकी थिई।

लुसीबारे फार्म हाउसमा धेरै प्रश्न उठ्छन्। सुधारालयमा, ओस्ट्रभामा कारखाना र डर्मिटरीमा पनि उसको रेकर्ड राम्रो थियो। ओस्ट्रभामा केबल एकपल्ट चिहानबाट फूल चोर्दै गर्दा समातिएकी थिई। फार्म हाउस उसलाई सुरक्षामात्र दिँदैन, काम र माम पनि दिन्छ। कारखानामा सबैजना ऊप्रति असल व्यवहार गर्छन्। खालि कहिलेकाहीँ जिस्कँदा उसको विगत कोट्याइदिन्छन्। लुसी आफूलाई दोषी महसुस गर्र्छे।

कुनै दिन उसले आवारा समूहलाई विश्वास गरेकी थिई। ती अत्यन्तै क्रूर साबित भए। तिनीहरूको पनि साथ छाडेपछि कहाँ जाने? यस कारण तिनीहरूका लागि 'स्कर्ट खोलिदिएकी' थिई। पछि केटाहरूलाई बानी लाग्यो। तिनीहरू उसलाई निलडाम हुनेगरी कुट्न पनि थाले। प्रहरीसामु उल्टै उसलाई चेबकै कलंक भन्न थाले। यस कारण उसलाई सुधारालय पठाइएको थियो। व्यवस्थाद्वारा सताइएको दुःखी लुडभिक पनि तिनै चोरजस्तै क्रूर थियो। हरेकपल्ट ऊ लुसीको 'कुमारी बैँस' भंग गर्न चाहन्थ्यो। दुःखी मनको शून्यताबाट थाकेर संगत स्वीकार्नु बेग्लै कुरा हो, नत्र लुसी त्यसलाई पनि प्रेम गर्दिनथी।

पादरीको छोरा कोस्तका प्रागको एउटा विश्वविद्यालयमा प्राध्यापक थियो। ईश्वरमाथि उसको आस्था थियो। आन्दोलनका क्रममा उसले कम्युनिस्ट विद्यार्थीलाई साथ दिएको थियो। कम्युनिस्ट सत्तामा आएपछि उसको आस्थाबारे प्रश्न उठाउन थालियो। लुडभिक उसको पक्षमा उभियो। कोस्तकाले त्यहाँ राजीनामा गरेर पश्चिमी बोहेमियाको फार्म हाउसमा प्रबन्धकका रूपमा काम थाल्यो। लुसीलाई उसले ठूलो सहयोग गर्योा। नैतिक बल दिएर उसैले जीवनप्रति आशा जगाइदियो। आइमाईहरू सदैव प्रेम चाहन्छन्। त्यसको बदला उनीहरू कैयौँ गुणा बढी पे्रम दिन्छन्। अनन्त दुःख र त्रास भोगेकी एउटी केटीलाई यस्तो आत्मीयता पाएपछि के चाहियो? ऊ कोस्तकालाई प्रेम गर्न थाली। उसैसँग समर्पित पनि भई। कोस्तकाका एक छोरा र ऊभन्दा छ वर्ष जेठी स्वास्नी प्रागमा थिए। यसैबीच सरकारले फार्म हाउसको डाइरेक्टरमाथि अनेक अभियोग लगायो, जसको प्रमुख तारो थियो धर्मभीरु कोस्तका। निर्देशकले उसको बचाउ गर्योो। तर, यी सब सहन कोस्तका तयार भएन। राजीनामा गरेर ऊ मोराभिया पुग्यो जहाँ लुडभिकको सहयोगले एउटा अस्पतालमा काम गर्न थाल्यो।

लुसीले बिहे गरी। लोग्ने सहरमा कुनै व्यवसाय गर्न चाहन्थ्यो। यस कारण उसले फार्म हाउसको काम छाड्नुपर्योो। उनीहरू मोराभिया आए जहाँ लुसीले हेयरड्रेसिङको काम थाली। लोग्ने दुष्ट पर्योल। लुसीमाथि त्यो अत्यन्तै क्रूर व्यवहार गर्थ्यो। अभागी लुसीले कहिल्यै सुख पाइन। तर, अब ऊ कोस्तकालाई आफ्नो दुःख सुनाउँदिनथी किनभने कोस्तका दुःखी भएको ऊ हेर्न सक्दिनथी। साँच्ची ऊ किन मोराभिया आएकी थिई? बिहे अरुसँगै गरेकी थिई, तथापि ऊ कोस्तकालाई नियमित सुन्न, भेट्न र हेर्न चाहन्थी। कठै लुसीको प्रेम!
लुडभिक, हेलेना र जेरोस्लाभ
सेनामा सजाय सकिएपछि लुडभिकले विज्ञानमा डिप्लोमा गर्योक र अनुसन्धानमूलक संस्थामा वैज्ञानिकको राम्रो जागिर भेट्यो। लुडभिकको सहपाठी पाभेल जेमानिककी स्वास्नी हेलेना प्राग रेडियोमा रिपोर्टर थिई। लुडभिकसँग उसको हिमचिम बढ्यो। मोराभियाको एउटा समारोहमा रिपोर्टिङका लागि पुगेकी हेलेनाको शरीरसँग लुडभिकले खुब खेल्यो। पाभेलले हेलेनालाई छाडिसकेको थियो। उसले भर्खरकी केटीलाई कान्छी बनाएको थियो। लुडभिकसँगको सम्बन्धले हेलेना खुसी भई। तर, लुडभिकले यो सबै बिर्सिदिन आग्रह गरेपछि ऊ ज्यादै निराश भई। उसले बिष पिई। खबर पाउनेबित्तिकै लुडभिक हेलेनाकहाँ पुग्यो। हेलेनाले बिष भनेर पिएको अर्कै औषधि परेछ। उसले लुडभिकलाई घृणा गरी। सायद अब ऊ अनुहारभरि चायाँ परेको आफ्नै प्राविधिक सहयोगी जिन्द्रासँग समर्पित हुन्छे, जो ऊप्रति एकतर्फी आकर्षित भएको थियो।
जेरोस्लाभ मोराभियामा स्थानीय संगीत टोलीको नाइके थियो जसमा कुनै दिन लुडभिक पनि सदस्य थियो। ऊ त्यहाँको राजा चुनिएको थियो। हंगेरीका राजाले त्यो ठाउँ छाडेपछि जिल्ला समितिको सिफारिसमा मोराभियामा नयाँ राजाको राज्याभिषेक गर्ने चलन थियो। लुडभिकको जिन्दगीमा एक्कासि आँधीबेरी आयो जसले पछि उसलाई अराजकतावादी बनाइदियो। वर्षौंपछि मातृसहर आएको लुडभिकले आफूलाई नदेखेझैँ गर्दा जेरोस्लाभ निकै दुःखी भएको थियो। जेरोस्लाभले नोकर्नी केटी भ्लास्तासँग बिहे गरेको थियो। तिनीहरूका छोरा भ्लादिमिरलाई पछि राजा चुनियो। राज्याभिषेक समारोह भव्य भयो। यही कार्यक्रमको रिपोर्टिङका लागि हेलेना मोराभिया आएकी थिई जहाँ ऊ लुडभिकसँग फसी। भ्लादिमिरले राजा हुन अस्वीकार गरेको रहेछ। ऊ त आफ्नै साथीको मोटरसाइकलमा बसेर कतै भागिसकेको रहेछ। राजा सजाउने बेला भ्लास्ताले जेरोस्लाभलाई कोठाभित्र छिर्न दिएकी थिइन। आफ्नै छोरा र स्वास्नीले आफूलाई धोका दिएकोमा ऊ अत्यन्तै दुःखी भयो। स्थानीय होटलमा बेलुकी उसको टोलीले संगीत दिनु थियो। लुडभिकले पनि उसलाई साथ दियो। संगीत दिँदादिँदै जेरोस्लाभ ढल्यो। उसलाई हृदयाघात भएको थियो। मानिसहरू रक्सीले मातेर संगीतको तालमा नाचिरहेका थिए, तर त्यही संगीत टोलीको नाइके हृदयाघात भएर मृत्युको मुखमा पुगेको घटनाबारे तिनीहरूलाई चासो थिएन।
कुन्देराको शक्ति
कुन्देराको लेखनमा त्यो शक्ति छ, जसले हरेक वर्गका पाठकको मर्मलाई छुन्छ। 'जोक'का सात भागमा प्रत्येक पात्र आआफ्ना दृष्टिबाट कथा भन्दै जान्छन्। पहिलो भागमा लुडभिक, दोस्रोमा हेलेना, तेस्रोमा लुडभिक, चौथोमा जेरोस्लाभ, पाँचौँमा लुडभिक, छैठौँमा कोस्तका, सातौँमा लुडभिक, जेरोस्लाभ, हेलेनाको माध्यमबाट आत्मगतरूपमा कथा अघि बढ्दै जान्छ। खट्कने कुरा के छ भने उपन्यासकी सबैभन्दा शक्तिशाली चरित्र लुसीको माध्यमबाट भने कथा अगाडि बढ्दैन। उसबारे सारा कथा लुडभिक र कोस्तकाले मात्र भन्छन्। हेलेनाको सट्टा लुसीलाई उभ्याउनु जरुरी थियो।
सन् १९२९ मा जन्मेका कुन्देरा किशोरवयमै चेक कम्युनिस्ट पार्टीका सदस्य भए। पार्टीविरोधी गतिविधि गरेको आरोपमा १९५० मा अर्का प्रसिद्ध स्रष्टा जान ट्रेफुल्कासँगै निकालिए। ट्रेफुल्काले ह्यापिनेस रेन्ड अन देम (१९६२) तथा कुन्देराले द जोक (१९६७) मा यही घटनालाई मूल विषय बनाए। सन् १९५६ मा कुन्देराले फेरि पार्टीमा प्रवेश पाए। सन् १९७० मा फेरि निकालिए। सन् १९७५ देखि उनी पेरिसमा छन्। विडम्बना, समाजवादको पतनसँगै चेकोस्लोभाकिया दुई टुक्रा भएको छ। धन्न रुसजस्तो १५ टुक्रा भएन।
समाजवाद र महिलाप्रति असहिष्णुताका कारण कुन्देराको लेखन सधैँ विवादास्पद रह्यो। उनका धेरैजसो आख्यानमा चेकोस्लोभाकियाको तत्कालीन समाजवादमा व्याप्त 'जडता'को खिल्ली उडाइएको छ। त्यसबाट प्रभावित जीवनका यावत तरंग उनका सिर्जनामा छताछुल्ल छन्। उनका उपन्यासलाई कम्युनिस्टविरोधी भन्दा फरक पर्दैन। विवाद आफ्नो ठाउँमा छ, तथापि उनको लेखनको 'इपिक्यालिटी' अनुपम छ। उनको लेखनमा बेजोड वर्णन क्षमता, मनमोहक भाषाशैली, तीक्ष्ण व्यंग्यात्मक मार र हास्यरस छ। त्यसकै लागि पनि उनलाई सबै वर्गका पाठक र लेखकले पढ्नु जरुरी छ। समीक्षकहरूले उनलाई संसारकै सबैभन्दा रमाइला र सबैभन्दा उदास लेखक भनेका छन्। धेरैपल्ट मनोनित भए पनि अन्ततः पन्छाइएका उनी आउँदा कुनै पनि वर्ष नोबेल विजेता हुन सक्छन्।


Thursday, August 24, 2017

कथालोककी स्मिता


-- सिमाना अात्रेय

मैले लेनिन बञ्जाडेको ‘अफेयरगन्ज’ पढें । ‘अफेयरगन्ज’मा स्मितासँगको अफेयरले मलाई सुमनसँग रिस उठिरहेको थियो । म रिसले यत्ति धेरै थाकें कि शरीरमा बसिरहने ताकत पनि रहेन । बिस्तारामा पल्टिएँ । मलाई स्मिताको यत्ति धेरै माया किन लागिरहेछ ? आजसम्म मलाई कहिल्यै पनि कथाका पात्रहरूप्रति सहानुभूति पलाएको थिएन । आज वर्षौं नफुटेको सहानुभूतिको मूल फुटिरहेछ, त्यो पनि कथालोककी स्मितासँग ।
भर्खर आएको ‘पैताला’ उपन्यासमा गनेस पौडेलले लेखेका छन् कि कथा कानुनअनुसार हरेक मान्छे जीवनको एकपल्ट कुनै न कुनै कथाको पात्र बन्नैपर्ने हुन्छ । कथाअनुसार कति पात्र मानवलाई कथाकारले कथामै मार्दिन्छन् । त्यसरी मारिएकाहरू साँच्चैको लोकमा आफू को थिएँ भन्नेसमेत थाहा नपाई मर्छन् । यसरी मर्नेहरू साँच्चिकै मर्छन् । वास्तविक संसारमा उसको लाशमात्रै हुन्छ । अनि कथामा नमरेका मान्छेहरू जब साँच्चैको लोकमा फर्काइन्छन्, त्यसपछि पनि उनीहरू कथालोकका सबै कुरा बिर्सिन्छन् । संयोगले आफू नै पात्र भएको आख्यान पढ्न पुगे भने उनीहरूलाई त्यो आफ्नै कथा हो कि जस्तो लाग्छ ।
मलाई कताकता त्यो ‘अफेयरगन्ज’की स्मिता मै हुँ कि जस्तो लाग्छ तर म सुमनलाई चाहिँ चिन्दिनँ । के मलाई कथालोकको सब कुरा बिर्साएर वास्तविक संसारमा फर्काइएको हो ? के त्यो स्मिता भन्ने पात्र मै हुँ ? नभए किन लागिरहेछ मलाई आफ्नै कथाजस्तो ? कति वर्ष भौँतारिए होला कथालोकमा ? एक वर्ष, एक महिना, या कति दिन ? कति समय लगायो होला लेखकले ‘अफेयरगन्ज’ लेख्न ? म उसले कथा अन्त्य नगरिन्जेल कुन ठाउँमा भौँतारिइरहें हुँला ? नगरकोटको डाँडामा या अमेजन क्याफेभित्र ? या कतै गुमनाम सहरमा ?
मलाई आफैंले बाँचेको जिन्दगीदेखि डर लाग्यो । अझै बढी डर त कथाकार, आख्यानकारहरूसँग । मान्छेको जीवनको चाँबी नै उनीहरूसँग हुने रहेछ । भगवान् पनि तिनै आख्यानकार, कथाकारले रचेका त होलान् ! भगवान्हरू पनि कति लाचार रहेछन् आख्यानकारहरूसँग । उनीहरूले जे लेख्छन्, त्यही गर्न बाध्य । ढुंगाझैं सास रोकेर बसिरहेछन् अनन्तकालदेखि । कति निर्दयी आख्यानकारहरू, कथाकारहरू ! मनमा दया नभएकाहरूले धन्न मलाईचाहिँ कथालोकमै मारिदिएनछन् । लामो सास फेरें ।
सुमनको साथी प्रभात कथालोकमा मात्रै म¥यो कि वास्तविक संसारमै म¥यो ? ऊ उसको साँच्चैको लोकमा के थियो, थाहा पायो कि पाएन होला ? कि ऊ साँच्चैको लोकमा आएर ‘अफेयरगन्ज’ पढिरहेको छ कि ? यो त मलाई आफ्नै कथा हो कि जस्तोे लाग्यो पो भनेर बसिरा’छ कि ? प्रश्नहरू भूमरी जसरी मडारिएर आए ।
त्यति नै बेला ध्यान भंग ग¥यो मोबाइलको टुङटुङ आवाजले । मेसेज आएको रहेछ । हेरें । अपरिचित नम्बरबाट रहेछ, “सिमाना मलाई तुरुन्त फोन गर । म स्मिता ।”
मुटु थरर्र काँप्यो । के ऊ ‘अफेयरगन्ज’की अभागी स्मिता हो ? मेरा कुनै साथीको नाम पनि स्मिता छैन । भएजति सबैलाई सम्झिन खोजें– मामाघरतिरका साथी, घरतिरका, स्कुलका, कलेजका सबैलाई । तर, अहँ कोही आएनन् स्मिता बनेर । त्यही नम्बरमा डायल गरें । उताबाट भाउजु बोल्नुभयो, “तपाईंको ब्यालेन्स रकम कम भइसकेको छ, कृपया रिचार्ज गर्नुहोला ।”
फोन गर्दा पैसा सकिएर लागेन भने दाइले ‘तेरी भाउजू बोली’ भन्नुहुन्थ्यो । म मुसुक्क हाँसिदिन्थें । आज पनि एकसरो रेखा कोरियो अनुहारमा । आज मलाई तनाव थियो । पैसा थिएन तर फोन गरिहाल्नुपर्ने बाध्यता थियो । भाउजू मेरो तनाव बुझ्दिनन् । उनलाई चुप लगाउन मैले पचास रुपैयाँ थमाउनै पथ्र्यो । भाउजू चुप नभइन्जेल स्मितासँग कुरा हुन असम्भव थियो ।
म कोठाबाट बाहिर निस्किएँ । हामीले सधैँ रासन खाने साहूको पसलमा पुगें । मलाई थाहा थियो– उसले सब कुरा उधारो दिन्छ तर रिचार्ज कार्ड दिन्न । दाइले पनि रिचार्ज कार्ड र चकलेट उधारो नदिन भन्नुभाथ्यो । फेरि पसलेले आफैं पनि रिचार्ज कार्ड उधारो दिएको थाहा थिएन । ‘मैले रिचार्ज कार्ड उधारो पाउँदिन, तपाईंहरूलाई कसरी दिऊँ ?’ भनेपछि मान्छेहरू मन नलागी–नलागी गोजीबाट हजारको नोट थमाउँथे । ऊ रिचार्ज कार्डको साथमा पाँचसय र चारओटा सयका नोट दिन्थ्यो ।
“रिचार्ज कार्ड दिनुस् न साहुजी पचासको ।”
उसले क्याल्कुलेटरबाट आँखा हटाएर मलाई हे¥यो र हात तन्कायो । यसको मतलब उसले मसँग पचास रुपैयाँ मागेको हो ।
“साहुजी दिनुस् न, आजमात्रै । आज बेलुका तरकारी किन्न आउँदा दिन्छु, सत्ते । खातामा नचढाइदिनुस् ल,” रुँलाझैं गरेर भनें । खै उसले के सोच्यो कुन्नि, च्यावनप्राशको बट्टाभित्र हात हालेर रिचार्ज कार्ड निकाल्यो र भन्यो, “बेलुका सम्झेर दिनू ।” मैले टाउको हल्लाएँ ।
म बतास्सेर कोठामा आएँ र स्मितालाई डायल गरें ।
“हेल्लो ! म सिमाना । तिमी स्मिता हौ ?” 
उसले ‘हो’ भनी ।
“तिमी ‘अफेयरगन्ज’की स्मिता हौ कि कताकी हौ ?” मैले जिस्काएर सोधें ।
उसले बिस्तारै भनी, “म वीरगन्जकी स्मिता हुँ । तर, म अहिले अफेयरगन्जमा छु ।”
यति भनेर ऊ सुक्सुकाउन थाली ।
“तिमी किन रोएको भन त !”
शायद उसले टम्म भरिएको आँखा मिची र अलि कठोर भएर भनी, “तिमीले मलाई सहयोग गर्नुपर्छ । म तिम्री बालसखी प्रतिमा हुँ । मलाई तिमीले कथालोकबाट वास्तविक लोकमा झारिदेऊ पिलिज । म कथालोकमा अझै यही अमेजन क्याफेमा बसिराखेकी छु ।”
म थरर्र काँपें ।
“प्रतिमा, यो कसरी हुन सक्छ ? तिमी त बिरामी हजुरआमाको स्याहार गर्न दाङ पुगेकी थियौ । फेरि तिमी प्लस टुपछि पढ्न छाडेर किन गएकी त क्याफे ? आऊ बरु मेरै घर बस ।”
“सिमाना ! मलाई वास्तविक संसारको ज्ञान भयो । कतिलाई त यो पनि हुँदैन । तर, यो कथालोकको कानुनविपरीत हो । मैले चाहें भने मसँग सत्य थाहा पाउन सक्ने क्षमता छ । म सत्य कुरा सपनाबाट थाहा पाउँछु । कथाकानुनअनुसार त वास्तविक लोकको बारेमा ज्ञान नहुनुपर्ने हो तर भयो । थाहा पाएर पनि म आफैं साँच्चैको संसारमा आउन सक्दिनँ । तिमीले लेनिन बञ्जाडेलाई भेटेर मलाई साँच्चैको लोकमा फर्काऊ । जबसम्म म कथालोकमा बाँच्छु, त्यतिबेलासम्म म स्मिता नै हुँ । मलाई स्मिता नै भन है सिमाना ।”
अझै धेरै बोल्न मन थियो तर के गर्नु, पचासमा तीस रुपैयाँ नेपाल टेलिकमले लोन काट्दा बीस रुपैयाँ बाँकी थियो । धन्न यति कुरा थाहा भयो । हतारहतार मैले लोन लिएँ र फेरि डायल गरें । तर, यसपटक उताबाट भाउजू कराइन्, “तपाईंले डायल गर्नुभएको नम्बर मिलेन ।”
अघि गरेकै नम्बर हो र पनि भाउजूले रङ नम्बर भनेर स्मितासँग बेखबर बनाइदिइन् । मलाई भाउजूसँग रिस उठ्यो ।
अब कथाकारलाई कहाँ भेट्ने ? लोनको पैसाले नेट चल्यो । फेसबुक लगइन गरेर लेनिन बञ्जाडे सर्च गरें । भेटे पो ! शायद उनले डिएक्टिभेट गरे कि ? कि फेरि अर्को कथा लेखेर मेरा कुनै साथीलाई कथालोक पु¥याउन लागे कि ? मलाई नै पु¥याए भने ? डरले आँतमुख सुक्यो । हतारहतार गनेस पौडेल सर्च गरें । उनलाई फ्रेन्ड रिक्वेस्ट सेन्ड गरेर म्यासेज छोडें, “प्रिय आख्यानकार, तपाईंको पहिलो आख्यान ‘पैताला’ मलाई राम्रो लाग्यो । अझै राम्रो गर्दै जानुस् । म तपाईंसँग भेटेरै कुरा गर्न चाहन्छु र कथालोकको बारेमा जान्न चाहन्छु । तपाईको कल्पनामा र तपाईंको ‘पैताला’मा मात्रै कथालोक हुन्छ या साँच्चै कथालोक र यसको कानुन छ ? म सबै जान्न चाहन्छु । तपाईंले कृपा गरेर लेनिन बञ्जाडेको फोन नम्बर दिनुहोस् । कथाकार, आख्यानकार, साहित्यकारहरूको त भेटघाट, कुराकानी भइराख्छ होला । जसरी हुन्छ, मलाई उहाँको नम्बर दिनुहोस् । लेनिन बञ्जाडेले लेख्नुभएको ‘अफेयरगन्ज’की स्मिता मेरी साथी हुन् । उनी कथालोकमै भौतारिरहेकी छन् । म उनलाई यो वास्तविक लोकमा झार्न चाहन्छु ।”
मैले गनेस पौडेललाई म्यासेज छोडेको आज पाँच दिन भयो । उहाँले न त म्यासेज खोल्नुभयो, न त फ्रेन्ड रिक्वेस्ट एसेप्ट गर्नुभयो । मैले चाहिँ यो पाँच दिनमा सयौं पटक फेसबुक खोलें र बन्द गरें । उहाँले भने ‘पैताला’का प्रोग्रामहरू कहाँ–कहाँ भए र कहाँ–कहाँ हुँदैछन् भनेर मिनेट–मिनेटमा हालिरहनुहुन्थ्यो । पाठकको प्रतिक्रियामा ‘धन्यवाद’, ‘हस्’ भनेर कमेन्ट पनि गरिरहनुहुन्थ्यो तर उहाँले मेरो म्यासेजमा आँखा लगाउनुभएन ।
नयनराज पाण्डे, बुद्घिसागर, कृष्ण धरावासी, अमर न्यौपाने, अक्षर काका, नीलम कार्की निहारिका, नारायण वाग्ले, नारायण ढकाल, राजन मुकारुङ सबै दिमागमा सल्बलाए । सकेजति सबलाई सम्झिएँ । उनीहरूले लेखेका किताब सम्झिएँ तर मलाई अब आख्यानकारहरूको नाम सर्च गर्दै पाँच दिन कुर्दै फेरि म्यासेज पठाउँदै लेनिन बञ्जाडेको नम्बरका लागि भौँतारिहन मन लागेन फेसबुकमा । सबै उस्तै त होलान् यी आख्यानकारहरू । पाठकलाई त भाउ दिए पो ! उनीहरूको किताब भर्खर लन्च भएको छ भने र त्यसमा कमेन्ट गरेको छ भने मात्रै बोल्छन् नत्र त कहाँ बोल्न पाइन्छ र ! आख्यानकारका अक्षरले थिचिए पनि पढेर सक्नैपर्छ र कमेन्ट गर्नैपर्छ उनीहरूसँग नजिकिन । मलाई नजिकिरहने फुर्सद थिएन ।
फेसबुकमै आख्यान पढिरहने दुई–तीन जना साथीहरूलाई सोधे लेनिन बञ्जाडेको बारेमा तर उनीहरूले ‘अफेयरगन्ज’को बारेमा मात्रै भने । म निराश भएँ । अब के गर्ने ? मेरी साथी प्रतिमा उर्फ स्मितालाई कसरी यो लोकमा ल्याउने ?
आज ठ्याक्कै सात दिन भयो । मैले लेनिन बञ्जाडेलाई भेट्न सकिनँ । न त सकें मेरी साथी स्मितालाई फोन गरेर खबर गर्न । भाउजूले नम्बर मिलेन भने पनि मैले हजारौं पटक प्रयास गरें, सब विफल भयो ।
खाना खाएर विस्तारामा मात्रै के पल्टेकी थिएँ– म्यासेज आयो टुङटुङ । हेरें । नम्बर कतै देखे–देखे जस्तो लाग्यो । हो त मैले हजार पटक ट्राई गरेको नम्बर यही त हो । ‘अफेयरगन्ज’की स्मिताको ।
मेसेजमा लेखिएको थियो, “मलाई फोन गर सिमाना ।”
पहिलोचोटि स्मिताको म्यासेज आएदेखि नै मैले नियमित रिचार्ज गर्न थालेकी थिएँ । सात दिनसम्म मैले हरेक दिन पचास रुपैयाँ रिचार्ज गरेर फेसबुकमा कुरिराखें रिप्लाई तर आएन । म हैरान भइसकेकी थिएँ । मेरो रिचार्जको पैसा बालुवामा पानी हालेसरह भएको थियो । म दाइलाई भन्न सक्दिनथें । मलाई थाहा छ दाइले मलाई पागल भन्नुहुन्छ । दाइको अगाडि म चुपचाप बस्न बाध्य थिएँ । एक हप्तामा मुस्किलले एकदिन निदाउन सकें ।
मैले स्मितालाई डायल गरें । उताबाट उनले भनिन्, “सिमाना थाहा छ तिमीले लेनिन बञ्जाडेलाई भेटिनौ । तिमीले मेरो कारण धेरै दुख पायौ । कथाकार, आख्यानकार अरुको दुःख लेख्न सक्छन् मात्रै, देख्न सक्दैनन् । भित्री मनमा लागेको चोट पनि लेख्छन् तर कहाँ लाग्यो, कति पीडा भयो– उनीहरू देख्दैनन् । उनीहरूमा दुःख लेख्न सक्ने क्षमता हुन्छ । अक्षरमा पोख्न सक्ने क्षमता हुन्छ तर दुःख अनुभव गर्न सक्ने क्षमता हुँदैन । हुन्थ्यो भने म यसरी कथालोकमा भौँतारिरहन पर्दैनथ्यो सिमाना । स्मिता ! तिमी अझै एक–दुई महिना भौतारिरहनु पर्ने भयो । मलाई माफ गर । म जतिसक्दो प्रयास गर्छु भेट्ने ।”
म एकसुरले उसका कुरा सुन्दै थिएँ । यो सपना हो या विपना– मेरो दिमागले भेउ पाएन । 
उसले थपी, “सिमाना ! तिमीले पनि सक्छ्यौ मलाई कथालोकबाट निकाल्न ।”
म अचम्ममा परें ।
“मैले कसरी निकाल्न सक्छु र तिमीलाई ? तिमीलाई त जसले कथालोकमा पु¥यायो, उसले मात्रै निकाल्न सक्छ, हैन र ?”
“सिमाना अब उसले फेरि ‘अफेयरगन्ज’ लेख्दैन । लेखे पनि अरु कथा लेख्ला– ‘मकै’, ‘सेतोपाटी’जस्ता । उसले सके बिर्सिसक्यो होला मलाई । उसलाई ‘अफेयरगन्ज’ले कथाकार बनायो तर उसले कथाका पात्रहरूलाई भुल्यो । आफूलाई सफल बनाउने मजस्ता कथाका पात्रहरू भुल्यो । अब मेरो जीवन तिम्रो हातमा छ । तिमीले मलाई छिटो निकालिदेऊ सिमाना, नत्र म यही अमेजन कफीसपमा मर्छु । तिमीले अब मेरो बारेमा कथा लेख्नू । उसले मलाई ‘अफेयरगन्ज’मा जहाँ छोडेको छ, त्यहीँदेखि सुरु गरेर मलाई वास्तविक लोक फर्काऊ । मलाई तिमीले अमेजन कफीसपबाट निकालेर बरु वीरगन्जकै तिम्रो ठूलोबाबाको ब्राउन पिस कफीसपमा छाडिदेऊ । त्यसपछि म प्रतिमा बन्नेछु सिमाना । त्यसपछि मैले अहिलेको लोक बिर्सिन्छु । तिमीले मलाई याद गरायौ भने पनि याद हुँदैन मलाई । कथाकानुनमा यही कुरा छ तर सपनाले गर्दा मलाई वास्तविक लोकको बारेमा भने ज्ञान भयो । म यहाँबाट निस्किएपछि मैले कहिल्यै सपना देख्न सक्दिनँ । कथाकानुनअनुसार यदि कथालोकमै हुँदा कसैले सपनाबाट वास्तविक लोकको बारेमा थाहा पाउँछ भने उसले कथालोकबाट झरेपछि सपना कहिल्यै देख्न पाउँदैन । तिमीले सकेसम्म आजै कथा सक्यौ भने म भोलि बिहानै ६ बजे ब्राउन पिस कफीसपमा तिमीलाई कुरिरहन्छु ।”
फोन काटियो । मैले कसरी लेख्न सकुँला र कथा ? तैपनि मैले लेख्नैपर्छ । ज्ञानले, रहरले मात्रै मान्छेलाई कथाकार बनाउँदैन रहेछ । नजानेकै भए पनि मैले साथीको कर्तव्य निभाउन कथा लेख्नैपर्छ । बाध्यताभन्दा पनि यो नैतिक जिम्मेवारी हो मेरो । जानेको छैन भनेर सुख पाइँदैन । आँट गर्नैपर्छ । मैले पनि मेरी साथी स्मितालाई कथालोकबाट झार्न आँट गरें । 
उनलाई आजै झारे भोलि हामी वीरगन्जको कफीसपमा भेटिन्छौं । तर, मलाई थाहा छैन कथालोक कति माथि छ ! सगरमाथाको उचाइभन्दा पनि माथि छ कि ? आकाशभन्दा माथि छ ? कि ककनीको हाइटजति छ ? झार्दै गर्दा उसलाई म सेफ ल्यान्डिङ गराउन सकुँला मेरो ठूलोबुवाको कफीसपमा ?
घडीको मोटो र लामो सुई दुवैले दश ताकिरहेका थिए । अरुबेला हुन्थ्यो भने म ९ नबज्दै विस्तारामा पल्टिसक्थें । तर, आज गहन जिम्मेवारी निभाउनु छ । कथा सक्नु छ रातभरिमा । म उसलाई भौतारिरहन दिन्नँ । 
मैले कथा लेख्न सुरु गरें ।
“मलाई सुमनले धोका दियो । उसलाई मैले फोन गरें तर उसको फोन व्यस्त भन्यो । म पीडा खप्न नसकेर घोप्टिरहें । न्यापकिनले आँसु पुछें अनि फेरि सुमनको मोबाइलमा डायल गरें । उसको मोबाइल अफै थियो । फेसबुक खोलेर म्यासेज छोडें, “सुमन तिमीले मलाई धोका दियौ तर म तिमीलाई प्रेम गरिरहन्छु । म अब कसैलाई प्रेम गर्न सक्दिनँ सुमन । मेरो मन भाँच्चिएको छ । म जीवनभर अविवाहित रहन्छु । यति जाबो जिन्दगी बिताउन तिमीसँग बिताएका लामा रातका लामा यादहरू छँदै छन् । तिमी प्रमिलासँग खुसी रहनू । म तिम्रो खुसी खोस्न कहिल्यै आउनेछैन । तिमी ढुक्क हुनू । तर, प्रमिलालाई चाहिँ नरुवाउनू है । ऊ कति रोई फोनमा । हुन त मेरा पनि आँसु झरे । झरिरा’छन् । मेरो आँसुको झरी झरिराखे नि म अरुको आँखामा मरुभूमि देख्न चाहन्छु । सुख्खा ।”
म अमेजन कफीसपबाट निस्किएँ । मलाई अब सुमनको बारेमा केही जान्नु थिएन । म सरासर अमेजन रिभर गएँ अनि फोन फालिदिएँ । त्यही फोनले गर्दा त मलाई रुवायो ।
ममीसँग मोबाइल फोन चाहियो भनेर कति रोएँ । ममी पनि ‘पैसा छैन छोरी, रिन गरेर त के किन्नु’ भनेर रुनुभयो । त्यसको पर्सिपल्ट बुवाले लैनो भैंसी बेचेर मलाई मोबाइल किनिदिनुभयो । त्यसरी ममीसँग रुँदै किनेको मोबाइलले खुसी दिनुको सट्टा उल्टै रुवायो ।
अमेजन रिभरबाट म घर फर्किन चाहन्थें । म अफेयरगन्ज त सुमनलाई भेट्न त आएकी थिएँ । मलाई वीरगन्ज फर्किनु थियो । सुमनले हिजो राति भोलि अमेजन क्याफेमा हजार रुपैयाँ दिन्छु भनेको थियो, त्यसैले पनि घरबाट हिँड्दा थप पैसा बोकिनँ ।
अमेजन रिभरबाट पानीजहाज चढेर वीरगन्ज पुग्न २५० रुपैयाँ लाग्थ्यो भने अफेयरगन्जको रेल्वे स्टेसनबाट फर्किंदा २ सय रुपैयाँ । तर, म अमेजन रिभरमै थिएँ । मलाई अफेयरगन्जको रेल्वे स्टेसन जानै हिँडेर एक दिनभरि लाग्थ्यो भने गाडीमा ५० रुपैयाँ ।
म अमेजन रिभरअगाडि उभिरहें । दुइटा पानीजहाज गए, तीनवटा आए । साँझ पर्दै थियो । आँखाबाट आँसु पनि झर्दै थियो । मेरा सब सपनाहरू खरानी भएका थिए । खरानीले परानी जोगाउन सकिन्न । खरानी त घसेर हिँड्ने हो । म दुःखको खरानी लगाएर हेरिरहेकी थिएँ ।
कोही मलाई पछाडिबाट आएर आँखा छोप्यो र लगत्तै चिच्यायो ।
“अरे दिदी किन रोएकी ? के भो ? फेरि यतिबेलासम्म किन घर नआउनुभएको ? ममी–बुवा कुरिरहनुभा’छ । म त साथीकोमा आएको । भोलि उसको क्लबमा भलिबल रच बिहानै । त्यहीभर भोलि हिँड्दा गेम छुट्ला भनेर आइहालें ।”
उसको साथी मोटे रमाहिर रै’छ । ऊ अफेयरगन्जको हो । उसको मामाघर वीरगन्ज । हाम्रो घरको पल्लापट्टिको रातो रङ लगाएको घर ।
अरु बेला मोटु भनेर गाला निमोठ्दिन्थें । ऊ पनि मलाई तानेर भलिबल सिकाउन लैजान्थ्यो । आज म उसलाई हेर्न सकिरहेकी थिइनँ ।
“दिदी ऊ त्यो लास्ट पानीजहाज हो, गइहाल्नुस् । ममी चिन्तित हुनुहुन्छ । तपाईंको फोन पनि लाग्दैन रै’छ ।”
रमाहिरले बाई भन्यो । उनीहरू लगभग ५० मिटर पर पुगे । खै कताबाट बल आएछ कुन्नि ! म चिच्याएँ, “भाइ, मसँग घर फर्किने पैसा छैन । म यहीँ बस्छु ।” 
चर्कै भएछ आवाज । दुवैजना कानेखुसी गरे अनि फरक्क फर्किए । मलाई भाइले ५ सयको नोट थमाइदियो र पानीजहाजमा चढायो । मैले पानीजहाजबाट उनीहरूलाई हात हल्लाएँ ।
लगभग बिहानको ५ बजे पानीजहाजबाट वीरगन्ज उत्रिएँ । साथमा मसँग बचेको २ सय रुपैयाँ थियो । ५० रुपैयाँको मैले पानीजहाजमै खिर, पुरी र चटपट खाँदा सकें ।
२ सय रुपैयाँ लिएर ५ नै बजे घर गइहाल्न मन भएन । वीरगन्ज शहर पूरै डुलें । लगभग एक घण्टापछि ब्राउन पिस कफीसप अगाडि उभिएँ । चारैतिर बत्ती झलमल्ल थियो । मान्छेहरू घरी कफीसपभित्र कहिले बाहिर गरिराख्थे । यसको मतलब थियो कि कफीसप रातभर चल्छ । म त्यही कफीसपमा छिरेँ । मलाई कफीको चुस्कीसँगै सुमनको चुम्बनको चुस्की लिनु थियो र कफी रित्तिएसँगै उसका यादहरू रित्ताउनु थियो । म कफी खाने मान्छे त हैन, खाएँ भने त्यही लैनो भैंसीको दूध खान्थें । त्यो पनि आज मिल्काइदिएकी थिएँ । कफी खानेहरू भन्छन् दिनभर फ्रेस राख्छ कफीले । म पनि उसका यादहरूबाट रिफ्रेस हुन चाहन्थें । वेटर नजिकै आयो । मैले मिल्क कफी अर्डर गरें ।”
यहीँनेर स्मिताको कथा टुंग्याइदिएँ । मैले उसलाई अफेयरगन्जबाट वीरगन्ज ल्याएँ । ऊ आई कि आइन ! मलाई आफूले लेखेको कथाले स्मिता वीरगन्ज आई होली भन्ने लागेन तर पनि कफी खाने बहानाले म कोठाबाट निस्किएँ । दाइ पल्लो कोठाबाट कराउनुभयो, “यति बिहानै कताको साइत हो ? एकाबिहानै तेरो चुरीफुरी बढेको देख्छु त ! के हो ?”
“दाइ, म नोट दिन जान्छु के प्रतिमालाई,” दाइको थप कुरा नसुनी म बाहिरिएँ ।
ठूलोबाबाको कफीसप ब्राउन पिसमा ऊ नीलो रङको स्कर्ट र सेतो टिर्सटमा थिई । स्मिता उर्फ प्रतिमा । मलाई देखेर जुरुक्क उठी र अँगालो हाली । ऊ सधैं यसै गर्छे ।
“प्रतिमा तिमी कता थियौ ? नदेखेको थुप्रै भयो त ।”
उसले ‘दाङमा हजुरआमालाई स्याहार्न गएको’ भनी । 
कथालोकबाट अत्तालिएर हतारहतार आफ्नो कुरा सक्ने स्मिताबाट ऊ बेखबर थिई । ऊ प्लस टु पढ्दाताकाको जस्तै बिन्दास देखिन्थी । उसमा ‘अफेयरगन्ज’की स्मिताको स्मृतिको अलिकति लेप पनि थिएन ।

Saturday, July 19, 2014

गुडबाई गोर्डिमर


साहित्य केका लागि? यस्तो बेतुकको प्रश्नबाहेक अर्को कुनै सुनिन्न आजकाल। तर यही प्रश्नको सपाट र अविचल जवाफका खातिर चिनिन्छिन्, नादिन गोर्डिमर। जब साहित्यलाई समाज र देशका लागि, मानवता र न्यायका लागि, स्वतन्त्रता र समानताका लागि भनेर कुरा थालिन्छ, नादिनको नाम सिरानका कुनै ठाउँमा अवश्य हुन्छ।
साहित्यलाई समाजको ऐना भनियोस् या समाजलाई साहित्यको; यी दुवै कुरा सकुशल प्रमाणित हुन्छन् गोर्डिमारको लेखनीमा। उनका रचनामा द्वन्द्वोत्तर दक्षिण अफ्रिकाको नश्लवादी समाजको बर्बर तर यथार्थ चित्रण पाइन्छ, यसैले ती रचना समाजका ऐना भएका छन्। अनि लेखकले संघर्ष गरेर स्थापना गरेको नश्लवादहीन समतामूलक समाज बनेर आजको दक्षिण अफ्रिका उभिएको छ। यसैले समाज साहित्यको ऐना बनेर पनि देखिएको छ। कमै भाग्यमानी लेखकले आफ्नो समाजलाई साहित्यको ऐना बताउन सक्छन्।
मूलतः श्वेत भईकन पनि अश्वेतहरूको पक्षमा निरन्तर लागिरहेका कारण गोर्डिमरलाई विश्वले सदा सम्झन्छ। तथापि उनका रचनाले श्वेत–अश्वेतको द्वन्द्वभन्दा माथि उक्लेर राजनीतिले आक्रान्त पारिएका मान्छेहरूको सम्बन्ध र जीवनको द्वन्द्वलाई देखाएका छन्। उनका चार उपन्यास नश्लभेदी कानुनअन्तर्गत प्रतिबन्धित भए। तीमध्ये सर्वाधिक चर्चित हो, 'बर्गर्स डटर'।
सन् १९७४ देखि सन् १९७७ सम्मको राजनीतिक संघर्षको चित्रण यसमा छ। सोवाटोको विद्यार्थी आन्दोलन नै यसको केन्द्रीय विषय हो। जेलमै बितेका कम्युनिस्ट बाबुआमाकी छोरी रोजा अनि तिनीहरूको अश्वेत धर्मछोरा बासेइको बिछोड र दुःखद पुनर्मिलनको किस्सा पढ्दा पाठकले सत्तरीको दशकको दक्षिण अफ्रिकी इतिहास थाहा पाउँछन्।

कथाको उत्तरार्द्धमा पेरिसको प्राज्ञिक बर्नाडसँग पिरतीमा परेकी रोजा उसैसँग बस्न चाहन्थी। तर धर्मभाइ बासेइसँगको भेटले अर्कै मोड लिइदिन्छ। लन्डनको एक राजनीतिक सभामा भेट हुँदा उसले भन्छ, 'तिम्रो बाबु जेलमा मर्नु कुनै खास कुरा होइन किनकि कैंयौ अश्वेत मरेका छन्, त्यहाँ। हामीलाई तिम्रो सहयोगको खाँचो छैन।' बासेइले यसो भन्दा रोजाको चित्त कुँडिन्छ र ऊ देश फर्किन्छे। यो एक पहिचानमाथिको प्रश्न थियो, जसले रोजालाई अवसर र पिरतीको पेरिस छोडेर चुनौतीको मातृभूमितर्फ आकर्षित गर्छ।

सन् १९७६ मा विद्यार्थीहरूको आन्दोलनले फेरि उग्र रूप लिन्छ। केही गोराहरू मारिन्छन्। प्रतिकारमा उत्रेको सरकारले सयौंको हत्या गर्छ। १९७७ अक्टोबरमा सरकारविरोधी संस्था र व्यक्तिमाथि प्रतिबन्ध लाग्छ। त्यसको एक महिनामा दक्षिण अफ्रिकी कम्युनिस्ट पार्टी, अफ्रिकन नेसनल कंग्रेस तथा विद्यार्थी आन्दोलनलाई सहयोग गरेको आरोपमा रोजा गिरफ्तार हुन्छे।

सन् १९७९ मा प्रकाशन भई एक महिनामै प्रतिबन्धमा परेको उनको सर्वाधिक चर्चित उपन्यास हो यो। कथाभरि रोजामा एकप्रकारको उच्चाटलाग्दो एकाकीपन देखिन्छ। आखिर एकाकीपन भनेको के हो? राजनीतिक घटनाहरूको गर्मिलो देशमा रोजाले एउटा चेतनाको साक्षात्कार गर्छे– एकाकीपनको वास्तविक परिचय भनेको 'सामाजिक उत्तरदायित्वविना बाँच्नु' हो।

सन् १९७० ताका दक्षिण अफ्रिकी नश्लभेद विरोधी आन्दोलनमा अनौठो प्रवृत्ति देखा पर्योक। अश्वेतहरूले उनकै लागि लडिरहेका गोराहरूलाई समेत आलोचनासहित इन्कार गर्न थाले। गोर्डिमर पनि यसको सिकार भइन्। उनलाई अश्वेत बौद्धिक जमान र सर्जकबाट नमिठो आलोचना आउन थाल्यो। 'श्वेत लेखकले कहिल्यै पनि आधिकारिक रूपमा अश्वेतको दृष्टिकोणबाट कथा भन्न सक्दैन' भन्ने उनीहरूको आरोप थियो। आफैंले समर्थन गरेका मान्छेका विरुद्ध लड्नु कम्ता चुनौतीपूर्ण हुँदैन। उनी अश्वेतहरूको अधिकार चाहन्थिन् तर अश्वेतहरू नै उनलाई आन्दोलनमा समावेश गर्न चाहँदैनथे। 'बर्गर्स डटर' यसैको आधारभूमिमा लेखिएको उपन्यास हो। यो सोवाटो विद्रोहको तीन वर्षपछि छापिएको थियो।
राजनीति र लेखनलाई सकुशल समानान्तर लैजान सक्नु गोर्डिमरको विशेषता हो। राजनीति र साहित्यको सम्बन्धबारे उनले भनेकी छन्, 'खुलमखुला सहभागी हुने वा छेउमा उभिएर हेर्ने? यही बीचको तनावले नै मान्छेलाई लेखक बनाउँछ। यहीबाट लेखकको जन्म हुन्छ।' सन् १९६० मार्च २१ मा सार्पेभाइलमा भएको नरसंहार तथा सोही वर्ष आफ्ना प्रिय मित्र बेट्टी डु टोइटको गिरफ्तारीपछि गोर्डिमरले रंगभेद विरोधी मोर्चामा सामेल भएकी थिइन्, कलमसहित।

उनका कथा पढ्दा लाग्छ जीवनका दुई रङमात्रै छन्– कालो र सेतो। यही कालो–सेतो द्वन्द्वको कथामा कतै अश्वेत सेता भएर देखा पर्छन् त कतै श्वेत पनि काला भएर अघि आउँछन्। 'मेरा कथामा गोराहरूको उपस्थिति ठिक त्यसैगरी हुन्छ, जसरी 'मान्छेहरू जंगलमा रूखहरूमाझ' रहन्छन्। रूखहरूको अस्तित्व त हुन्छ तर तिनीहरू मात्रै उपयोगका लागि हुन्छन्। प्रतिक्रियाहीन उभिनु अनि मान्छेहरूबाट काटिने प्रतीक्षा गर्नु नै सायद तिनको नियति हुन्छ।

उनका कथाहरू आतंकले भरिएका छन्। मध्यरातमा सुरक्षाकर्मीले घरको ढोका ढकढक्याउँदा पाठकको मुटुको धड्कन बढ्न सक्छ– त्यस्तो अद्भूत प्राकृतिक चित्रण। मानव अधिकार, नैतिकता, न्याय र स्वतन्त्रताजस्ता कुराको गन्धसमेत कतै पाइँदैन। जेलबाट भर्खर छुटेको राजनीतिक बन्दी क्षणमै पुनः गिरफ्तार हुन्छ। उन्मुक्ति एउटा छोटो भ्रमजस्तो भएर आउँछ। उनका कथा यसै कारण पनि विश्वव्यापी छन्। उनका कथा पढ्दा हामीलाई राणा, पञ्चायत वा १० वर्षे माओवादी विद्रोहकालीन अवस्थाको स्मरण हुन्छ। शासक, सुरक्षाकर्मी र जनताबीचको द्वन्द्वलाई वैयक्तिक छनक दिएर चरित्र निर्माण गर्न सक्नु गोर्डिमरको अर्को खुबी हो। समालोचकहरूले उनका समग्र कृतिलाई 'कुशलतापूर्वक चित्रित जीवन्त पात्रहरूको माध्यमबाट निर्मित सामाजिक इतिहास' भनेका छन्। 'म स्वभावत राजनीतिक व्यक्ति होइन। म दक्षिण अफ्रिकाबाहेक अन्त कतै बसेको भए मेरो लेखनीले राजनीतिलाई सायद विषयबस्तु बनाउँदैनथ्यो,' गोर्डिमरको भनाइ भने अलग प्रकारको छ।

'दया र सहानुभूतिले शासन परिवर्तन हुँदैन। यसका लागि कडा र ठोस हुनुपर्छ' भन्ने गोर्डिमर आफैं अफ्रिकन नेसनल कंग्रेसकी गोप्य सदस्य थिइन्। यसको खुलासा १९९० मा नेल्सन मन्डेला जेलमुक्त भएपछि मात्रै भयो। मन्डेलाका वकिलहरूसँग गोर्डिमरको सामीप्य थियो। उनले मन्डेलाको १९६१ को चर्चित भाषणको सम्पादनसमेत गरेकी थिइन्। उनी एकमात्र श्वेत महिला थिइन्, जसलाई मण्डेलाले जेलमुक्त हुनेबित्तिकै भेट्ने चाहना राखेका थिए।

मन्डेलाले जेलमा उनका धेरै किताब पढेका थिए। तिनताका अश्वेत लेखकका पूरैजसो किताब प्रतिबन्धित थिए। गोर्डिमरका केही किताबमात्रै प्रतिबन्धमा परेका थिए। एउटी श्वेत नागरिक भएको फाइदा उठाएर उनले विद्रोहीलाई धेरै सहयोग गरेकी थिइन्। सुरक्षाकर्मीको नजरबाट कार्यकर्तालाई लुकाउने, सूचना पुर्याैउने र अप्ठ्यारोमा उनीहरूलाई सीमापार पुर्याकउने काम गरेकी थिइन्, उनले। उनका उपन्यासमा यी सबै राजनीतिक घटना पाइन्छन्।

समालोचकहरू गोर्डिमरका कथामा उनको बाल्यकाल बगेको देख्छन्। उनका हरेक कथामा निस्पि्कक्री उड्न चाहने छोरीहरूको व्यथा पाइन्छ। जो तिनीहरूमाथि निजत्व जताउने अप्ठ्यारा आमाहरूबाट मुक्ति चाहन्छन्। छोरीहरूले अन्त्यमा यो अनुभव गर्छन् कि, वास्तवमै 'आमाको घर छोड्नु' भनेको 'श्वेत जातिको घर छोड्नु' हो। उनका हरेक कथामा उनकै जीवनको कुनै न कुनै प्रसंग हुबहु उतारिएको पाइन्छ। हरेक कथामा धेरथोर मिलाएर गोर्डिमरले आफ्नै कथा लेखेकी छन्। यसैले पनि उनले कहिल्यै आत्मकथा लेख्न जरुरी ठानिनन्। तथापि उनको पहिलो उपन्यास 'द लाइङ डेजु'लाई उनको आत्मकथात्मक उपन्यास भनिन्छ। एउटा ननफिक्सन नोवल। 'मैले बोलेका वा लेखेका कुनै पनि तथ्य कुरा त्यति सत्य छैनन् जति मेरा कथाहरू छन्,' एक अन्तर्वार्तामा उनले भनेकी छिन्।

यहुदी आप्रवासी बाआमाकी छोरी गोर्डिमरको जन्म दक्षिण अफ्रिकाको गाउतेङमा सन् १९२३ नोभेम्बर २० मा भएको थियो। बाबु इसिडोर गोर्डिमर लिथुआनियाबाट आएका थिए भने आमा बेलायतबाट। गोर्डिमरको बाल्यकाल चरम एकाकीपनमा बित्यो। उनका बाबुआमाको विवाह एक दुःखद सम्बन्ध थियो। बाबु लाचार थिए र छुट्टै बस्थे।

केटाकेटीमा गोर्डिमरको मुटुको धड्कन अलि चाँडो थियो। यसैले उनलाई नाच्न, पौडी खेल्न, दौडन मनाही थियो। यी तिनै काम गोर्डिमरका बालककालीन सोख थिए। रुचिहरूमाथिको सेन्सरसिपको अनुभव उनले बाल्यकालमै गरिन्। बिरामी भएकै कारण उनकी आमाले गोर्डिमरलाई स्कुल पठाउन छोडिन्। दिनभरि एक्लै घरमा बस्दा उनका साथी भनेकै किताब थिए। बिरामी भएका कारण गोर्डिमरलाई जाँच्न सधैंजसो डाक्टर बोलाइन्थ्यो। त्यो डाक्टर घन्टौं उनकी आमासँग लहसिएर बस्थ्यो। गोर्डिमरले पछि भनेकी छन्, 'मेरो रोग आमाको रोमान्सका लागि वरदान भएको थियो।'

उनका प्रतिबन्धित उपन्यास थिए, द वर्ल्ड अफ स्टेन्जरर्स, द लेट बुर्जुवा वर्ल्ड, बर्गर्स डटर र जुलिज पिपल। उनका केही रचना अति जातिवादी भएको आरोपमा लोकतन्त्रको उदयपछि पनि सेन्सरमा परेका थिए। सेन्सरसिपको अंकुशबाट धेरैपटक कोपिएकी उनले भनेकी छिन्, 'सेन्सरसिप तिनीहरूका लागि कहिल्यै खत्तम हुँदैन, जसले यसको अनुभव गरेको हुन्छ। यो कल्पनाशक्तिमा एउटा दाग हो जसको असर मान्छेमा सधैंको लागि जीवित हुन्छ।'

गेराल्ड ग्याभ्रोनसँग उनले २६ वर्षको उमेरमा बिहे गरिन् र एक छोरी जन्माइन्। तीन वर्षमै वैवाहिक सम्बन्ध टुंगिएपछि १९५२ मा दार्शनिक अन्र्स्ट क्यासिरेरका काकाको छोरा रेनहोल्ड एच. क्यासिरेरसँग गोर्डिमरले बिहे गरिन्। उनीहरूको एउटा छोरा भयो। क्यासिरेर सन् २००१ मा बिते।
१५ वर्षको उमेरमै अश्वेतहरूमाथिको विभेदले मन पोलेर कथा लेखेको बताउने गोर्डेमरलाई जोहानेसवर्गको एउटा किस्साले पहिलोपटक छोएको थियो। त्यहाँ कपडा पसलमा अश्वेतहरूलाई खरिद गर्नुपहिले छुनसमेत दिँइदैनथ्यो। कपडा आफूलाई मिले पनि नमिले पनि टाढाबाट हेरेरै खरिद गर्नुपर्थ्यो। उनकै घरकी नोकर्नीको कोठामा पनि पुलिसले छापा मारिरहन्थ्यो, कारण के भने अश्वेतहरूलाई घरमा मदिरा राख्न मनाही थियो।
गोर्डिमरका कथामा मान्छेका सम्बन्धहरूलाई कसरी राजनीतिले असर पारिरहेको हुन्छ भन्ने सूक्ष्म विश्लेषण पाइन्छ। सम्मान, समझ र सहकार्यबाट बाँचिरहेका जनताको जीवनमा राजनीति प्रवेश हुनेबित्तिकै सम्बन्धहरूको पुनर्व्याख्या हुन थाल्छ। नेपालको परिवेशका उनका कथाहरूको अर्थ गतिलो गरी खुल्छ। जातीयता, पहिचान र भूगोलको परिधिमा राजनीतिको लेपन लागेपछि हिजोसम्मको छिमेकी चाँडै दुस्मन भइसकेको हुन्छ। आखिर मान्छेको जीवन र त्यसले दिने मानवीय अर्थ राजनीतिकै सेरोफेरोबाट निर्देशित भएको हुन्छ। गोर्डिमरलाई थाहा थियो, उनको देशको चरित्रमा 'राजनीति नै चरित्र हो'। उनका कथाका पात्रको चरित्र बुझ्नका लागि हरेक व्यक्तिमा छिरेको राजनीतिलाई बुझ्नुपर्ने हुन्छ।
'जसरी एउटा माझीको जिन्दगी समुद्रको शक्तिमा निर्भर रहेको हुन्छ, ठिक त्यस्तै हुन्छन् लेखकका पात्रहरूको प्रस्तुति। समाजको दबाब र अवरोधको छालसँग जुधेर आफ्नो समयको घिनलाग्दा गोप्यताहरूलाई प्रस्ट बाहिर ल्याउनु नै कथाकारले गर्न सक्ने विद्रोह हो,' गोर्डिमरले नोबेल पुस्कार थाप्दा बोलेका पंक्ति हुन् यी, 'लेख्नु भनेको जीवन बुझ्नु हो। तर हामी जीवनभर काम गरेर एउटा सानो हिस्सामात्रै बुझ्न समर्थ हुन्छौं जीवनको।'

गोर्डिमार एउटा पूरापूर अनि चलायमान जीवन बाँच्ने महिला हुन्। दक्षिण अफ्रिका, जहाँ १० जनाले त नब्बेको दशकमा मात्रै नोबेल पुरस्कार पाएका थिए, त्यसमा ‘महिला लरेट' गोर्डिमरमात्रै हुन्। उनी हरेक जाति, धर्म, लिंग र रङका हजारौं दक्षिण अफ्रिकीहरूकी प्रतिनिधि पात्र हुन्; जसले आफ्नै ढंगले नश्लवादी कानुनको विरोध गरेकी थिइन्। उनका शब्दहरू सुन्दर छन्। उनका कथाहरूमा सामान्य तर मन छुने मानवताका किस्साले भरिएका छन्। उनले हरेक कथामा आफ्नो प्रतिबिम्ब छोडकी छन्– एउटी दयालु, केन्द्रिकृत, लयबद्ध अनि दृढ महिलाको प्रतिविम्ब।
न्युयोर्क टाइम्सको शोक आलेखमा प्रतिक्रिया जनाउँदै इटालीकी अनिता गुयेरा लेख्छिन्, 'यो छोटो समयमा हामीले माया एन्जेलो, नादिन गोर्डिमरलाई गुमायौं। जुलाई १३, आइतबारका दिन ९० वर्षको उमेरमा गोर्डिमरले संसार छोडिन्। दुवै उस्तै र एकै समयका लेखिका। एउटी अग्ली र फुस्रीकाली, अर्की होची अनि गोरी। तर तिनीहरू दुवैले समान संघर्षका खातिर बुलन्द आवाजमा बोले। म आशा गर्छु, जीवनपछि पनि उनीहरू स्वर्गको कुनै रेस्टुरेन्टमा कफी खाँदै गफ गरिरहून!' 

गुयेराको लिस्टमा एन्जेलो र गोर्डिमरमात्रै भए पनि मेरो लिस्टमा भने मार्खेज र खुसवन्त सिंह पनि छन्। यो वर्ष मेरा प्रिय लेखकहरू गुमाउने वर्ष भएर देखा पर्दै छ। गुडबाई गोर्डिमर!

Published at: 
http://archive.nagariknews.com/2016/nagarik-sanibar/story/21488.html