जैविकता
पदार्थ र ऊर्जाको निरन्तर प्रतिक्रिया हो । सबै जीवमा समान चेतना हुँदैन । चेतना
जीवमा सन्निहित इन्द्रियहरूको ग्रहणशीलता हो । पदार्थ, ऊर्जा, जैविकता र चेतना सबैलाई
हामी ‘मेरो' भनेर स्वामित्व लिन
सक्छौं । भागवत गीता भन्छ, ‘जुन कुरा मेरो होइन त्यही अहम् हो ।' जुन कुरालाई हामी मेरो
भन्न सक्दैनौं त्यही 'म' हो ।
यसरी ‘शून्य' पदार्थ र ऊर्जाको अनुपस्थिति हो भने अहम् ‘मेरो' अनुपस्थिति हो । यो सनातन पूर्वीय डिस्कोर्स हो । शून्य र अहम्को सरुभक्तीय डिस्कोर्स अलिक फरक छ । उनी दुवैलाई मिसाएर ‘शून्यवादी अहमवाद' को कुरा गर्छन् । सरुभक्तले ‘बोक्सीको आह्वान र घोषणापत्र' नामक आफ्नो तेस्रो कृतिमा शून्यवादी अहम्वादको अवधारणा पहिलोपटक सार्वजनिक गरेका थिए भने त्यसको संशोधन/व्याख्या आफ्नो चौथो कृति ‘इतिहासभित्रको इतिहास' मा गरेका छन् । यही दर्शनको टेकोमा अडिएको प्रसिद्ध कृति ‘पागल बस्ती' तिनताका प्रकाशोन्मुख थियो । आजको यो आलेखमा म सरुभक्तको ‘शून्यवादी अहम्वाद' को सतही व्याख्या गर्छु ।
सरुभक्त आफ्नो दर्शनलाई कुनै चामत्कारिक आविस्कार मान्दैनन् । भन्छन्, मानव जीवन ऐतिहासिक विकासको परिप्रेक्ष्यमा जति सामान्य छ, सम्पूर्ण मानवीय दर्शन र कलागत सत्य अन्वेषण त्यति नै सामान्य हुन्छ । मानवीय वास्तविकता अन्तरिक्षबाट अवतरित हुने नितान्त मौलिक चमत्कार होइन । जस्तो कि बुद्धले जीवन दु:खपूर्ण छ भन्नु अति सामान्य कुरा हो र यही सामान्य कुरामा तथागत ‘बुद्धत्व' अर्थपूर्ण हुन्छ । अनि यौन फ्रायडको मौलिक सिर्जना होइन, वैज्ञानिक विश्लेषण हो । फ्रायड पूर्वको यौन साहित्य फ्रायडपछिको यौन साहित्यभन्दा सुन्दर छन् । पूर्वका रसवाद, ध्वनिवाद, अलङ्कारवाद, रीतिवाद, वक्तौक्तिवाद, औचित्यवाद हुन् या पश्चिमका शास्त्रीयतावाद, स्वच्छन्दतावाद, यथार्थवाद, प्रगतिवाद, विम्बवाद, अस्तित्ववाद तथा विसंगतिवाद आदि कुनै पनि वादहरू सर्वाङ्ग मौलिक नवीनताको दाबी गर्न सक्षम छैनन् ।
उनी शून्यवादलाई अहम्केन्द्रित मानवतावाद मान्छन् र भन्छन्, अहम् केन्द्रित मानवतावादअनुसार असन्तुष्ट मानवीय अहम््ले मानव सभ्यताको स्थापना र विकास गरेको हो । पशुजगत्बाट पृथक् उत्पादनमुखी अहम् चेतना विकास सभ्यताको आधारशिला हो । ‘निम्नतम अहम्बाट विशिष्टतम् अहम्तर्फ उन्मुख हुनु' लाई यथासम्भव अत्यधिक सन्तुष्टि प्राप्तिप्रति लक्षित हुनु भनी व्याख्या गर्दै यही ‘प्राप्ति उन्मुख प्रक्रिया' लाई सभ्यता निर्माण प्रक्रियाको रूपमा अध्ययन गर्दछन् । 'अहम्' बारेको आम बुझाइ ‘तमसो मा ज्योर्तिगमय' सूत्र वाक्यको ‘तमस' समानान्तर स्थिति हो जसमा सम्भाव्य अर्थमा ज्योर्तिगमयतापूर्ण विस्तृतिको सन्धान सुरक्षित हुन्छ । मानवजाति आदिम, बर्बरतापूर्ण युगमा ‘तमस' समस्तर अहम् स्तर सापेक्ष थियो, र आदिम पूर्वजहरू पशुवत् अहम्पूर्वक जीवनयापन गर्दथे । आदिम मानव पशुवत् यौन, भोक, आक्रमण र सुरक्षाको प्रक्रियाहरूमा बर्बरतापूर्वक सापेक्ष हुनु अहम् चेतनाको सबभन्दा तल्लो स्तर हो ।
अहम्को निम्नतम पशुजन्य स्तर स्वीकार्य नभएको कारणले मानिसले अहम्का अभिव्यञ्जना प्रणालीमा विविधता ल्याउन थाल्यो । यसैको फलस्वरूप अहिलेको मानव सभ्यता अवस्था स्थापित छ । सरुभक्तका अनुसार प्रेम, घृणा, भोक र यौन मानव सभ्यता विकासमा प्रमुख अभिव्यञ्जनाहरू रहिआएका छन् । यिनमा परिवर्तन नआएसम्म कुनै पनि साहित्यकार सिर्जनशीलताको पराकाष्टामा पुगेर होमर, व्यास, शेक्सपियर, तोल्सतय हुन सक्छ तर तीभन्दा ‘महान्' हुन सक्दैन । मानवीय अहम् कदापि पनि अहम्मुक्त हुन सक्दैन तर त्यसका अभिव्यञ्जनामा परिवर्तन हुन सकेमा मानवीय अहम्मा आशाजनक परिवर्तन सम्भव छ, स्थापित महानताभन्दा पनि महान हुन पनि सम्भव छ, जसलाई सरुभक्त मानवीय अहम्को ‘परिवर्तन सम्भावना सिद्धान्त' भन्दछन् ।
उनी अहम्लाई प्रभु अहम्, सहिष्णु अहम् र सिर्जनात्मक अहम्मा विभाजन गर्दछन् । सरुभक्त भन्छन् : अहम् चेतनाको विभाजनपछि वर्गीय सामाजिकताको जन्म हुन्छ । त्यसको संघर्षको इतिहास मानव सभ्यताको इतिहास हो । उनका अनुसार कार्ल माक्र्सको वर्ग संघर्षको इतिहास मूलभूत रूपमा अहम् संघर्षको इतिहास हो । वर्ग संघर्षका क्रममा सिर्जनात्मक अहम्ले सहिष्णु अहम्को पक्षमा आफ्नो सिर्जनशीलता उत्सर्गित गर्दछ । ‘क्रान्ति उपासना' सिर्जनात्मक अहम्को प्रमुख विशेषता हो । यो कदापि विद्रोहात्मक वैशिष्ट्यरहित हुन सक्दैन ।
सरुभक्तले ‘अहम् चुम्बकत्वको नियम' को व्याख्या गर्दै भन्छन् भौतिक चुम्बकत्वको नियमविपरीत ‘मानव इतिहासमा समान अहम्हरू आकर्षित हुन्छन् भने असमान अहम्हरू विकर्षित हुन्छन् । मानव इतिहासको विकासक्रममा समान अहमाणु/इगोट्रोनहरू आकर्षित हुन्छन् तर अहम् चुम्बकत्वको नियमानुसार आकर्षण र विकर्षण प्रक्रिया शाश्वत प्रक्रिया होइनन् । इगोट्रोनहरू तबसम्म मात्र आकर्षित रहन्छन् जबसम्म यिनीहरूका अहम् चेतना समान रहन्छन् ।
यिनका विचारमा इतिहासमा प्रत्येक क्रियाका प्रतिक्रिया हुन्छन्, अनुकूल वा प्रतिकूल र इतिहास तबसम्म स्थिर गतिमा रहन्छ जबसम्म प्रतिक्रियाजन्य सन्तुलन हुन्छ । प्रतिक्रियाजन्य असन्तुलनले इतिहासलाई क्रान्तिउन्मुख पार्दछ । न्युटनको नियममा जस्तै अहम् क्रान्तिको नियममा पनि हरेक क्रियाको प्रतिक्रिया हुन्छ तर चालको नियममा जस्तो ‘बराबर तर विपरीत' हुँदैन । इतिहासमा प्रत्येक क्रियाको अनुकूल वा प्रतिकूल प्रतिक्रिया हुन्छ ।
महात्मा बुद्ध, सुकरात, प्लेटो, हिगेल, फेरवाख र कार्ल माक्र्स आदि सबैले गरेजस्तै द्वन्द्वात्मक विधिको प्रयोग सरुभक्त पनि गर्छन् । सरुभक्त आफ्नो ‘द्वन्द्वात्मक खेलवाद' माक्र्सको द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद नभएको बताउँछन् । हिगेल द्वन्द्व न्यायका हिसाबले ‘परम सत्य' प्राप्त गर्न चाहन्छन् । निषेधको निषेध मार्फत उनी दार्शनिक स्पिनोजाको ‘निष्कर्ष नै निषेध हो' लाई उल्टाउँदै भन्छन्, ‘निषेध नै निष्कर्ष' हो । त्यस्तै निषेधको निषेध, विरोधी समागम र गुणात्मक परिवर्तन माक्र्सका विश्लेषण शैलीका आधार हुन् । हिगेल र माक्र्सको ‘वाद' र ‘प्रतिवाद' का द्वन्द्वात्मकतामा जुन ‘संवाद' को विकास हुन्छ त्यो ‘+संवाद' नभएर ‘–संवाद' पनि हुन सक्छ । त्यस्तै इतिहासमा निषेधको निषेध गर्दा अथवा ‘वाद' र ‘प्रतिवाद' ले संघर्ष गर्दा ‘संवाद' स्थापना हुन्छ भन्नु आंशिक (५० प्रतिशत) प्रायिकताको कुरा हो, अर्को पचास प्रतिशत प्रायिकताअनुरूप संवाद नहुन पनि सक्छ । कार्ल माक्र्सको ऐतिहासिक द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद आर्थिक धु्रवीकरणसापेक्ष रहेको छ ।
‘अर्थ' मानवजातिको आविस्कार भएको हुनाले मानवीय चेतनामा ‘अर्थ द्वन्द्व' त हुन्छ, तर ‘अर्थ' बाहेक मानवीय द्वन्द्वका अन्य प्रचुर भूमि छन् । सरुभक्तको द्वन्द्वात्मक खेल प्रणालीले सामान्यता ‘विजय पराजय' को निरपेक्ष भविष्यवाणी गर्दैन तर पनि सिर्जनात्मक अहम्को भूमिका ‘पक्षधरता' को हुन्छ र यही सापेक्षमा साहित्य लेखिन्छ, चित्र कोरिन्छ, मूर्ति कुँदिन्छ र शून्यवादी आदर्श स्थापित हुन्छ । साहित्यिक क्षेत्रमा सिर्जनात्मक अहम््वादिताको सोझो अर्थ साहित्यिक अहम्वादिता हो र साहित्यिक अहम्वादिताको प्राप्ति ‘शून्यता' हो ।
सरुभक्त भन्छन्, ‘म कार्ल माक्र्ससित झन्डै आधा बाटो हिँडेको छु भने फ्रायडसित एक तिहाई बाटो ।' बाँकी आधी बढी बाटो उनको आफ्नो बाटो हो । सिगमन्ड फ्रायडको मानवीय व्यक्तित्वको विश्लेषणअनुसार इद, इगो र सुपरइगोको संगठित सामञ्जस्यतामा मान्छेको वातावरणीय अभियोजन सम्भव हुन्छ । उनी मानवीय मानसिकताको तीन पत्र– चेतन, पूर्वचेतन र अचेतन मनमा अवधारणा प्रस्तुत गर्छन् । साहित्यकार र कलाकारलाई दिवास्प्नद्रष्टा र मनोरोगी सम्झने फ्रायडको विचारमा कलाको स्रोत ‘दमित अवचेतन' हो । दमित, निषिद्ध र कुण्ठित अनुभूतिहरूका उदात्तीकरण, रूपान्तरण र स्वप्निल परिपूर्ति– फ्रायडियन कलाकारिता र सिर्जनशीलताको विश्लेषण-व्याख्या हो । फ्रायडको मानवतावाद ‘यौन केन्द्रित मानवतावाद' हो ।
सरुभक्त भने ‘अहम् केन्द्रित मानवतावाद' को कुरा गर्छन् । फ्रायड ‘यौन ऊर्जा' लाई सभ्यता निर्माणको प्रेरक तत्त्व मान्छन् भने सरुभक्त ‘अहम् ऊर्जा' लाई महत्त्व दिने गर्छन् । फ्रायडको विचारमा सिर्जनात्मक कलाकारिता यौनको उदात्तीकरण हो । सरुभक्तका दृष्टिकोणमा भने, ‘मानवीय अहम्को उदात्तीकरण ।' फ्रायडियन कलाको मूल स्रोत ‘दमित अवचेतन' हो । सरुभक्तको सिर्जनात्मक अहम्वादी कलाकारिताको सुरु ‘असन्तुष्ट अहम् चेतना' हो । सरुभक्त फ्रायडभन्दा ज्यादा एड्लरको क्रियटिभ सेल्फ र जुङ्को कलेक्टिभ इगोको नजिक छन् । जुङ फ्रायडभन्दा व्यापक दृष्टिमा कलागत मूल्य स्थापित गर्दछन् तथापि उनको ‘व्यापकता' संस्कार प्राप्तिमा वा आदिमताको खोजमा सीमाङ्कित भएको छ ।
सरुभक्त आफूलाई दार्शनिक फिक्टेभन्दा फरक दाबी गर्छन् । फिक्टेको विचारमा परम–तत्त्व भौतिक नभएर विशुद्ध आध्यात्मिक हुन्छ जुन वास्तवमा 'आत्मा' वा 'चित्–शक्ति' हो । यो आत्मा ज्ञानरूप हुन्छ, त्यसैले ज्ञाता र ज्ञेय दुवैको सत्ता सिद्ध हुन्छ । उनको विचारमा आत्मा र अनात्मा परमात्माका दुई स्वरूप हुन् र विश्वको तत्त्व नै 'परमात्मा' हो । फिक्टेको ‘परमतत्त्व' का तीन रूप छन् : परमात्मा, जीवात्मा र अनात्मा । आत्माको द्वन्द्वात्मक गति स्वीकार गर्दै फिक्टे अद्वेत आत्मालाई 'पक्ष' र अनात्मा वस्तुलाई 'प्रतिपक्ष' र परमात्मालाई ‘समन्वय' स्वीकार गर्छन् । फिक्टेको दार्शनिकता ‘परम तत्त्व' निरुपित गर्ने अथवा द्वेत र अद्वेतको समन्वय विशिष्टाद्वेत स्वरूप ‘परमात्मा' प्राप्तिमा लक्षित छ । तर सरुभक्तको 'इगो' फिक्टेको जस्तो आध्यात्मिक नभएर विशुद्ध भौतिक हुन्छ ।
सरुभक्तले आफूलाई सात्रसापेक्षमा पनि व्याख्या गरेका छन् । अस्तित्ववादी दार्शनिकहरूको प्रस्थान बिन्दु 'अस्तित्व सारको पूर्ववर्ती हुन्छ' मा सात्र्रको दर्शन पनि स्थापित छ । हिगेलको ‘तर्क नै सत्य हो, सत्य नै तर्क हो' तथा किर्केगार्डको विश्लेषण ‘जीवोमुखी यथार्थ' परिलक्षित भए पनि अस्तित्ववादीहरूले नै ‘अस्तित्वको अस्तित्व' बुझ्न नसकेको दाबी सरुभक्त गर्दछन् । उनी भन्छन् : वस्तुत सात्र्रको 'विइङ' नै ‘अस्तित्व' हो र यही अस्तित्व विइङ (भविता/हुनु) को 'सार' हो । यसर्थमा अस्तित्व नै सार हो, सार नै अस्तित्व हो ।
सरुभक्तका अनुसार सात्र्रको भनाइ 'मान्छे जे होइन त्यो हो, जे हो त्यो होइन' वाक्यमा अस्तित्व 'भएको' मा स्थापित नभएर 'हुनुपर्ने' मा स्थापित छ । यस्तो 'हुनुपर्ने' मानवीयताको 'आदर्श' हो, 'अस्तित्व' होइन । मान्छे 'हुनु' का रूपमा अस्तिगत हुन्छ, त्यसैले अस्तित्वले अस्तित्वको खोजी गर्नुको कुनै तात्त्विक र दार्शनिक अर्थ हुँदैन । सरुभक्त भन्छन्, 'सात्रको 'भविता' ले जीव जगत्को 'नथिङनेस्' बोध गर्छ, तद्पश्चात् 'जड' 'चित्' मा रूपान्तरित हुन्छ । तर मान्छेले सात्र्रद्वारा विश्लेषित अर्थमा 'नहुनु' बोध गर्दैन । ... मानवीय अहम् असन्तुष्टिको निम्नस्तर बिन्दुहरूमा 'नहुनु' झैं भ्रमित हुन सम्भव हुन्छ, तर 'नहुनु' हुन सक्दैन ।'
असन्तुष्ट अहम्–चेतनाले सन्तुष्टिको पथयात्रा नगरेसम्मको अवस्थालाई सरुभक्त 'संक्रमणकालीन अहम्-स्थिति' भन्दछन् । यस्तो अवस्थामा ‘नहुनु' को भ्रम हुन्छ, तर तात्त्विक अर्थमा त्यो 'सन्तुष्टिको वरण' स्थिति हो । सरुभक्त भन्छन् : अहम् (भविता) ले 'सन्तुष्टि पथयात्रा' गरेपछि त्यो ‘नहुनु' जस्तो भ्रम स्वत: हराउँछ । दोस्रो विश्वयुद्धपछिको युरोप (फ्रान्स) मा सात्र्रलाई ‘नथिङ' को भ्रम परेको थियो ।
सात्र्रको विश्लेषण छ : रेने डेकार्टको ‘आई थिङ्क, देयरफर, आई एम' मा जुन चेतनाले 'थिङ्क' गर्छ त्यो र 'एम' (भविता) एउटै होइन । सरुभक्तका विचारमा सात्र्रको तार्किक विश्लेषण यथार्थपरक सुनिए पनि सूक्ष्म दार्शनिक दृष्टिमा सात्र्र 'अनुत्तीर्ण' छन् । भविता अहम्को प्राथमिक स्व: घोषणा हो, र अस्तित्व अहम्–घोषणाको व्यञ्जना हो । यस अर्थमा 'अहम्' र 'चेतना' बीच विभाजन रेखा खिच्न सकिँदैन । अहम नै चेतना हो, चेतना नै अहम् हो । मनुष्य नै मनुष्यता हो, मनुष्यता नै मनुष्य हो । त्यसैले 'कन्ससनेस अफ् इगो' खोज्नुको औचित्य हुँदैन । डेकार्टको ‘आई थिङ्क' मा ‘म' अथवा 'अहम्' ले ‘विचार' गर्छ भनी सोच्नु सात्र्रको दार्शनिक अज्ञानता हो । वास्तवमा ‘म' ‘हुनु' नै 'सोच्नु' हो, ‘सोच्नु' नै ‘म' हुनु हो । अर्थात ‘म सोच्छु' एकाकार रूपमा 'अहम् चेतना' हो जसको व्यञ्जना 'म छु' हो । 'आई थिङ्क, देयरफर, आई एम' मा ‘आई' र ‘एम' का बीचमा जति पनि शब्दावली प्रयुक्त छन् (थिङ्क, देअरफर, आई) तिनको भाषिक संरचनागत महत्त्व भए पनि दार्शनिक महत्त्व छैन ।
ब्रह्माण्डशास्त्री वेलिमेत्रेको ‘महा विस्फोट सिद्धान्त' सापटी लिंदै सरुभक्त भन्छन्, मानवीय अहम्को सिर्जनात्मक विस्फोटको सर्वोत्तम अभिव्यक्ति साहित्य हो । ...मानवीय अहम् इतिहासको कुनै सापेक्षमा असन्तुष्ट हुँदा क्रमिक रूपमा विस्फोटको प्रक्रम आरम्भ हुन्छ । अहम्को विस्फोट जति व्यापक हुन्छ, त्यति मूल्यवान हुन्छ । अहम्-गाथाको खोजमा ब्रह्मसूत्रदेखि लिएर उपनिषद्सम्म– विशेषगरी केनोपनिषद्, कठोपनिषद्, मुण्डकोपनिषद्, तैत्तिरीयोपनिषद् र श्वेताश्वतरापनिषद्मा उनी पुगेका छन् । श्रमिद्भागवद गीतामा उल्लेख ‘अहम्' गाथालाई उप्काएका छन् । बाइबलको पुरानो जिनेसिसमा उल्लिखित ‘गड मेड म्यान लाइक हिज मेकर' लाई अहम नै ब्रह्म हो भन्ने अर्थमा सरुभक्त बुझ्छन् र निष्कर्षित हुन्छन् '...प्राचीन कवि मनीषीहरू मानवीय अहम्को सर्वतोमुखी, सर्वव्यापक, यथार्थप्रति सचेत थिए ।'
सरुभक्तको विचारमा शून्यताको दुई धार छन्– व्याप्त र सीमित । पश्चिममा चलेको रिक्तता (रहितता) को शून्य हो, उनले भनेको व्यापकताको शून्यता हो । शून्यजस्तो अतिसामान्य सत्यलाई मान्छेले नबुझ्ने शैलीमा वा बुझ्नै नसकिने पराभौतिक अध्यात्मको रूपमा व्याख्या गरिनु मान्छेलाई ज्ञान र स्वतन्त्रताको शौभाग्यबाट विमुख गरिनु हो । शून्यवादी अहमवादको उत्सर्ग उपन्यास ‘पागल बस्ती' को नायक भन्छ : 'म नागार्जुनले झैं तार्किक शून्य हुनु पनि भन्दिनँ, निहिलिष्टहरूले झैं ध्वंसात्मक शून्य हुनू पनि भन्दिनँ, अस्तित्ववादीहरूले झैं विसंगत शून्य हुनू पनि भन्दिनँ । म अहम्ले शून्य हुनू भन्छु । यो शून्यावस्था तब उपलब्ध हुन्छ, जब मानिस अहम्ले सम्पूर्ण हुन्छ, परिपूर्ण हुन्छ ।'
यसरी ‘शून्य' पदार्थ र ऊर्जाको अनुपस्थिति हो भने अहम् ‘मेरो' अनुपस्थिति हो । यो सनातन पूर्वीय डिस्कोर्स हो । शून्य र अहम्को सरुभक्तीय डिस्कोर्स अलिक फरक छ । उनी दुवैलाई मिसाएर ‘शून्यवादी अहमवाद' को कुरा गर्छन् । सरुभक्तले ‘बोक्सीको आह्वान र घोषणापत्र' नामक आफ्नो तेस्रो कृतिमा शून्यवादी अहम्वादको अवधारणा पहिलोपटक सार्वजनिक गरेका थिए भने त्यसको संशोधन/व्याख्या आफ्नो चौथो कृति ‘इतिहासभित्रको इतिहास' मा गरेका छन् । यही दर्शनको टेकोमा अडिएको प्रसिद्ध कृति ‘पागल बस्ती' तिनताका प्रकाशोन्मुख थियो । आजको यो आलेखमा म सरुभक्तको ‘शून्यवादी अहम्वाद' को सतही व्याख्या गर्छु ।
सरुभक्त आफ्नो दर्शनलाई कुनै चामत्कारिक आविस्कार मान्दैनन् । भन्छन्, मानव जीवन ऐतिहासिक विकासको परिप्रेक्ष्यमा जति सामान्य छ, सम्पूर्ण मानवीय दर्शन र कलागत सत्य अन्वेषण त्यति नै सामान्य हुन्छ । मानवीय वास्तविकता अन्तरिक्षबाट अवतरित हुने नितान्त मौलिक चमत्कार होइन । जस्तो कि बुद्धले जीवन दु:खपूर्ण छ भन्नु अति सामान्य कुरा हो र यही सामान्य कुरामा तथागत ‘बुद्धत्व' अर्थपूर्ण हुन्छ । अनि यौन फ्रायडको मौलिक सिर्जना होइन, वैज्ञानिक विश्लेषण हो । फ्रायड पूर्वको यौन साहित्य फ्रायडपछिको यौन साहित्यभन्दा सुन्दर छन् । पूर्वका रसवाद, ध्वनिवाद, अलङ्कारवाद, रीतिवाद, वक्तौक्तिवाद, औचित्यवाद हुन् या पश्चिमका शास्त्रीयतावाद, स्वच्छन्दतावाद, यथार्थवाद, प्रगतिवाद, विम्बवाद, अस्तित्ववाद तथा विसंगतिवाद आदि कुनै पनि वादहरू सर्वाङ्ग मौलिक नवीनताको दाबी गर्न सक्षम छैनन् ।
उनी शून्यवादलाई अहम्केन्द्रित मानवतावाद मान्छन् र भन्छन्, अहम् केन्द्रित मानवतावादअनुसार असन्तुष्ट मानवीय अहम््ले मानव सभ्यताको स्थापना र विकास गरेको हो । पशुजगत्बाट पृथक् उत्पादनमुखी अहम् चेतना विकास सभ्यताको आधारशिला हो । ‘निम्नतम अहम्बाट विशिष्टतम् अहम्तर्फ उन्मुख हुनु' लाई यथासम्भव अत्यधिक सन्तुष्टि प्राप्तिप्रति लक्षित हुनु भनी व्याख्या गर्दै यही ‘प्राप्ति उन्मुख प्रक्रिया' लाई सभ्यता निर्माण प्रक्रियाको रूपमा अध्ययन गर्दछन् । 'अहम्' बारेको आम बुझाइ ‘तमसो मा ज्योर्तिगमय' सूत्र वाक्यको ‘तमस' समानान्तर स्थिति हो जसमा सम्भाव्य अर्थमा ज्योर्तिगमयतापूर्ण विस्तृतिको सन्धान सुरक्षित हुन्छ । मानवजाति आदिम, बर्बरतापूर्ण युगमा ‘तमस' समस्तर अहम् स्तर सापेक्ष थियो, र आदिम पूर्वजहरू पशुवत् अहम्पूर्वक जीवनयापन गर्दथे । आदिम मानव पशुवत् यौन, भोक, आक्रमण र सुरक्षाको प्रक्रियाहरूमा बर्बरतापूर्वक सापेक्ष हुनु अहम् चेतनाको सबभन्दा तल्लो स्तर हो ।
अहम्को निम्नतम पशुजन्य स्तर स्वीकार्य नभएको कारणले मानिसले अहम्का अभिव्यञ्जना प्रणालीमा विविधता ल्याउन थाल्यो । यसैको फलस्वरूप अहिलेको मानव सभ्यता अवस्था स्थापित छ । सरुभक्तका अनुसार प्रेम, घृणा, भोक र यौन मानव सभ्यता विकासमा प्रमुख अभिव्यञ्जनाहरू रहिआएका छन् । यिनमा परिवर्तन नआएसम्म कुनै पनि साहित्यकार सिर्जनशीलताको पराकाष्टामा पुगेर होमर, व्यास, शेक्सपियर, तोल्सतय हुन सक्छ तर तीभन्दा ‘महान्' हुन सक्दैन । मानवीय अहम् कदापि पनि अहम्मुक्त हुन सक्दैन तर त्यसका अभिव्यञ्जनामा परिवर्तन हुन सकेमा मानवीय अहम्मा आशाजनक परिवर्तन सम्भव छ, स्थापित महानताभन्दा पनि महान हुन पनि सम्भव छ, जसलाई सरुभक्त मानवीय अहम्को ‘परिवर्तन सम्भावना सिद्धान्त' भन्दछन् ।
उनी अहम्लाई प्रभु अहम्, सहिष्णु अहम् र सिर्जनात्मक अहम्मा विभाजन गर्दछन् । सरुभक्त भन्छन् : अहम् चेतनाको विभाजनपछि वर्गीय सामाजिकताको जन्म हुन्छ । त्यसको संघर्षको इतिहास मानव सभ्यताको इतिहास हो । उनका अनुसार कार्ल माक्र्सको वर्ग संघर्षको इतिहास मूलभूत रूपमा अहम् संघर्षको इतिहास हो । वर्ग संघर्षका क्रममा सिर्जनात्मक अहम्ले सहिष्णु अहम्को पक्षमा आफ्नो सिर्जनशीलता उत्सर्गित गर्दछ । ‘क्रान्ति उपासना' सिर्जनात्मक अहम्को प्रमुख विशेषता हो । यो कदापि विद्रोहात्मक वैशिष्ट्यरहित हुन सक्दैन ।
सरुभक्तले ‘अहम् चुम्बकत्वको नियम' को व्याख्या गर्दै भन्छन् भौतिक चुम्बकत्वको नियमविपरीत ‘मानव इतिहासमा समान अहम्हरू आकर्षित हुन्छन् भने असमान अहम्हरू विकर्षित हुन्छन् । मानव इतिहासको विकासक्रममा समान अहमाणु/इगोट्रोनहरू आकर्षित हुन्छन् तर अहम् चुम्बकत्वको नियमानुसार आकर्षण र विकर्षण प्रक्रिया शाश्वत प्रक्रिया होइनन् । इगोट्रोनहरू तबसम्म मात्र आकर्षित रहन्छन् जबसम्म यिनीहरूका अहम् चेतना समान रहन्छन् ।
यिनका विचारमा इतिहासमा प्रत्येक क्रियाका प्रतिक्रिया हुन्छन्, अनुकूल वा प्रतिकूल र इतिहास तबसम्म स्थिर गतिमा रहन्छ जबसम्म प्रतिक्रियाजन्य सन्तुलन हुन्छ । प्रतिक्रियाजन्य असन्तुलनले इतिहासलाई क्रान्तिउन्मुख पार्दछ । न्युटनको नियममा जस्तै अहम् क्रान्तिको नियममा पनि हरेक क्रियाको प्रतिक्रिया हुन्छ तर चालको नियममा जस्तो ‘बराबर तर विपरीत' हुँदैन । इतिहासमा प्रत्येक क्रियाको अनुकूल वा प्रतिकूल प्रतिक्रिया हुन्छ ।
महात्मा बुद्ध, सुकरात, प्लेटो, हिगेल, फेरवाख र कार्ल माक्र्स आदि सबैले गरेजस्तै द्वन्द्वात्मक विधिको प्रयोग सरुभक्त पनि गर्छन् । सरुभक्त आफ्नो ‘द्वन्द्वात्मक खेलवाद' माक्र्सको द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद नभएको बताउँछन् । हिगेल द्वन्द्व न्यायका हिसाबले ‘परम सत्य' प्राप्त गर्न चाहन्छन् । निषेधको निषेध मार्फत उनी दार्शनिक स्पिनोजाको ‘निष्कर्ष नै निषेध हो' लाई उल्टाउँदै भन्छन्, ‘निषेध नै निष्कर्ष' हो । त्यस्तै निषेधको निषेध, विरोधी समागम र गुणात्मक परिवर्तन माक्र्सका विश्लेषण शैलीका आधार हुन् । हिगेल र माक्र्सको ‘वाद' र ‘प्रतिवाद' का द्वन्द्वात्मकतामा जुन ‘संवाद' को विकास हुन्छ त्यो ‘+संवाद' नभएर ‘–संवाद' पनि हुन सक्छ । त्यस्तै इतिहासमा निषेधको निषेध गर्दा अथवा ‘वाद' र ‘प्रतिवाद' ले संघर्ष गर्दा ‘संवाद' स्थापना हुन्छ भन्नु आंशिक (५० प्रतिशत) प्रायिकताको कुरा हो, अर्को पचास प्रतिशत प्रायिकताअनुरूप संवाद नहुन पनि सक्छ । कार्ल माक्र्सको ऐतिहासिक द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद आर्थिक धु्रवीकरणसापेक्ष रहेको छ ।
‘अर्थ' मानवजातिको आविस्कार भएको हुनाले मानवीय चेतनामा ‘अर्थ द्वन्द्व' त हुन्छ, तर ‘अर्थ' बाहेक मानवीय द्वन्द्वका अन्य प्रचुर भूमि छन् । सरुभक्तको द्वन्द्वात्मक खेल प्रणालीले सामान्यता ‘विजय पराजय' को निरपेक्ष भविष्यवाणी गर्दैन तर पनि सिर्जनात्मक अहम्को भूमिका ‘पक्षधरता' को हुन्छ र यही सापेक्षमा साहित्य लेखिन्छ, चित्र कोरिन्छ, मूर्ति कुँदिन्छ र शून्यवादी आदर्श स्थापित हुन्छ । साहित्यिक क्षेत्रमा सिर्जनात्मक अहम््वादिताको सोझो अर्थ साहित्यिक अहम्वादिता हो र साहित्यिक अहम्वादिताको प्राप्ति ‘शून्यता' हो ।
सरुभक्त भन्छन्, ‘म कार्ल माक्र्ससित झन्डै आधा बाटो हिँडेको छु भने फ्रायडसित एक तिहाई बाटो ।' बाँकी आधी बढी बाटो उनको आफ्नो बाटो हो । सिगमन्ड फ्रायडको मानवीय व्यक्तित्वको विश्लेषणअनुसार इद, इगो र सुपरइगोको संगठित सामञ्जस्यतामा मान्छेको वातावरणीय अभियोजन सम्भव हुन्छ । उनी मानवीय मानसिकताको तीन पत्र– चेतन, पूर्वचेतन र अचेतन मनमा अवधारणा प्रस्तुत गर्छन् । साहित्यकार र कलाकारलाई दिवास्प्नद्रष्टा र मनोरोगी सम्झने फ्रायडको विचारमा कलाको स्रोत ‘दमित अवचेतन' हो । दमित, निषिद्ध र कुण्ठित अनुभूतिहरूका उदात्तीकरण, रूपान्तरण र स्वप्निल परिपूर्ति– फ्रायडियन कलाकारिता र सिर्जनशीलताको विश्लेषण-व्याख्या हो । फ्रायडको मानवतावाद ‘यौन केन्द्रित मानवतावाद' हो ।
सरुभक्त भने ‘अहम् केन्द्रित मानवतावाद' को कुरा गर्छन् । फ्रायड ‘यौन ऊर्जा' लाई सभ्यता निर्माणको प्रेरक तत्त्व मान्छन् भने सरुभक्त ‘अहम् ऊर्जा' लाई महत्त्व दिने गर्छन् । फ्रायडको विचारमा सिर्जनात्मक कलाकारिता यौनको उदात्तीकरण हो । सरुभक्तका दृष्टिकोणमा भने, ‘मानवीय अहम्को उदात्तीकरण ।' फ्रायडियन कलाको मूल स्रोत ‘दमित अवचेतन' हो । सरुभक्तको सिर्जनात्मक अहम्वादी कलाकारिताको सुरु ‘असन्तुष्ट अहम् चेतना' हो । सरुभक्त फ्रायडभन्दा ज्यादा एड्लरको क्रियटिभ सेल्फ र जुङ्को कलेक्टिभ इगोको नजिक छन् । जुङ फ्रायडभन्दा व्यापक दृष्टिमा कलागत मूल्य स्थापित गर्दछन् तथापि उनको ‘व्यापकता' संस्कार प्राप्तिमा वा आदिमताको खोजमा सीमाङ्कित भएको छ ।
सरुभक्त आफूलाई दार्शनिक फिक्टेभन्दा फरक दाबी गर्छन् । फिक्टेको विचारमा परम–तत्त्व भौतिक नभएर विशुद्ध आध्यात्मिक हुन्छ जुन वास्तवमा 'आत्मा' वा 'चित्–शक्ति' हो । यो आत्मा ज्ञानरूप हुन्छ, त्यसैले ज्ञाता र ज्ञेय दुवैको सत्ता सिद्ध हुन्छ । उनको विचारमा आत्मा र अनात्मा परमात्माका दुई स्वरूप हुन् र विश्वको तत्त्व नै 'परमात्मा' हो । फिक्टेको ‘परमतत्त्व' का तीन रूप छन् : परमात्मा, जीवात्मा र अनात्मा । आत्माको द्वन्द्वात्मक गति स्वीकार गर्दै फिक्टे अद्वेत आत्मालाई 'पक्ष' र अनात्मा वस्तुलाई 'प्रतिपक्ष' र परमात्मालाई ‘समन्वय' स्वीकार गर्छन् । फिक्टेको दार्शनिकता ‘परम तत्त्व' निरुपित गर्ने अथवा द्वेत र अद्वेतको समन्वय विशिष्टाद्वेत स्वरूप ‘परमात्मा' प्राप्तिमा लक्षित छ । तर सरुभक्तको 'इगो' फिक्टेको जस्तो आध्यात्मिक नभएर विशुद्ध भौतिक हुन्छ ।
सरुभक्तले आफूलाई सात्रसापेक्षमा पनि व्याख्या गरेका छन् । अस्तित्ववादी दार्शनिकहरूको प्रस्थान बिन्दु 'अस्तित्व सारको पूर्ववर्ती हुन्छ' मा सात्र्रको दर्शन पनि स्थापित छ । हिगेलको ‘तर्क नै सत्य हो, सत्य नै तर्क हो' तथा किर्केगार्डको विश्लेषण ‘जीवोमुखी यथार्थ' परिलक्षित भए पनि अस्तित्ववादीहरूले नै ‘अस्तित्वको अस्तित्व' बुझ्न नसकेको दाबी सरुभक्त गर्दछन् । उनी भन्छन् : वस्तुत सात्र्रको 'विइङ' नै ‘अस्तित्व' हो र यही अस्तित्व विइङ (भविता/हुनु) को 'सार' हो । यसर्थमा अस्तित्व नै सार हो, सार नै अस्तित्व हो ।
सरुभक्तका अनुसार सात्र्रको भनाइ 'मान्छे जे होइन त्यो हो, जे हो त्यो होइन' वाक्यमा अस्तित्व 'भएको' मा स्थापित नभएर 'हुनुपर्ने' मा स्थापित छ । यस्तो 'हुनुपर्ने' मानवीयताको 'आदर्श' हो, 'अस्तित्व' होइन । मान्छे 'हुनु' का रूपमा अस्तिगत हुन्छ, त्यसैले अस्तित्वले अस्तित्वको खोजी गर्नुको कुनै तात्त्विक र दार्शनिक अर्थ हुँदैन । सरुभक्त भन्छन्, 'सात्रको 'भविता' ले जीव जगत्को 'नथिङनेस्' बोध गर्छ, तद्पश्चात् 'जड' 'चित्' मा रूपान्तरित हुन्छ । तर मान्छेले सात्र्रद्वारा विश्लेषित अर्थमा 'नहुनु' बोध गर्दैन । ... मानवीय अहम् असन्तुष्टिको निम्नस्तर बिन्दुहरूमा 'नहुनु' झैं भ्रमित हुन सम्भव हुन्छ, तर 'नहुनु' हुन सक्दैन ।'
असन्तुष्ट अहम्–चेतनाले सन्तुष्टिको पथयात्रा नगरेसम्मको अवस्थालाई सरुभक्त 'संक्रमणकालीन अहम्-स्थिति' भन्दछन् । यस्तो अवस्थामा ‘नहुनु' को भ्रम हुन्छ, तर तात्त्विक अर्थमा त्यो 'सन्तुष्टिको वरण' स्थिति हो । सरुभक्त भन्छन् : अहम् (भविता) ले 'सन्तुष्टि पथयात्रा' गरेपछि त्यो ‘नहुनु' जस्तो भ्रम स्वत: हराउँछ । दोस्रो विश्वयुद्धपछिको युरोप (फ्रान्स) मा सात्र्रलाई ‘नथिङ' को भ्रम परेको थियो ।
सात्र्रको विश्लेषण छ : रेने डेकार्टको ‘आई थिङ्क, देयरफर, आई एम' मा जुन चेतनाले 'थिङ्क' गर्छ त्यो र 'एम' (भविता) एउटै होइन । सरुभक्तका विचारमा सात्र्रको तार्किक विश्लेषण यथार्थपरक सुनिए पनि सूक्ष्म दार्शनिक दृष्टिमा सात्र्र 'अनुत्तीर्ण' छन् । भविता अहम्को प्राथमिक स्व: घोषणा हो, र अस्तित्व अहम्–घोषणाको व्यञ्जना हो । यस अर्थमा 'अहम्' र 'चेतना' बीच विभाजन रेखा खिच्न सकिँदैन । अहम नै चेतना हो, चेतना नै अहम् हो । मनुष्य नै मनुष्यता हो, मनुष्यता नै मनुष्य हो । त्यसैले 'कन्ससनेस अफ् इगो' खोज्नुको औचित्य हुँदैन । डेकार्टको ‘आई थिङ्क' मा ‘म' अथवा 'अहम्' ले ‘विचार' गर्छ भनी सोच्नु सात्र्रको दार्शनिक अज्ञानता हो । वास्तवमा ‘म' ‘हुनु' नै 'सोच्नु' हो, ‘सोच्नु' नै ‘म' हुनु हो । अर्थात ‘म सोच्छु' एकाकार रूपमा 'अहम् चेतना' हो जसको व्यञ्जना 'म छु' हो । 'आई थिङ्क, देयरफर, आई एम' मा ‘आई' र ‘एम' का बीचमा जति पनि शब्दावली प्रयुक्त छन् (थिङ्क, देअरफर, आई) तिनको भाषिक संरचनागत महत्त्व भए पनि दार्शनिक महत्त्व छैन ।
ब्रह्माण्डशास्त्री वेलिमेत्रेको ‘महा विस्फोट सिद्धान्त' सापटी लिंदै सरुभक्त भन्छन्, मानवीय अहम्को सिर्जनात्मक विस्फोटको सर्वोत्तम अभिव्यक्ति साहित्य हो । ...मानवीय अहम् इतिहासको कुनै सापेक्षमा असन्तुष्ट हुँदा क्रमिक रूपमा विस्फोटको प्रक्रम आरम्भ हुन्छ । अहम्को विस्फोट जति व्यापक हुन्छ, त्यति मूल्यवान हुन्छ । अहम्-गाथाको खोजमा ब्रह्मसूत्रदेखि लिएर उपनिषद्सम्म– विशेषगरी केनोपनिषद्, कठोपनिषद्, मुण्डकोपनिषद्, तैत्तिरीयोपनिषद् र श्वेताश्वतरापनिषद्मा उनी पुगेका छन् । श्रमिद्भागवद गीतामा उल्लेख ‘अहम्' गाथालाई उप्काएका छन् । बाइबलको पुरानो जिनेसिसमा उल्लिखित ‘गड मेड म्यान लाइक हिज मेकर' लाई अहम नै ब्रह्म हो भन्ने अर्थमा सरुभक्त बुझ्छन् र निष्कर्षित हुन्छन् '...प्राचीन कवि मनीषीहरू मानवीय अहम्को सर्वतोमुखी, सर्वव्यापक, यथार्थप्रति सचेत थिए ।'
सरुभक्तको विचारमा शून्यताको दुई धार छन्– व्याप्त र सीमित । पश्चिममा चलेको रिक्तता (रहितता) को शून्य हो, उनले भनेको व्यापकताको शून्यता हो । शून्यजस्तो अतिसामान्य सत्यलाई मान्छेले नबुझ्ने शैलीमा वा बुझ्नै नसकिने पराभौतिक अध्यात्मको रूपमा व्याख्या गरिनु मान्छेलाई ज्ञान र स्वतन्त्रताको शौभाग्यबाट विमुख गरिनु हो । शून्यवादी अहमवादको उत्सर्ग उपन्यास ‘पागल बस्ती' को नायक भन्छ : 'म नागार्जुनले झैं तार्किक शून्य हुनु पनि भन्दिनँ, निहिलिष्टहरूले झैं ध्वंसात्मक शून्य हुनू पनि भन्दिनँ, अस्तित्ववादीहरूले झैं विसंगत शून्य हुनू पनि भन्दिनँ । म अहम्ले शून्य हुनू भन्छु । यो शून्यावस्था तब उपलब्ध हुन्छ, जब मानिस अहम्ले सम्पूर्ण हुन्छ, परिपूर्ण हुन्छ ।'
